Το όπιο των διανοουμένων

Μετάφραση - σημειώσεις: ΠΕΤΡΟΣ ΜΑΡΤΙΝΙΔΗΣ Μόλις πριν μερικές εβδομάδες αναλογιζόμουν αν αυτό το βιβλίο εξακολουθεί να διατηρεί την επικαιρότητά του. Μετά την αντισταλινική ομιλία του Χρουστσόφ και το κινεζο-ρωσικό σχίσμα, οι διανοούμενοι είχαν πάψει να καπνίζουν το σοβιετικό όπιο. Το ΚΚΓ, βέβαια, διαθέτει πάντα στελέχη, ακτιβιστές, υπαλλήλους της αγκιτάτσιας και προπαγάνδας (agit-prop), ακόμα και ιδεολόγους και πιστούς. Ωστόσο, ο ρεβιζιονισμός στέρησε από το δόγμα τούς παραλογισμούς και μαζί τη σαγήνη του. Εξαγώγιμο ισοδύναμο προς το ιστορικο-πολιτικό σύστημα που η Σοβιετική Ένωση επέβαλε σε αφοσιωμένους και όρθωσε απέναντι σε αντιπάλους δεν υπήρξε για τις ΗΠΑ. Παρά τα τεχνολογικά επιτεύγματά τους, διχασμένες από φυλετικές συγκρούσεις και στιγματισμένες από τον πόλεμο του Βιετνάμ, δεν προσφέρουν πολιτιστικό πρότυπο που θα ήθελαν να το μιμηθούν άλλες χώρες, ούτε πρότυπο με θεωρία η οποία θα είλκυε διανοούμενους σε αναζήτηση μιας πίστης. Αυτές τις λογικές αναλύσεις τις διέψευσαν τα γεγονότα του Μάη στη Γαλλία, μετά τα όσα συνέβησαν στις ΗΠΑ ή στη Δυτική Γερμανία. Η εξάλειψη του φασισμού και η αποδυνάμωση του μαρξισμού-λενινισμού δεν άνοιξαν τον δρόμο για μια «γενιά ρεαλιστών» (ή, τουλάχιστον, «γενιά ρεαλιστών» που να κράτησε πάνω από πέντε-έξι χρόνια). Αντ’ αυτών ήρθε μια έκρηξη εξεγέρσεων και ουτοπίας. Η παρακμή του μαρξισμού-λενινισμού, προερχόμενη από την ίδια τη Ρωσία, ευνοεί σχεδόν παντού την επανεμφάνιση εθνικών παραδόσεων, προμαρξιστικών σοσιαλισμών, του προυντονισμού[1] ή του μπλανκισμού[2] στη Γαλλία, του λαϊκισμού στις ΗΠΑ, και ίσως και των νεανικών κινημάτων (Jugendbewegung) στην Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γερμανίας. Εδώ και μισό αιώνα, το Κομμουνιστικό Κόμμα συντηρεί μια συγκεχυμένη απόρριψη της καπιταλιστικής κοινωνίας από τη γαλλική εργατική τάξη (από ένα τμήμα της, τουλάχιστον), φροντίζοντας να κατευθύνει τις εκδηλώσεις της. Αυτή τη λανθάνουσα απόρριψη, που μάλλον έτεινε προς εξαφάνιση, οι νεαροί εργάτες την ανέλαβαν για λογαριασμό τους και τη μετέφεραν σε θεαματικές απεργίες. Ομάδες τροτσκιστών, μαοϊκών ή οπαδών του Φιντέλ πληθαίνουν και παρενοχλούν το Κόμμα από τα αριστερά του. Μέρος της αριστερής ιντελιγκέντσιας προσκολλάται κι αυτό σε ένα είδος άγριου μαρξισμού, χωρίς δογματική μορφή, αφοσιωμένου στη λατρεία του αυθορμητισμού των μαζών, έστω και αν πρόκειται για φοιτητικές μάζες. Σε αμιγώς φιλοσοφικό επίπεδο, η ίδια ιντελιγκέντσια συντάσσεται ή συντασσόταν μέχρι τώρα με αντίθετες θεωρίες και αξιώσεις αυστηρής επιστημοσύνης (γλωσσολογία, εθνολογία, στρουκτουραλισμός). Δεν αποκλείεται, όμως, μια ορισμένη εκδοχή του μαοϊσμού να γεφυρώνει τον αυθορμητισμό των μαζών με την επιστήμη. «Πήραμε