Είναι να το ’χει η κούτρα σου να κατεβάζει Τσάρους

Martin Sixsmith, Russia: A 1.000-Year Chronicle of the Wild East, BBC Books 2011, σελ. 624 «Γιατί άραγε αποδείχτηκε τόσο επίμονη η “ασιατική τυραννία” στη Ρωσία; Οι Ρως του Κιέβου απολάμβαναν κάποια εμβρυακά στοιχεία συμμετοχικής διακυβέρνησης. (…) Οι Μογγόλοι έφεραν μαζί τους μια διαφορετική έννοια κρατικής οργάνωσης, η οποία δεν αναγνώριζε άλλα δικαιώματα πέραν των κρατικών. (…) » Ο αυταρχισμός κατέστη μόνιμη μορφή διοίκησης και όποτε υπήρξε απόπειρα μεταρρύθμισης ξεκίνησε από τους κυβερνώντες, με μοναδικό στόχο να εξασφαλίσει τη δεσποτεία τους. Τη μόνη πραγματική επανάσταση “από τα κάτω”, που υποσχόταν κολοσσιαία μετακίνηση προς ένα φιλελεύθερο κοινοβουλευτικό σύστημα, την υπέκλεψε μια άλλη μορφή δεσποτείας. Ο Λένιν και ο Στάλιν αναβίωσαν τον μύθο του μεσσιανικού πεπρωμένου της Ρωσίας. Από Τρίτη Ρώμη, η Μόσχα μετατράπηκε σε Μόσχα της Τρίτης Διεθνούς, προορισμένη να λυτρώσει τον κόσμο μέσω της νέας θρησκείας του Κομμουνισμού. (…) » Χάρη στις μεταρρυθμίσεις του Γκορμπατσόφ, και παρά τις προθέσεις του, ο ρωσικός λαός έμαθε ότι μπορεί να έχει δική του γνώμη. Η μακρά πεποίθηση πως μια από τα κάτω αλλαγή ήταν αδύνατη εξατμίστηκε τον Αύγουστο του 1991. (…) Αντί ελευθερίας και ευημερίας, όμως, ακολούθησε η κατάρρευση της ρωσικής οικονομίας, η εγκληματικότητα και οι ρήξεις μεταξύ εθνοτήτων. Το αποτέλεσμα ήταν η επάνοδος σε μεθόδους που είχαν αποδώσει και στο παρελθόν. (…) Σε αυτή την περίπτωση η παλινόρθωση του αυταρχισμού δεν επιβλήθηκε στον λαό, έλαβε την έγκρισή του. Η διακυβέρνηση Πούτιν-Μεντβέντεβ παρέμεινε χονδρικά δημοφιλής. (…) » Το Κρεμλίνο, ισχυρό, αποκομμένο από τον λαό και διεφθαρμένο όσο και την εποχή των Ρομανόφ, κυβερνά με τη μόνη γνωστή μορφή διοίκησης τους Ρώσους του 21ου αιώνα, οι οποίοι υποκλίνονται εθελούσια στις προσταγές του». Ανθολόγησα τις παραπάνω φράσεις από τις τρεις τελευταίες σελίδες του βιβλίου. Συνοψίζουν αρκετά καλά, νομίζω, το σύνολο των θέσεων και το ύφος του. Με σπουδές στην Οξφόρδη, το Χάρβαρντ, τη Σορβόννη και την Πετρούπολη (τότε Λένινγκραντ), ο συγγραφέας διετέλεσε ανταποκριτής του BBC στη Μόσχα από το 1980 ως το 1997. Πρόλαβε έτσι να ζήσει, από πολύ κοντά, τα τελευταία χρόνια του Μπρέζνιεφ και τον πόλεμο των Σοβιετικών στο Αφγανιστάν· τους δυο βραχύβιους διαδόχους (Αντρόποβ και Τσερνένκο) κι όλο το πρόγραμμα μεταρρυθμίσεων που εισηγήθηκε ο Γκορμπατσόφ ως το 1991· την ανάρρηση του Γιέλτσιν στην προεδρία και τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης· τις συγκρούσεις του 1993· την εισβολή στην Τσετσενία και τα επεισόδια που, σε συνδυασμό με έναν νέο πόλεμο στην Τσετσενία, έφεραν τον Πούτιν στην εξουσία. Ο Βλαντιμίρ Πούτιν νικητής στο τζούντο. Ωστόσο, το βιβλίο δεν περιορίζεται στα γεγονότα που έβγαλαν τη Ρωσία από έναν αυταρχισμό για να την οδηγήσουν σε έναν νέο, όπως τα έζησε ο Μάρτιν Σίξμιθ ως έγκριτος δημοσιογράφος. Μολονότι αυτή η περίοδος καταλαμβάνει περίπου το ένα πέμπτο του βιβλίου, τα προηγούμενα τέσσερα πέμπτα δεν συνιστούν μια μακρά εισαγωγή η οποία διατρέχει ακροθιγώς τα 1.000 ή 1.100 χρόνια ιστορίας της Ρωσίας για να αναδείξει τα τελευταία 20 με 30. Ούτε ο συγγραφέας αρκείται να εκθέσει τις επισκέψεις του στα μνημεία του Νόβγκοροντ και του Κιέβου, στα πεδία όπου ο Νέφσκι νίκησε τους Τεύτονες ιππότες και ο Κουτούζοφ τον Ναπολέοντα, στα παλάτια που έκτισαν ο Μέγας Πέτρος και η Μεγάλη