Τα Adagia του Έρασμου: Ἀντιπελαργεῖν

1. [Ad fontes («Επιστροφή στις πηγές»)[1]] Η συνεισφορά και η προσωπικότητα ενός λόγιου τόσο παραγωγικού, αεικίνητου και πρωτεϊκού όσο ο Έρασμος (Desiderius Erasmus Roterodamus, 1466/1469-1536) δεν μπορεί παρά να παρουσιαστεί εδώ ακροθιγώς. Ένας από τους κορυφαίους εκπροσώπους του λεγόμενου «αναγεννησιακού ουμανισμού του Βορρά» ή του «χριστιανικού ουμανισμού», ο Έρασμος είναι ευρύτερα γνωστός για τα εξής (πέραν από το προσφιλές, ιδίως σε διαφωνίες φιλολόγων, θέμα της λεγόμενης «ερασμικής» προφοράς της αρχαίας ελληνικής). 1. Την εκτενή του αρχαιομάθεια, την οποία φιλοδοξούσε να συνταιριάξει με την προσωπική του κατανόηση της χριστιανικής διδασκαλίας (τη philosophia Christi, όπως την ονόμασε, δηλαδή μια μορφή απλοποιημένης πρακτικής ευσέβειας, βασισμένης μόνο στην καθαρή πηγή του ευαγγελικού λόγου και απαλλαγμένης από τυπολατρία και δογματισμό), ως οδηγό για την ενάρετη ζωή. Σε μια περίοδο κατά την οποία η μελέτη των αρχαίων ελληνικών είχε αποβεί πεδίο εκπαιδευτικής και θεολογικής διαμάχης –και παρ’ όλη την αντίσταση που συστηματικά συνάντησε πρωτίστως από το κατεστημένο της Καθολικής Εκκλησίας, αλλά και από διάφορες πλευρές της Μεταρρύθμισης– ο Έρασμος υπήρξε ακάματος υποστηρικτής της διάδοσης των Ελλήνων και Λατίνων κλασικών, ενώ θεωρούσε τα ελληνικά απαραίτητο μέσο για την αληθινή κατανόηση τόσο του ίδιου του αρχαίου κόσμου όσο και του πρώιμου χριστιανισμού. 2. Τη διαμάχη του με τον Λούθηρο και τον περίπλοκο ρόλο του στο εξίσου πολυσύνθετο κίνημα της Μεταρρύθμισης.[2] 3. Τη σύνδεσή του με αξίες που θα μπορούσαν σε κάποιον βαθμό να θεωρηθούν πρόδρομες του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού. Αυτές περιλαμβάνουν την κριτική σκέψη και τον (ήπιο) σκεπτικισμό, την αποστροφή προς τον δογματισμό και τον σεκταρισμό, την πίστη στην εγγενή αρετή και τον ορθό λόγο της ανθρώπινης φύσης, καθώς και στη συνακόλουθη δυνατότητα βελτίωσής της μέσω της εκπαίδευσης, την έμφαση στην ιδέα της ελεύθερης βούλησης, τον φιλειρηνισμό, την ανεκτικότητα και τον κοσμοπολιτισμό. Έχοντας ως πηγή έμπνευσης τους σπουδαίους ουμανιστές πρωτοπόρους Λορέντζο Βάλλα και Ροδόλφο Αγκρίκολα, ο οποίος μεταλαμπάδευσε το πνεύμα του Ιταλού Βάλλα πάνω από τις Άλπεις, και κινούμενος (κυριολεκτικά και μεταφορικά) σε μια εποχή εκρηκτικών «εθνικών», κοινωνικών και θρησκευτικών συγκρούσεων,[3] ο Έρασμος συνεισέφερε ή και καινοτόμησε στους συνδεόμενους τομείς: 1. Της φιλολογίας, όπου, μεταξύ άλλων, επέδειξε κάποια κατανόηση των αρχών της κριτικής του κειμένου. 2. Της εκπαίδευσης, κυρίως ως προς τις προσπάθειές του για την προώθηση της διδασκαλίας των αρχαίων/ βιβλικών γλωσσών και τις ευρύτερες θέσεις του για τον ρόλο των bonae litterae, καθώς και ως προς την εισήγηση της χρήσης πιο «πολιτισμένων» παιδαγωγικών μεθόδων. Ενδεικτική της αμέριστης πίστης του στην καθοριστική δύναμη της μόρφωσης η φράση του: Homines non nascuntur, sed effinguntur («Άνθρωπος δεν γεννιέσαι, γίνεσαι»).[4] 3. Της θεολογίας, κυρίως ως προς την αντίληψή του για τη φύση και την ερμηνεία των ιερών κειμένων (βλ. σημ. 10 παρακάτω), την ανάγκη διάχυσής τους στον γενικότερο πληθυσμό –άντρες και γυναίκες– και για τον ρόλο της αυθεντίας. Δευτερευόντως, ο Έρασμος συνεισέφερε στην πολιτική και την κοινωνική θεωρία (ιδίως με τις θέσεις του για τη φύση και τον ρόλο του ηγεμόνα, τη συνοχή του «κράτους» και το φαινόμενο του πολέμου[5]) και στην ιστορία των ιδεών, μολονότι δεν θα μπορούσε να χαρακτηριστεί φιλόσοφος ή συστηματικός θεωρητικός στοχαστής. 