τον λόγο όπως πήραμε τη Βαστίλη»[3]! Αυθορμητισμός των μαζών και μεθοδική χειραγώγηση, πολιτιστική επανάσταση με επιστημονικά αποδεδειγμένη τη ριζοσπαστική της δημιουργικότητα, ως τέτοιο εμφανίζεται ενίοτε το «γεφύρωμα». Αλλά οι άνθρωποι της γενιάς μου αδυνατούν να το πάρουν εντελώς στα σοβαρά. Επιστροφή στον λενινισμό, λοιπόν; Διαλεκτική άρνηση της σοβιετικής γραφειοκρατίας; Απόρριψη του ψευδο-διεθνισμού που εδώ και μισό αιώνα επέβαλαν ο Λένιν και οι κληρονόμοι του; Αναζήτηση αυθεντικά εθνικών σοσιαλισμών, καίτοι τα συνθήματα του Μπέρκλεϊ διαδόθηκαν στο Ελεύθερο Πανεπιστήμιο του Βερολίνου περνώντας από το Παρίσι; Νέα δύναμη, επαναστατική με την πιο ισχυρή σημασία της λέξης, δίχως συνειδητούς στόχους; Έκφραση των αστικής συνήθως καταγωγής φοιτητών, οι οποίοι καταγγέλλουν την πνευματική μετριότητα και την αδικία μιας κοινωνίας με προσχεδιασμένες γι’ αυτούς καριέρες; Έκφραση των αμέτρητων θυμάτων της οικονομικής μετάλλαξης και όσων έμειναν στα αζήτητα της ευμάρειας – όλων των χαμένων στον μεγάλο ανταγωνισμό που η σύγχρονη δημοκρατική κοινωνία (ακόμα και υπό το όνομα του σοσιαλισμού) θεσπίζει διαρκώς; Ο Βιλφρέντο Παρέτο υποστήριζε, πολύ σωστά, πως η ορθολογική κριτική των παρεκτροπών ασκεί ασήμαντη επίδραση στα παράγωγά τους, δηλαδή στα αισθήματα που κάνουν τους ανθρώπους να δρουν, να συλλογίζονται και να παραλογίζονται. Το πολύ πολύ, η κριτική καταφέρνει να ξεσκεπάσει όσα σοφίσματα καλύπτονται από ιερές λέξεις: Αριστερά, Προλεταριάτο, Επανάσταση, Ιστορία. Ελλείψει αυτών των λέξεων, ο διανοούμενος που λατρεύει το απόλυτο και απεχθάνεται τα ανεξάλειπτα ελαττώματα της κοινωνίας του θα βρει άλλες για να δικαιώσει και να εξορθολογήσει την εξέγερση, την εχθρότητα, τη λεκτική ή τη φυσική βία. Οι παρεκτροπές εμφανίζονται επίσης ως συμπτώματα μιας πνευματικής κατάστασης ή μιας ιστορικής στιγμής. Τρία νομίζω πως είναι τα ιδεολογικά θέματα πάνω στα οποία πολλαπλασιάζονται οι ποικιλίες του φοιτητικού λόγου: καταναλωτική κοινωνία, εκδημοκρατισμός και άρνηση της ιεραρχίας στην εκπαίδευση, με την τελευταία να γίνεται σύμβολο και για διαπροσωπικές σχέσεις σε χώρους δουλειάς ή και σε ολόκληρη την κοινωνία. Ο καθένας θα αναγνώριζε πως αυτά τα τρία θέματα σχετίζονται με τρία μείζονα προβλήματα, εύλογες απόρροιες των λύσεων που καλώς ή κακώς είχε προτείνει η προηγούμενη γενιά στα προβλήματα των δεκαετιών του 1930 και του 1950. Η κριτική της καταναλωτικής κοινωνίας, την οποία διατυπώνουν οι φοιτητές στα χνάρια του Μαρκούζε και σε συνήθως παραμαρξιστικά ιδιώματα, προεκτείνει την ρομαντικής ή συντηρητικής προέλευσης και ουσίας κριτική της νεωτερικότητας. Ο Μαρξ είχε ενσωματώσει αυτή την κριτική στη φιλοσοφία του, καταγγέλλοντάς την ταυτόχρονα. Η λατρεία του