Αικατερίνη ή στο βαγόνι του τρένου που έφερε τον Λένιν από την Ελβετία, ώστε να ηχήσουν πιο έγκυρες οι περιγραφές του πώς ανέβηκε ο Γιέλτσιν σε τανκς για να υπερασπιστεί, σε πείσμα του Γκορμπατσόφ, την περεστρόικα του ίδιου του Γκορμπατσόφ, ή οι περιγραφές των τρομοκρατικών χτυπημάτων που ευνόησαν την έλευση του Πούτιν στην εξουσία. Ολόκληρο το βιβλίο είναι γραμμένο από κάποιον που έχει αγαπήσει τη χώρα, με τα τοπία και τους ανθρώπους της, τους καλλιτέχνες, τους επιστήμονες και τους εργάτες της, κι επιδιώκει να κατανοήσει πώς, επί δέκα αιώνες, όποτε κάτι έτεινε να βελτιώσει τη μοίρα αυτού του λαού κάτι άλλο τον επανέφερε σε νέο ζυγό. Κάποιον, όμως, που δεν αφήνει την αγάπη του για τη χώρα να εξαλείψει τη λογική του.[1] Από πού, άραγε, ξεκινά το κακό, είναι το θεμελιώδες ερώτημα και ο μίτος που οδηγεί όλη την ανάπτυξη του βιβλίου. Διαβάζοντάς το στην Ελλάδα, ειδικά αυτή την περίοδο, τείνω επίσης να καταλήξω στο ότι υπάρχουν λαοί που αδυνατούν να εμπεδώσουν τις στοιχειώδεις συνθήκες μιας δημοκρατικής συμβίωσης. Προφανώς εξαιτίας της ιστορίας τους, όχι λόγω μιας παράξενης φύσης. Αλλά η τόση εμμονή σε αυτή την αδυναμία δημιουργεί ερωτήματα και για τη φύση τους, πλέον. Ακόμη και άνθρωποι σαν τον Σολζενίτσιν, παρατηρεί ο Σίξμιθ, έφτασαν να υποστηρίζουν ό,τι και οι υπέρμαχοι της τσαρικής δεσποτείας. Πως: «η δημοκρατία δεν συνιστά λύση στα βάσανα της Ρωσίας, η οποία χρειάζεται τον αυταρχισμό για να επιβιώνει. Για έναν απροετοίμαστο λαό, το να πηδήξει κατευθείαν στη δημοκρατία από το χείλος του ολοκληρωτισμού σημαίνει καταβαράθρωση, που μόνο σε αναρχική πολτοποίηση μπορεί να καταλήξει» (σ. 439). Η συγκρότηση της ρωσικής εθνότητας τον 9ο αιώνα περιγράφεται περίπου σαν παραμύθι στο περίφημο Πρώτο χρονικό του Νέστορα. Γραμμένο γύρω στο 1110, εξιδανικεύει όλες τις πολιτισμικές και θρησκευτικές επιλογές που έφεραν την ενότητα του έθνους. Το σχίσμα μεταξύ ανατολικής και δυτικής χριστιανοσύνης είχε επέλθει το 1054 και ο Νέστωρ, ως ορθόδοξος μοναχός, εξωραΐζει τη σχέση των Ρώσων με το Βυζάντιο και τη θρησκεία του. Πολύ πριν τον Στάλιν, λοιπόν, η προσαρμογή της ιστορίας στις πολιτικές σκοπιμότητες της επικαιρότητας είχε ήδη ξεκινήσει. Αλλά η επιλογή σωστής θρησκείας δεν έσωσε την τότε ευημερούσα Ρωσία από την υποταγή στους Μογγόλους (1240-1480). Αντίθετα, επέτεινε την αποκοπή της από τον κόσμο της Αναγέννησης. Σύμφωνα με το Χρονικό, οι σλαβικές φυλές είχαν αποταθεί το 862 στους Ρως –τους Βίκινγκς του Βορρά– ζητώντας τους έναν πρίγκιπα να τις διοικεί αρμονικά. Οι Τάταροι του Μπατού-Χαν τις υπέταξαν με τη βία. Τις οδήγησαν όμως, όπως επισημαίνει ο Σίξμιθ, σε κάτι σαν «σύνδρομο της Στοκχόλμης» (όπου το θύμα απαγωγής υιοθετεί τις αντιλήψεις του απαγωγέα του). Στους ηγεμόνες τους πέρασε έκτοτε όλος ο δεσποτισμός και η βάρβαρη δικαιοσύνη των Μογγόλων, ενώ η λέξη κράτος («γκοζουντάστρβο») έμεινε να σημαίνει περισσότερο την επικράτεια του άρχοντα παρά ένα σύστημα νόμων που καθορίζουν δικαιώματα και υποχρεώσεις για όλους. Ο Βλαντιμίρ Πούτιν «Κουταλιανός». Στη διάρκεια της μογγολικής κατοχής η Μόσχα γίνεται πρωτεύουσα αυτού του κράτους, το «Κρεμλίνο» («οχυρό-ακρόπολη») στεγάζει τους Ρώσους πρίγκιπες και οι ανεγειρόμενοι ναοί διακηρύσσουν την πίστη τους. Μετά το 1453, η πτώση της Κωνσταντινούπολης –«Δεύτερης Ρώμης»– ανάγει τη Μόσχα σε «Τρίτη Ρώμη», επαληθεύοντας μια προφητεία (την «προφητεία της λευκής καλύπτρας»), η οποία, όπως όλες οι προφητείες, δημιουργήθηκε μετά τα γεγονότα που προφήτευε. Κι από τον Ιβάν Α΄ και τα χρόνια του αγιογράφου Αντρέι Ρουμπλιόφ, μέχρι τον Ιβάν Δ΄, τον Τρομερό, και τα χρόνια της πρώτης ρωσικής μυστικής αστυνομίας (τους Οπρίτσνικι), κάτω από τον ζυγό των Μογγόλων όπως και μετά από αυτόν, το εκκρεμές μεταξύ μιας σχετικά ήπιας και μιας σκληρά αυταρχικής διακυβέρνησης δεν έπαψε ποτέ να πηγαινοέρχεται. Το έκτο κεφάλαιο του βιβλίου παρουσιάζει με οξυδέρκεια και χάρη, κατά τη γνώμη μου, τις ομοιότητες ανάμεσα στις πραγματικές συνθήκες της εποχής του Ιβάν του Τρομερού και τις συνθήκες της εποχής κατά την οποία ο Αϊζενστάιν γυρίζει την ομώνυμη ταινία. Δείχνοντας, έτσι, τη σχεδόν μοιραία εμμονή αυτού του «εκκρεμούς» για τον ρωσικό λαό. Τα επόμενα κεφάλαια εξάλλου, σχετικά με τις σφαγές μεταξύ διαδόχων του Ιβάν, την ανάρρηση του Μπόρις Γκουντούνοβ στον θρόνο, τον μεγάλο λιμό των ετών 1601-3, την κατάληψη της Μόσχας από τους Πολωνούς, την εκδίωξή τους και την απαρχή της δυναστείας των Ρομανόφ, το 1613, επιβεβαιώνουν ακριβώς το ίδιο. Η δε «ιστορία του Ιβάν Σουζάνιν» (του χωρικού που θυσιάστηκε για να παραπλανήσει τους Πολωνούς εισβολείς και να σώσει τον Μιχαήλ Ρομανόφ), μπορεί να ενέπνευσε την ειδυλλιακή όπερα του Γκλίνκα Μια ζωή για τον Τσάρο, αλλά ανήκει στους μύθους που φρόντισαν να εδραιώσουν τη δυναστεία. Το μοιραίο «εκκρεμές» συνεχίζεται στις διακυβερνήσεις των επιφανέστερων Ρομανόφ. Ο Μέγας Πέτρος, κατ’ αρχάς, άνοιξε το μεγαλύτερο «παράθυρο προς τη Δύση», θεμελιώνοντας το 1703 την Πετρούπολη (της οποίας το φυσικό και αστικό τοπίο περιγράφει γλαφυρά ο Σίξμιθ, στο 9ο κεφάλαιο). Μα αυτό το τεράστιο άνοιγμα της Ρωσίας στις τεχνικές, την αισθητική και τις ιδέες της Ευρώπης, έγινε με απολύτως «ασιατικό» τρόπο. Με την ανάλγητη εκμετάλλευση εργατών που πέθαιναν κατά δεκάδες χιλιάδες, ανεγείροντας δυτικότροπα βουλεβάρτα, μέγαρα, γέφυρες και πλατείες. Το ίδιο με τις μαστιγώσεις ή εκτελέσεις αγροτών, εμπόρων ή αξιωματικών του στρατού, οι οποίοι έδειχναν να βραδυπορούν ή να αντιστέκονται στις αλλαγές που ο Μέγας Πέτρος εισηγείτο. Αλλάζοντας τη Ρωσία κι επεκτείνοντας τα σύνορά της, κύριος στόχος του ήταν η αποτελεσματικότητα, όχι η δημοκρατία. Η Μεγάλη Αικατερίνη, εν συνεχεία, έδειξε επίσης μια ακόρεστη δίψα για τις ευρωπαϊκές ιδέες (περίπου όση και για τα χάδια του πρίγκιπα Γκριγκόρι Ποτέμκιν). Η μακρά αλληλογραφία της με τον Βολτέρο ή οι προσκλήσεις της στον κατεξοχήν φιλόσοφο «των Φώτων», τον Ντιντερό, συνέδεσαν το όνομά της με ό,τι πιο κοντά στον Διαφωτισμό έφτασε στη Ρωσία.[2] Όταν όμως μεσολάβησαν μερικές εξεγέρσεις χωρικών (οι οποίοι την έβλεπαν πάντα με επιφύλαξη για τη γερμανική της καταγωγή και το λουθηριανό της δόγμα) και, κυρίως, όταν το 1793 έφτασε η είδηση πως ο Λουδοβίκος 16ος σύρθηκε στην γκιλοτίνα από επαναστάτες που εμφορούνταν από τις ιδέες του Διαφωτισμού, η Αικατερίνη επανήλθε στη στυγνή δεσποτεία. Ακόμη πιο χαρακτηριστικά, το ίδιο «εκκρεμές» κινήθηκε και στα χρόνια του Αλέξανδρου Α΄. Η εισβολή του Ναπολέοντα, το 1812, συσπείρωσε τους Ρώσους στα ήθη της μητέρας πατρίδας· μα μετά τη νίκη και το κυνήγι των Γάλλων ως το Παρίσι, οι στρατιώτες ήρθαν σε άμεση επαφή με τις συνθήκες ζωής στην Ευρώπη. Αρκετοί επέστρεψαν εντυπωσιασμένοι από έναν αέρα ευημερίας κι ελευθερίας που είδαν να πνέει εκεί.