χρήματος, η απανθρωπιά στις προσωπικές σχέσεις, η στυγνή εξειδίκευση της επαγγελματικής ζωής, η αλλοτρίωση του παραγωγού εντός των όσων παράγει και εξαιτίας τους, όλα όσα κατήγγελλε κι ένας πεσιμισμός που νοσταλγούσε το παρελθόν, δεν τα παραμέλησε στα έργα της ωριμότητάς του. Αλλά, σιωπηρά τουλάχιστον, υπαινίχθηκε ότι ο σοσιαλισμός και η μέσω συνεταιρισμένων παραγωγών διαχείριση θα τα θεραπεύσουν. Εφόσον όμως το σοβιετικό καθεστώς ή η καπιταλιστική αφθονία τα επιδεινώνουν αντί να τα θεραπεύουν, δεν απομένει πλέον παρά η μεγάλη άρνηση. Χωρίς καμία άλλη κοινωνική τάξη να εκτελεί την ετυμηγορία του Σκοπού της Ιστορίας, εκτός από τους διανοούμενους και τους φοιτητές. Όσο γι’ αυτούς τους τελευταίους, ξαναπιάνουν την ίδια κριτική, κατά βάθος κοινότοπη και πάντα γερασμένη, αναλαμβάνοντας να της δώσουν νέα έμφαση. Αλλοτρίωση κατά τον Μαρξ, περίσσευμα ψυχής κατά τον Μπεργκσόν, ποιότητα ζωής, λίγη σημασία έχουν όλα αυτά. Η γλώσσα ποικίλλει, αλλά το βασικό θέμα παραμένει: είτε στόχος της παραγωγής είναι η στρατιωτική ισχύς είτε η κατάκτηση του Διαστήματος ή η υλική καλοπέραση, δεν προσφέρει ένα νόημα στη ζωή. Κι αυτό κοστίζει. Το άτομο φτάνει να πνίγεται, κάποια στιγμή, από την αίσθηση πως, με το να γίνεται κύριος και κάτοχος της φύσης, ο άνθρωπος υποδουλώνεται εθελούσια σε ένα απάνθρωπο σχέδιο. O φιλόσοφος και δημοσιογράφος Ρεϋμόν Αρόν στο γραφείο του στο Παρίσι, περ. 1980. © Alamy / Visual Hellas Ο εκδημοκρατισμός, εννοούμενος ως ισότητα στην εκπαίδευση των παιδιών όλων των κοινωνικών τάξεων, δεν εντάσσεται στις επεκτάσεις κάποιας παλιάς διαμαρτυρίας, όπως το θέμα της καταναλωτικής κοινωνίας, αλλά εκπροσωπεί ένα στάδιο στη διαλεκτική της ισότητας. Η τυπική ισότητα –το δικαίωμα κάθε παιδιού στην εκπαίδευση, σε ισάξια σχολεία– δεν εγγυάται πραγματική ισότητα. Αντίθετα, επιλογές ή σχολικοί προσανατολισμοί υπηρετούν την κοινωνική ιεραρχία: τα παιδιά των εργατών δύσκολα φτάνουν ως το λύκειο∙ κι αν φτάσουν εκεί, ακόμα και τα εξ απαλών ονύχων χαρισματικά παιδιά κινδυνεύουν να αποτύχουν, χαμένα σ’ έναν κόσμο ξένο πολιτισμικά ως προς τις οικογένειές τους, δίχως δυνατότητα αρωγής από τους οικείους τους και συχνά δίχως το κίνητρο να καταβάλουν κάθε προσπάθεια για να επιτύχουν στα μαθήματά τους. Όταν οι φοιτητές αναλαμβάνουν να διεκδικήσουν την ισότητα στη μάθηση, γόνοι προνομιούχων οικογενειών οι περισσότεροι, εκφράζουν άραγε ένα αυθεντικό αίσθημα ενοχής; Προνομιούχοι που απαρνιούνται τα προνόμιά τους; Ή μήπως, ανήσυχοι κάποιες φορές για τη διατήρηση ή την επαύξησή τους (με προπληρωμές μισθών), οικειοποιούνται μια καταγγελία, έγκυρη καθ’ εαυτήν, η οποία δεν θα πάψει να διατηρεί την επικαιρότητά της, εξαιτίας κοινών σε όλες τις γνωστές κοινωνίες μηχανισμών; Όσο για την