[3] Όταν όμως απαίτησαν κάτι ανάλογο, ο Αλέξανδρος Α΄ αντέδρασε με τον παλιό, γνωστό αυταρχισμό. Οργανώνοντας, καλύτερα από τον Ιβάν τον Τρομερό, ένα σύστημα καταδοτών και μυστικής αστυνομίας, φρόντισε να αποτρέπει κάθε απόπειρα κοινωνικής μεταρρύθμισης «από τα κάτω». Στα χρόνια του διαδόχου του μάλιστα, Νικόλαου Α΄, η δράση του αστυνομικού κράτους πήρε τέτοια έκταση ώστε πολλοί συγγραφείς, όπως ο Γκλεμπ Ουσπένσκι, να περιγράφουν τη Ρωσία σαν «έρημο τοπίο με μια φυλακή στη μέση κι έναν διαρκώς τρομοκρατημένο πληθυσμό».[4] Στην ίδια περίοδο, από το 1812 ως το 1855 που πεθαίνει κι ο Νικόλαος Α΄, το περίφημο σύνθημα της γαλλικής επανάστασης «Ελευθερία, Ισότητα, Αδελφοσύνη», το οποίο επιβίωσε μέσα στη ναπολεόντεια δικτατορία, μετατρέπεται στη Ρωσία στο τρίπτυχο: «Ορθοδοξία, Αυταρχισμός, Εθνικοφροσύνη». Αλλά αυτό δεν εμποδίζει την άνθηση πολλών προοδευτικών ή κριτικών, τουλάχιστον, καλλιτεχνικών έργων. Τότε ο Πούσκιν συνθέτει τον Ευγένιο Ονέγκιν, τότε ο Λέρμοντοφ γράφει το Ένας ήρωας του καιρού μας και ο Γκόγκολ τις περίφημες Νεκρές ψυχές. Και στα αμέσως επόμενα χρόνια, του Αλέξανδρου Β΄, αυτή η άνθηση κορυφώνεται με το Πατέρες και παιδιά του Τουργκένιεφ, ή το Πόλεμος και ειρήνη του Τολστόι, και τα Έγκλημα και τιμωρία και Οι δαιμονισμένοι του Ντοστογιέφσκι. Ανάμεσά τους, όμως, κάνει την εμφάνισή του και το Τι να κάνουμε; του Νικολάι Τσερνισέφσκι – μυθιστόρημα που συνεισέφερε στην επανάσταση των μπολσεβίκων πολύ παραπάνω από το Κεφάλαιο του Μαρξ.[5] Τα χρόνια του Αλέξανδρου Β΄ είναι ίσως τα πιο χαρακτηριστικά αυτών των ταλαντώσεων στη διακυβέρνηση της Ρωσίας. Ξεκινούν κι αυτά με σαφείς κινήσεις φιλελευθερισμού, όπως η κρίσιμη χειραφέτηση των δουλοπάροικων. Συνεχίζονται με κάποιες απόπειρες κοινοβουλευτικής εκπροσώπησης, οι οποίες όμως κινδυνεύουν να διαταράξουν την «ενιαία ρωσική ψυχή», όπως έκριναν πολλοί (του Ντοστογιέφσκι συμπεριλαμβανομένου), και να οδηγήσουν σε πλήρη αναρχία. Και κλείνουν, μαζί με τη δολοφονία του Αλέξανδρου, με την εδραίωση της πεποίθησης, τόσο από πλευράς τσαρικών όσο και από πλευράς επαναστατών (από τον Μπακούνιν μέχρι τον Λένιν), πως: δημοκρατία και εκλογές, αντιπροσωπευτική διακυβέρνηση και κοινοί για όλους νόμοι αποτελούν δυτικότροπο φιλελευθερισμό και άρα «εργαλείο για την υπεράσπιση των συμφερόντων της μπουρζουαζίας»! Ο Βλαντιμίρ Πούτιν easy rider. Από το 1881, όταν αναλαμβάνει την εξουσία ο Αλέξανδρος Γ΄, και μέχρι το 1917, η αντιπαράθεση οδηγείται έτσι σε σύγκρουση των άκρων. Η αριστοκρατία διεκδικεί νόμους διαφορετικούς για την ίδια και διαφορετικούς για τον λαό, ενώ οι ηγέτες της ανατροπής διεκδικούν νόμους μιας δικτατορίας του προλεταριάτου. Όσο για κάποιες μετριοπαθείς προσωπικότητες, που αναλαμβάνουν δημόσια αξιώματα και μπορούν να παίξουν έναν συμβιβαστικό ρόλο, εξοβελίζονται τάχιστα και από τις δυο πλευρές. Ένας αναρχικός δολοφονεί τον υπουργό Πιοτρ Στολύπιν στη διάρκεια μιας παράστασης στην Όπερα του Κιέβου, σκληροί τσαρικοί εμποδίζουν τον Βλαντιμίρ Ναμπόκοβ (πατέρα του διάσημου συγγραφέα) από την προσπάθεια να πειστεί ο αδελφός του Νικόλαου Β΄, Μιχαήλ, να αναλάβει Τσάρος πριν επέλθει η μεγάλη ρήξη, ενώ, ενδιαμέσως, ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος έχει διαδώσει την απανθρωπιά στους όρους κάθε σύγκρουσης. Το μεγαλύτερο μέρος του βιβλίου του Σίξμιθ αφιερώνεται σε αυτήν ακριβώς την περίοδο και σε ό,τι την ακολούθησε. Με φιλοτιμία μα και με πίκρα προσπαθεί να κατανοήσει «το παράδοξο του 1917», όπως το ονομάζει. Το πώς, δηλαδή, ο ρωσικός λαός, επί αιώνες διψασμένος για ελευθερία, δικαιοσύνη και αξιοπρέπεια, βρέθηκε πάλι κάτω από δεσποτικό καθεστώς. Ακόμη κι επαναστάτες, όπως η Λούξεμπουργκ ή ο Γκόρκυ, διατύπωναν πολλές επιφυλάξεις για «μια δικτατορία που δεν είναι αυτή των εργατών επί των αστών [κάτι με το οποίο συμφωνούσε η Λούξεμπουργκ], αλλά του κομμουνιστικού κόμματος επί των εργατών», και για έναν Λένιν που έδειχνε «αδιαφορία αριστοκράτη για τις ζωές των απλών ανθρώπων». Μα μήπως κι ο ίδιος ο Λένιν, αργότερα, δεν διατύπωσε επιφυλάξεις για τους πιθανούς διαδόχους του – τον Τρότσκι και ιδίως τον Στάλιν;[6] Άφησε όμως πίσω του ό,τι ο ίδιος είχε καλλιεργήσει: ανηλεές κυνήγι του στόχου με κάθε μέσο (όπως έδειξε η Κροστάνδη)· ένα σύστημα καταδοτών και μια μυστική αστυνομία –την Τσεκά– εφάμιλλη της τσαρικής Οχράνα· μια προσωπολατρία που τη γιγάντωσε αξεπέραστα ο Στάλιν· και μια αίσθηση για τη μοναδικότητα της «ρωσικής ψυχής», η οποία δεν έπαψε να διαχέεται στη Ρωσία από την εποχή του εκχριστιανισμού της. Έτσι, ενώ στη Γαλλία των αστών, λ.χ., επήλθε το 1905 η πλήρης διάκριση κράτους-εκκλησίας, στη Ρωσία των προλεταρίων κράτος και θρησκεία ταυτίστηκαν. Με τον Λένιν Χριστό, τον Στάλιν και τον Τρότσκι να ανταγωνίζονται για τη θέση του αδελφόθεου αποστόλου και όλη τη χορεία των δημίων, από τον Φελίξ Ντζερζίνσκυ μέχρι τον Λαβρέντι Μπέρια, σε ρόλους αποστόλων. «Ποτέ δεν θα βρεθείς να περπατάς μονάχος, ο Λένιν θα είναι πάντα μαζί σου, στο πένθος, στην ελπίδα στη χαρά»(!) μάθαιναν να τραγουδούν οι νεαροί μαθητές μιας, κατά τα άλλα, αθεϊστικής χώρας, παρελαύνοντας μπρος από το ταριχευμένο σκήνωμα του ιδρυτή της θρησκείας.[7] Το θαύμα που επιτέλεσαν όλοι αυτοί οι άγιοι ήταν ότι έπαψαν, αίφνης, να υπάρχουν ατυχήματα στη Σοβιετική Ένωση. Όποτε έπιανε κάπου φωτιά, χαλούσε ένα μηχάνημα σε εργοστάσιο ή τρακτέρ σε κολχόζ, έφταιγαν πάντα οι δολιοφθορές ξένων πρακτόρων. Διόλου παράξενο έτσι, παρατηρεί ο Σίξμιθ, ότι σε έναν αιώνα τσαρικού καθεστώτος (1825-1917) εκτελέστηκαν 4.000 άτομα για πολιτικά εγκλήματα, ενώ μόνο στη διετία 1937-38 εξορίστηκαν 1,6 εκατομμύρια, με 682 χιλιάδες εκτελέσεις για αντεπαναστατική δράση.[8] Η παράνοια συνεχίστηκε και μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, όταν οι Εβραίοι που είχαν καταφέρει να επιβιώσουν σε περιοχές υπό γερμανική κατοχή κατηγορήθηκαν ως συνεργάτες των Ναζί· ενώ τα σχολικά βιβλία, μετά το 1952, έπαψαν να αναφέρουν ότι ο Καρλ Μαρξ ήταν Εβραίος. Μολονότι σε καμιά άλλη χώρα του κόσμου δεν πήραν ποτέ τόσο στα σοβαρά την ποίηση και τη λογοτεχνία (αφού ένας ύποπτος στίχος ή μια παρεξηγήσιμη αράδα αρκούσαν για να στείλουν τον συντάκτη τους στον θάνατο), οι τέχνες δεν άνθησαν ιδιαίτερα κατά τη σταλινική περίοδο. Όχι ειδικά στην περίοδο του πολέμου, όπως θα ήταν εύλογο, μα και πολύ πριν ή μετά. Οι εξαίρετες συνθέσεις του Σοστακόβιτς ή του Προκόφιεφ και οι ταινίες του Αϊζενστάιν εκτιμήθηκαν και προωθήθηκαν μόνο στο βαθμό που εξυπηρετούσαν την κρατική προπαγάνδα.[9] Το ίδιο και η ποίηση του Μαγιακόφσκι, ο οποίος προτίμησε να αυτοκτονήσει εγκαίρως, πριν εξευτελίσει την τέχνη του ή κατηγορηθεί ως αντεπαναστάτης. Μόνο μυθιστορήματα σαν το Πώς δενότανε το ατσάλι, του Νικολάι Οστρόφσκι, τύχαιναν ενθουσιώδους επιδοκιμασίας κι εξακολουθούν ίσως να διαβάζονται από καλούς κομμουνιστές.