εναντίωση στην πανεπιστημιακή ιεραρχία και τον αυταρχισμό, αυτή έχει διπλό χαρακτήρα. Εν μέρει εκδηλώνει την περιθωριακή κατάσταση του φοιτητή και εν μέρει γίνεται σύμβολο διαμαρτυρίας για τη μόνιμη διάψευση που η στραμμένη στην αποτελεσματικότητα οργάνωση επιβάλλει στη δημοκρατική ιδέα περί ισότητας, όπως αυθόρμητα την κατανοεί ο κοινός των θνητών. Μακράν εμού κάθε σκέψη να κρίνω ως ασήμαντα αυτά τα ιδεολογικά θέματα. Αλλά είτε πρόκειται για τη βελτίωση της ποιότητας ζωής, είτε για τη διευκόλυνση των παιδιών εργατών ή αγροτών να έχουν πρόσβαση στην ανώτατη εκπαίδευση ή για αλλαγές στο ποιος θα κάνει κουμάντο στο Πανεπιστήμιο και ποιος στις επιχειρήσεις, κανείς δεν έχει να προσφέρει θαυματουργή λύση ή αλάνθαστη συνταγή. Πρόκειται πάντα για έργο μεταρρυθμίσεων, διαφορετικών για κάθε χώρα, έστω και αν ξεκινούν από ένα κοινό όραμα. Αυτά τα ιδεολογικά θέματα χαρακτηρίζουν ίσως μια ορισμένη στιγμή στη σκέψη της δυτικής κοινωνίας. Ισχύει το ίδιο και για τους φοιτητικούς ξεσηκωμούς; Επιφανειακή ομοιότητα υπάρχει. (Οι φοιτητές των σοσιαλιστικών χωρών δείχνουν πιο «ρεαλιστές», εγείροντας αιτήματα πνευματικής ελευθερίας, η οποία είναι έτσι κι αλλιώς εξασφαλισμένη στη Δύση). Παντού τίθενται σε αμφισβήτηση τόσο η πανεπιστημιακή δομή όσο και η κοινωνική. Κατά βάθος οι διαφορές είναι ίσως σημαντικότερες από τις ομοιότητες. Οι φοιτητές της Γαλλίας, της Γερμανίας ή της Ιταλίας κλονίζουν μια πανεπιστημιακή δομή διαφορετικά αναχρονιστική από τις δομές των αμερικανικών πανεπιστημίων. Όποια φοιτητική εξουσία και αν κατακτήσουν εντέλει οι εξεγερμένοι, από τη μια ή από την άλλη πλευρά του Ατλαντικού, παραμένει γεγονός ότι οι Ευρωπαίοι εναντιώνονται στα υπολείμματα του Πανεπιστημίου του 19ου αιώνα, ενώ οι Αμερικανοί σε ορισμένες επιπτώσεις των πανεπιστημίων του 20ού. Το πλήθος προκαλεί ανάλογα φαινόμενα στο Παρίσι όσο στο Μπέρκλεϊ, αλλά η γαλλική αταξία θα υποχωρούσε μέσω λογικών μεταρρυθμίσεων, ενώ η καλιφορνέζικη γεννά ένα ερώτημα: ως ποιο βαθμό μπορεί να προσφερθεί στο μισό ή και στα δύο τρίτα μιας ηλικιακής κατηγορίας η λεγόμενη ανώτατη εκπαίδευση, δίχως να αμφισβητηθούν τα ίδια τα θεμέλια του Πανεπιστημίου; Δίχως οι μάζες νέων, ήδη ενηλίκων αλλά ακόμα εκτός ευθυνών της ζωής του ενήλικα, να στραφούν στον πειρασμό της τυφλής βίας ή της απόσυρσης; Κατά τον ίδιο τρόπο που η δομή των πανεπιστημίων κάθε χώρας θα καθορίσει την τελική εμβέλεια της φοιτητικής εξέγερσης, η εθνική συγκυρία θα καθορίσει το είδος επίδρασης που η εξέγερση θα ασκήσει στο Κράτος, στο πολιτικό ή οικονομικό σύστημα, εδώ ή εκεί. Από το Βερολίνο ως το Μπέρκλεϊ, η γενιά των «λυσσασμένων» (enragés)[4] μοιάζει να διατηρεί την ίδια άγνοια του παρελθόντος∙ μεγάλο οικονομικό κραχ, Χίτλερ, Στάλιν, δεν