[10] Στα χρόνια του Κρούτσεφ, παρά την περίφημη «ομιλία» σκληρής καταγγελίας του σταλινισμού, η λογοκρισία ελάχιστα περιορίστηκε. Ο Πάστερνακ κυκλοφόρησε το Δρ Ζιβάγκο εκτός Ρωσίας το 1957, το ίδιο ο Σολζενίτσιν με το Μια ημέρα από τη ζωή του Ιβάν Ντενίσοβιτς το 1962. Η Ρωσία τότε είχε στρέψει την προσοχή της σε άλλα μέσα προπαγάνδας – εκείνα των πυρηνικών εξοπλισμών και της κούρσας για την κατάκτηση του Διαστήματος, την οποία κέρδιζε αρχικά. Έχασε όμως αλλού, καθώς οι εισβολές στη Βουδαπέστη και στην Πράγα, το 1956 και το 1968, απέδειξαν πως ο κομμουνισμός είναι πράγματι αλληλένδετος με τη μοναδικότητα της «ρωσικής ψυχής», αφού η εφαρμογή του σε άλλες χώρες απαιτεί στρατιωτική επιβολή. Όσο για τις κατακτήσεις της επίσημης τέχνης, όπως επισημαίνει ο Σίξμιθ, αποκαλύπτονται με το λογοτεχνικό βραβείο Λένιν που δόθηκε στον Μπρέζνιεφ για τα απομνημονεύματά του – μια υπερφίαλη αυτοπαρουσίασή του ως μεγαλοφυΐας στα μέτωπα του πολέμου (σ. 442). Μόλις έναν περήφανο για την αγροτική χοντροκοπιά του, σαν τον Κρούτσεφ, ή έναν πεινασμένο για χλιδή και δόξα εργάτη, σαν τον Μπρέζνιεφ, τους διαδέχθηκε ένας διανοούμενος –ο Γκορμπατσόφ– η εθελούσια τυφλότητα έπαψε να αποτελεί την υπέρτατη αρετή του καλού κομμουνιστή. Όχι άδικα, ο Σίξμιθ παρουσιάζει με πολλή συμπάθεια τις αντιφάσεις στην προσωπικότητα του τελευταίου κομμουνιστή ηγέτη της ΕΣΣΔ. Αλλά ήταν πολύ αργά, πλέον, για να συνδυαστούν φιλελευθεροποίηση και κομμουνισμός. (Η ευκαιρία είχε ήδη χαθεί στη ρήξη Μπολσεβίκων-Μενσεβίκων). Ναι μεν η «Γκλάσνοστ» δεν επέτρεψε να αποκρύψουν για πολύ την καταστροφή στο Τσέρνομπιλ, τα σοβιετικά στρατεύματα εξακολούθησαν όμως τις αγριότητες στο Αφγανιστάν. Ναι μεν η «Περεστρόικα» έδειξε ανοχή στην ιδιωτική πρωτοβουλία κι έδωσε μια ώθηση στην παραγωγή, οι αντιθέσεις όμως, ανάμεσα σε εκκολαπτόμενους καπιταλιστές και υπέρμαχους του παραδοσιακού αυταρχισμού, έφτασαν στο ζενίθ. Λίγη δημοκρατία δεν αρκεί και η κάπως περισσότερη έβγαλε τον Γκορμπατσόφ από το παιχνίδι, για να οδηγήσει στον Γιέλτσιν. Ο οποίος, κατά τον Σίξμιθ, έδειξε μεγάλο θάρρος όσο αντιμετώπιζε τη βίαιη απόπειρα ανακατάληψης της εξουσίας από παλιούς στρατιωτικούς,[11] αλλά επανήλθε σύντομα στον αυταρχισμό και στις πολεμικές ρήξεις (Τσετσενία), όταν τα απότοκα από την επίσημη διάλυση της ΕΣΣΔ αναπτύχθηκαν πλήρως. Ο Βλαντιμίρ Πούτιν scuba diver. Αλλά ο στρεβλός καπιταλισμός που, ξεκινώντας στο τέλος της θητείας του Γιέλτσιν, αποχαλινώθηκε στα χρόνια του Πούτιν, δεν πήρε τις μορφές που γνώρισε στη Δύση. Εκείνο που προέκυψε είναι μια οικονομική ολιγαρχία η οποία συνεχίζει να μοιάζει με φεουδαλισμό και μια κεντρική εξουσία η οποία εξακολουθεί να θυμίζει Τσάρους, με κάπως λιγότερο φανερά δικαιώματα ζωής ή θανάτου για τους υπηκόους τους. Τα γκούλαγκ και οι εκτελέσεις έγιναν είτε αυτοεξορία στην Ευρώπη είτε δολοφονίες μεταμφιεσμένες σε ατυχήματα, ενώ η πλειονότητα του λαού δείχνει να εγκρίνει τον νέο αυταρχισμό. Έστω κι αν κατανοεί πως ο Πούτιν δεν ξαναδίνει στη Ρωσία το κύρος της μεγάλης δύναμης, αλλά την ψευδαίσθηση ενός τέτοιου κύρους, ούτε την αποκατάσταση της κοινωνικής ειρήνης και ασφάλειας, αλλά την ψευδαίσθηση αυτών των συνθηκών. Από το βιβλίο του Σίξμιθ βγαίνει μια εικόνα για την πορεία των Ρώσων στην ιστορία σαν αυτήν που έδωσε ο Ίλια Ρέπιν το 1883, στον πίνακά του Λιτανεία στο Κουρσκ. Από τον Βίκινγκ Ρούρικ, στον οποίο απευθύνθηκαν τα πρώιμα σλαβικά φύλα ζητώντας του να τα κυβερνήσει αρμονικά, μέχρι τον Βλαντιμίρ Πούτιν και τη δική του εναρμόνιση της Ρωσίας με τη Δύση, πάντα κάτι μετατρέπει την επιδίωξη της ευνομίας σε δεσποτισμό. Και πάντα κάποιο ιερό ιδεώδες, που η Ρωσία αναλαμβάνει να μεταλαμπαδεύσει στην ανθρωπότητα, καταλήγει να δυναστεύει τον ίδιο τον λαό της. Είναι να το ’χει η κούτρα σου, θα έλεγα χωρίς καμιά διάθεση σαρκασμού, να κατεβάζει Τσάρους.[12] Κατά μία έννοια, η αναίρεση του κομμουνισμού από τη Ρωσία μοιάζει ακόμα δυσκολότερη από την εκεί εγκατάστασή του. Για όποιον είχε μάθει να προσδοκά τα πάντα από τον Τσάρο ήταν πολύ πιο απλό το να ευγνωμονεί το κόμμα για τα πάντα, ακόμη και για «το τέλος του χειμώνα και την έλευση της καλοκαιρίας»,[13] από το να συνειδητοποιήσει ότι δεν υπάρχει ούτε κόμμα ούτε τσάρος να του υποδείξουν πώς να ζήσει τη ζωή του ή να οικοδομήσει το μέλλον του. Είναι σαν ανακαλύπτει κάποιος ευσεβής χριστιανός, μετά από χρόνια ενάρετου κι αφοσιωμένου στην πίστη του βίου, ότι θεός δεν υπάρχει. Πολύ αργά για να μετανιώσει, μάταιο να προσμένει ανταμοιβή. [Δημοσιεύθηκε στο τχ. 23, Νοέμ. 2011]. [1] Συνεπώς, κάποιον που έχει αγαπήσει τη χώρα πολύ διαφορετικά από το πώς ο Νίκος Καζαντζάκης πρότεινε να αγαπηθεί η Ρωσία: «Τη Ρουσία, όποιος πάει γόνιμα να συμμαχήσει με το Πνέμα που πάει μπροστά, συντρίβοντας και δημιουργώντας, πρέπει να την αγαπήσει ακέραια, έρριζα, χωρίς τις μίζερες επιφυλάξεις του μεταφυσικού λογισμού ή τα μικρόλογα ξεψαχνίσματα της αριθμητικής και της επιστήμης»! (βλ. Ταξιδεύοντας. Ρουσία, εκδ. Ελ. Καζαντζάκη, σ. 9). [2] Καίτοι η αγορά ολόκληρης της βιβλιοθήκης του Βολτέρου από την Αικατερίνη στόχευε να φέρει πίσω στη Ρωσία επιστολές που η αυτοκράτειρα είχε στείλει στον φιλόσοφο και την εξέθεταν, το ενδιαφέρον της για τα βιβλία του ήταν αυθεντικό. Όσο για τις συζητήσεις της με τον Ντιντερό, τις αναπαριστά ωραιότατα το μυθιστόρημα του Μάλκολμ Μπράντμπερυ, Στο δρόμο για το Ερμιτάζ, Πόλις, Αθήνα 2002. [3] Αφήνοντας πίσω, στη Γαλλία, τη ρωσική λέξη για το «γρήγορο» σερβίρισμα ποτών –τη λέξη «μπίστρο»– να σημαίνει μέχρι σήμερα τον τόπο σερβιρίσματος ποτών και πρόχειρου φαγητού, το περίφημο «bistro»! [4] Στα ίχνη του Ουσπένσκι, ο ποιητής Όσιπ Μέντελσταμ έγραψε κάτι ανάλογο το 1933, για μια «Ρωσία νεκρό έδαφος κάτω από τα πόδια μας, όπου στα δέκα βήματα τα λόγια μας παύουν ν’ ακούγονται…». Η διαφορά είναι ότι στα χρόνια του Αλέξανδρου Α΄ ο Ουσπένσκι τη γλίτωσε με φυλάκιση, ενώ στα χρόνια του Στάλιν ο Μέντελσταμ εκτελέστηκε σε στρατόπεδο συγκέντρωσης. (Εξαιρετική ιστόρηση του τέλους του Μέντελσταμ παρουσιάζει το βιβλίο Robert Littell, The Stalin Epigram, Duckworth Overlook 2009. Κι ας σημειωθεί ότι ο Ρόμπερτ είναι ο πατέρας του Τζόναθαν Λίτελ, γνωστού στο ελληνικό κοινό από το καθηλωτικό μυθιστόρημα Ευμενίδες (Jonathan Littell, Ευμενίδες, μτφρ. Άγγελος Φιλιππάτος, Α.Α. Λιβάνης, Αθήνα 2007). [5] Γραμμένο το 1863 από τον γιο ενός ιερέα, φυλακισμένο στην Πετρούπολη για τις αθεϊστικές του ιδέες, το Τι να κάνουμε; περιγράφει τις άοκνες προσπάθειες ενός ζεύγους να ανατρέψει κάθε εξουσιαστικό σύστημα και να εγκαταστήσει ένα είδος υλιστικού παραδείσου στη γη. Μολονότι το βιβλίο θα μπορούσε να χαρακτηριστεί επαναστατική μπροσούρα σε μορφή Άρλεκιν (με τον ήρωα να κοιμάται σε ξυλοκρέβατα, για να μην αποσπάται η σκέψη του από την επανάσταση, και την ηρωίδα να μελετά μια ιατρική που, σε συνδυασμό με τις περιβαλλοντικές συνθήκες, θα αναδείξει ένα νέο είδος ανθρώπου ή υπερανθρώπου), η απήχησή του ήταν κρίσιμη. Ο αδελφός του