τους λένε τίποτα! Οι γενιές που βρίσκονται στα πράγματα δεν θεωρούν τόσο τρομερούς τους «δαίμονες» του παρόντος, συγκριτικά με τους εχθρούς ενάντια στους οποίους πάλεψαν. Αλλά η νέα γενιά, και κανείς δεν έχει δικαίωμα να τη μεμφθεί, συγκρίνει αυτούς τους «δαίμονες» με τα όνειρά της και εξεγείρεται. Οι βερολινέζοι φοιτητές δεν εξευμενίζονται με τη Δημοκρατία της Βόννης, επειδή ο Χίτλερ ή το Pankow[5] είναι χειρότεροι∙ οι καλιφορνέζοι φοιτητές δεν αντιπαραβάλλουν την κατάσταση των μαύρων με τους έγκλειστους σε στρατόπεδα συγκέντρωσης ούτε τον πόλεμο του Βιετνάμ με τη ρωσική εισβολή στην Ουγγαρία (1956) ή στην Τσεχοσλοβακία (1968). Κάθε γενιά παίρνει ως αφετηρία τα κεκτημένα, ενόψει νέων περιπετειών. Δικαίως το κάνει, διατρέχει όμως έναν κίνδυνο: να επαναλάβει την ιστορία επειδή την αγνοεί. Για κάθε γενιά, σε κάθε χώρα, το ζήτημα είναι να μεταφράσει μια εξέγερση σε θετική δράση. Μερικές φορές, όταν η κοινωνία ή η ιθύνουσα τάξη έχουν απολέσει τη δυνατότητα να μεταρρυθμίζονται, η επανάσταση είναι η μόνη διέξοδος. Όταν, όμως, η κοινωνία δεν έχει ζυμωθεί στο επαναστατικό όραμα, όταν οι απαραίτητες αλλαγές δεν απαιτούν βία (ενίοτε μάλιστα αποκλείουν τη χρήση της), η πλήρης άρνηση και η ακατάπαυστη διαμαρτυρία, αν δεν προλάβουν να οδηγήσουν σε καταστροφή, χρησιμοποιούνται ως άλλοθι για τον συντηρητισμό, την οκνηρία, τον σνομπισμό. Από ένα σημείο αταξίας και πέρα, όλες οι κοινωνίες, υγιείς ή άρρωστες, αντιδρούν. Οι βερολινέζοι «λυσσασμένοι» απορρίπτουν τον αυταρχισμό και το έθνος, ενώ οι νεαροί Γερμανοί του 1930 τα εξήραν, αλλά ο φανατισμός και ο φασιστικός τρόπος δράσης επαναλαμβάνονται. Στο ηθικό επίπεδο, η απόλυτη άρνηση δεν αξίζει περισσότερο από την άνευ όρων υποταγή∙ και στη μια και στην άλλη περίπτωση εκδηλώνονται συμπτώματα δυσφορίας (με τη «δυσφορία» ως τον πιο ήπιο, ίσως, χαρακτηρισμό). Όσα έγραφα μεταξύ 1954-1955, για τις ιδεολογικές προκαταλήψεις της μεταπολεμικής γαλλικής ιντελιγκέντσιας, δεν εφάπτονται άμεσα με τα ιδεολογικά θέματα του 1968. Αυτά τα τελευταία ωστόσο, παρά την μη συστηματοποίησή τους, διατηρούν πολλές από τις συγκεχυμένες και επίμονες έννοιες που υποκίνησαν οι πνευματικοί ηγέτες της σχολής του υπαρξισμού. Δεν σκοπεύω να αναλάβω την κριτική αυτών των θεμάτων, για δύο λόγους. Πρώτον, γιατί οι προκαταλήψεις του χθες αναφέρονταν σε μια πραγματικότητα την οποία όφειλε να υλοποιήσει η Λογική της Ιστορίας – η Σοβιετική Ένωση∙ όταν όμως ορόσημα της εξέγερσης γίνονται η Κίνα του Μάο, η Κούβα του Φιντέλ Κάστρο ή κάποιο άγνωστο μέλλον, η κριτική που εννοεί να ασκηθεί συγκρίνοντας ιδεολογία και πραγματικότητα χάνει το νόημα και τον ενδεχόμενο αντίκτυπό της. Δεύτερον, γιατί οι παρεκτροπές τής αμέσως μετά τον πόλεμο περιόδου εμφανίζονταν με