Λένιν υιοθέτησε τις θέσεις του, συμμετέχοντας στη δολοφονία του Αλέξανδρου Β΄, κι ο ίδιος ο Λένιν δήλωνε ότι το διάβασε πέντε φορές, εμπνεόμενος από αυτό τον τίτλο της διάσημης μπροσούρας του. [6] Και θα πρέπει να είσαι Καζαντζάκης για να μπορείς, έστω μεταξύ 1925-1930, να γράφεις: «Σήμερα, σε όλη τη Ρουσία, δυο δυνατές προσωπικότητες στέκουνται η μια αντιμέτωπη στην άλλη. Ο Στάλιν και ο Τρότσκυ. Και οι δύο, ένα μόνο σκοπό έθεσαν στη ζωή τους: το θρίαμβο της κομμουνιστικής Ιδέας. (…) Αυτός είναι ο Στάλιν. Τ’ όνομά του το λέει: Ατσάλι. Αργά, ήσυχα, μουζίκικα προχωράει και στην εφαρμογή του σκοπού του. (…) Η φλογερή όμως ανυπόταχτη ιδιοσυγκρασία του Τρότσκυ δεν μπορεί ν’ ανεχτεί ένα τέτοιο ρυθμό. Βιάζεται. Είναι η φλόγα· ο Στάλιν είναι η γης. (…) Η βιαιότητα του ρυθμού του Τρότσκυ μεταδίδεται από μακριά μονάχα κι ακίντυνα –κι όχι μονάχα ακίντυνα παρά κι ωφέλιμα– στην επιβραδυμένη από τους νοιπανθρώπους [sic], γραφειοκράτες και κουλάκους επίσημη σοβιετική πορεία.» (Βλ. Ρουσία, ό.π., σ.σ. 201-204). [7] Και πάλι πρέπει να είσαι ο Καζαντζάκης για να δείχνεις εκτίμηση σε μια σοβιετική δασκάλα, όταν σου δηλώνει πώς ετοιμάζει τα παιδιά: «να βλέπουν καθαρά τον γύρα τους υλικό, ηθικό, πνευματικό κόσμο και να τον χρησιμοποιούν για τον άμεσο ορισμένο σκοπό: την εξόντωση της παγκόσμιας μπουρζουαζίας και τη δημιουργία κομμουνιστικής κοινωνίας»! (ό.π., σ. 87). [8] Σύμφωνα με τα επίσημα αρχεία της NKVD (μυστικής αστυνομίας που διαδέχθηκε την Τσεκά), ενώ οι πραγματικοί αριθμοί θα είναι πολύ ψηλότεροι κατά τον Σίξσμιθ (σ. 317). [9] Η ταινία Αλέξανδρος Νέφσκι, π.χ., αποσύρθηκε άρον άρον από τις αίθουσες μόλις υπογράφηκε το σύμφωνο μη επίθεσης μεταξύ ΕΣΣΔ και ναζιστικής Γερμανίας, για να ξαναβγεί μετά την εισβολή των Ναζί. [10] Κι ας πρόκειται για ένα Άρλεκιν σοσιαλιστικού ρεαλισμού, με το ζεύγος Πάβελ και Τόνιας –εργάτη και κοπέλας από πλούσια οικογένεια– να κάνουν τον έρωτά τους έρωτα για την οικοδόμηση του σοσιαλισμού. Γραμμένο το 1932, το μυθιστόρημα είναι ακόμη πιο άτεχνο και αφελές από το Τι να κάνουμε; του Τσερνισέφσκι. (Αποτελεί όμως, ευλόγως, το μόνο λογοτεχνικό έργο που διάβασε ο Θ. Παφίλης, όπως τον άκουσα να δηλώνει σε τηλεοπτική συνέντευξή του, παραμονές Ευρωεκλογών, κι είναι πολύ πιθανό ότι, έκτοτε, δεν θα πρόλαβε να διαβάσει άλλο.) [11] Δίνοντας στον ποιητή Γεφτουσένκο την ευκαιρία να γράψει, όπως ο ίδιος δήλωσε αργότερα, «το καλύτερο από τα κακά του ποιήματα», όπου παρουσιάζει το πολιορκημένο ρωσικό κοινοβούλιο σαν «τον πληγωμένο μαρμάρινο κύκνο της ελευθερίας». [12] Πώς θα μπορούσα να σαρκάζω, αφού τόσο η Ελλάδα όσο και η Ρωσία έχασαν την Αναγέννηση εξαιτίας ξένου ζυγού, διατήρησαν επιλεκτικές μόνο επαφές με τον Διαφωτισμό, ανέπτυξαν κοινά συντηρητικά συνθήματα στον 19ο αιώνα («Ορθοδοξία, Αυταρχισμός, Εθνικοφροσύνη» οι Ρώσοι, «Πατρίς, Θρησκεία, Οικογένεια» εμείς λίγο μετά), κι απέδειξαν σε πολλές ευκαιρίες οι Ρώσοι και σε άλλες τόσες εμείς (με πιο πρόσφατες στις περιόδους 1963-67 και στην τρέχουσα, από το 2008-9), πως αδυνατούμε να ξεφύγουμε από καθηλώσεις οι οποίες, άμεσα ή έμμεσα, επιζητούν τον αυταρχισμό. Και δεν ξέρω αν είναι χειρότερο «να το ’χει η κούτρα σου να κατεβάζει Τσάρους», από το «να κατεβάζει» Σαμαράδες και Τσίπρες. [13] Όπως έγραφε μια νεαρή Κομσομόλα στην εφημερίδα της Κομμουνιστικής Νεολαίας (αναφορά Σίξσμιθ, σ. 495).

Είναι να το ’χει η κούτρα σου να κατεβάζει Τσάρους

Σύνδεση