επαρκώς επεξεργασμένη μορφή ώστε να επιτρέπουν μια ακαδημαϊκή συζήτηση, αν όχι να την προκαλούν. Τα σημερινά τους παράγωγα, σε απόψεις φοιτητών της Εκόλ Νορμάλ, οπαδών του Λακάν ή του Αλτουσέρ, δεν προσφέρονται για επιχειρηματολογίες. Αυτοί οι νέοι επιθυμούν να αλλάξουν και τον άνθρωπο, πέρα από την ίδια την κοινωνία, ενώ αποφεύγουν να φανταστούν από τώρα το τι θα φέρει η όλη αναστάτωση. Γιατί, λοιπόν, να ξεκινήσει κανείς έναν διάλογο τον οποίο προκαταβολικά ακυρώνουν; Παρά ταύτα, ο διάλογος του χθες, τερματισμένος από την έλλειψη μαχητών, μου φαίνεται ότι, χάρη στα πρόσφατα γεγονότα, αποκτά μια σπουδαιότητα την οποία έμοιαζε να έχει χάσει πριν μερικά χρόνια∙ τότε που, περιφρονητικά, οι μαρξιστές του Αλτουσέρ κατέτασσαν στην ιδεολογία τον ουμανισμό του Μαρξ, του πνευματικού τους πατέρα. Η φοιτητική Κομμούνα είναι μια ρεβάνς του Σαρτρ επί του Λεβί-Στρως, του υπαρξισμού επί του στρουκτουραλισμού. Έτσι κρίνει ο Epistemon[6], ο οποίος δέχθηκε στο πανεπιστήμιο της Ναντέρ την επαναστατική επιφοίτηση. Η γαλλική ιντελιγκέντσια πέρασε όμορφες μέρες. Η επανάσταση βασίλεψε επί τρεις εβδομάδες, μέσα σε γιορτές και φλυαρίες. Εγκώμιο στην τρέλα ή εγκώμιο στη λογική, τον Μάη του 1968 στο Παρίσι ο κάθε διανοούμενος αφέθηκε στην κλίση του. Κάπου ανάμεσα στα δυο εγκώμια, σ’ αυτό το πριν δεκατρία χρόνια βιβλίο, είχα την πρόθεση να συνεισφέρω σε μια «Κριτική της ανορθολογικής Λογικής», ως ταπεινή μίμηση της κριτικής που ο ίδιος ο Μαρξ άσκησε στους οπαδούς του Χέγκελ – τους συντρόφους της νιότης του, για πάντα φυλακισμένους όχι στο σπήλαιο των σκιών αλλά στους συναγόμενους από τις έμπυρες θυσίες οιωνούς. Παρίσι, Σεπτέμβριος 1968 [1] Από το όνομα του γάλλου στοχαστή Πιερ Ζοζέφ Προυντόν (Pierre Joseph Prοudhon, 1809-1865), ο οποίος υποστήριζε αναρχικές και ουτοπικές ιδέες, αρνούμενος την πάλη των τάξεων και την επανάσταση. Είναι διάσημη η πολεμική του Μαρξ, με το βιβλίο του Η Αθλιότητα της Φιλοσοφίας ως απάντηση στο έργο του Προυντόν Η Φιλοσοφία της Αθλιότητας. [2] Μέθοδος για την ένοπλη κατάληψη της εξουσίας από μια επαναστατική ελίτ, δηλαδή μια μικρή συνωμοτική ομάδα που θα εγκαταστήσει «προσωρινή» δικτατορία με τη βία. Από το όνομα του Αύγουστου Μπλανκί (Louis Auguste Blanqui, 1805-1881), επικεφαλής της «Παρισινής Κομμούνας» (1871). [3] Όπως υπερήφανα δήλωνε ο Μισέλ ντε Σερτώ (Michel de Certeau, 1925-1986), καθηγητής που υποστήριξε τους εξεγερμένους φοιτητές του Μάη, γνωστός ως «φιλόσοφος της καθημερινότητας». [4] Από τον χαρακτηρισμό των φανατικότερων Αβράκωτων του 1789-1793. [5] Συνοικία του Ανατολικού Βερολίνου όπου βρισκόταν η έδρα της κυβέρνησης της Λ. Δ. της Γερμανίας. [6] Ψευδώνυμο του ψυχαναλυτή Didier Anzieu (1923-1999).

Το όπιο των διανοουμένων

Σύνδεση