2. [Βίος. Quaevis terra patria («πᾶσα γῆ πατρίς»)[6]] Ο Έρασμος γεννήθηκε στο Ρότερνταμ το 1466 ή το 1469 και πέθανε στη Βασιλεία το 1536. Αφού φοίτησε σε καλά εκκλησιαστικά σχολεία, ιδίως στο ονομαστό σχολείο του Ντέβεντερ, κατέληξε, λόγω συγκυριών (θάνατος και των δύο γονιών του από την πανώλη), στο Αυγουστινιανό μοναστήρι του Στέυν, έξω από την πόλη Χάουντα. Εκεί χειροτονείται ιερέας, ώσπου διορίζεται γραμματέας του επισκόπου του Καμπραί και μεταβαίνει στο Παρίσι, προπύργιο των σχολαστικών σπουδών, για να σπουδάσει Θεολογία, στο κολλέγιο του Μονταιγκύ. Ούτε ο μοναστικός βίος ούτε οι σχολαστική διδασκαλία αποδείχθηκαν της αρεσκείας του. Από το 1498 ξεκινούν οι συνεχείς μετακινήσεις του Έρασμου ανά την Ευρώπη,[7] καθώς και οι απρόσκοπτες εκδόσεις των έργων του. Το 1498 μεταβαίνει για πρώτη φορά στην Αγγλία, όπου αναπτύσσει σχέσεις ζωής, όπως αποδείχθηκαν, με σημαντικούς λόγιους (Τόμας Μορ, Τζον Κόλετ, Τζον Φίσερ κ.ά.) και αποφασίζει να αφιερωθεί σοβαρότερα στη μελέτη των ελληνικών. Το επόμενο σημαντικό (και πολυπόθητο) ταξίδι του είναι στην Ιταλία, το 1506, όπου παίρνει το διδακτορικό του δίπλωμα στη Θεολογία από το Πανεπιστήμιο του Τορίνου. Ακολουθεί η πολύμηνη διαμονή του στο προνομιακό, από πολλές απόψεις, περιβάλλον του Άλδου Μανούτιου στη Βενετία, όπου και εργάζεται πυρετωδώς. Ύστερα από μια σύντομη θητεία ως καθηγητής ελληνικών στο πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ, εγκαθίσταται στη Βασιλεία, το 1514, και αρχίζει την πολυετή και εξαιρετικά παραγωγική συνεργασία του με τον εκδότη Γιόχαν Φρόμπεν. Το διάστημα 1517-1521 διδάσκει στο πανεπιστήμιο της Λέβεν, ωστόσο το ξέσπασμα της Μεταρρύθμισης[8] και η δυσπιστία με την οποία είχαν αρχίσει να τον βλέπουν οι θεολόγοι του πανεπιστημίου τον αναγκάζει να το εγκαταλείψει και να επιστρέψει στη Βασιλεία. Μετά τον σαρωτικό θρίαμβο της Μεταρρύθμισης και στη Βασιλεία, ο Έρασμος καταφεύγει στο Φράιμπουργκ ιμ Μπράισγκαου της Γερμανίας, όπου διαμένει μέχρι το 1535. Επιστρέφει γερασμένος και άρρωστος στη Βασιλεία, όπου και πεθαίνει το 1536. 3. [Έργο: Sancte Socrates, ora pro nobis («Άγιε Σωκράτη, προσευχήσου για μας»)[9]] Το εντυπωσιακό σε έκταση και ποικιλία, τόσο υφολογική όσο και θεματική, έργο του Έρασμου, το οποίο ο ίδιος ο κατέταξε σε 9 τάξεις (ordines), γνώρισε μεγάλη διάδοση χάρη (και) στην τυπογραφική επανάσταση της εποχής και καθώς μεταφραζόταν στις κυριότερες δημώδεις ευρωπαϊκές γλώσσες. Περιλαμβάνει: εκπαιδευτικά/ διδακτικά και ρητορικά εγχειρίδια· εκδόσεις και μεταφράσεις ευρείας γκάμας αρχαίων ελληνικών και λατινικών έργων (Ευριπίδης, Πλούταρχος, Λουκιανός, Κικέρωνας, Σενέκας, Οράτιος, Τερέντιος, Λίβιος, Γαληνός κ.ά.)· ηθικές πραγματείες· θεολογικές πραγματείες· εκδόσεις, μεταφράσεις και σχολιασμό πλήθους Πατερικών κειμένων (Ιερώνυμος, Αυγουστίνος, Ιλάριος, Ωριγένης κ.ά.) και της ίδιας της Καινής Διαθήκης·[10] πολεμικά κείμενα· ογκώδες σώμα αλληλογραφίας με ευρύ δίκτυο προσώπων επιρροής (θρησκευτικής, πνευματικής και κοσμικής) – «ομοτέχνων», φίλων και οπαδών, ανταγωνιστών ή αντιπάλων· και βεβαίως τα Adagia. Το άγαλμα του Έρασμου στο Ρότερνταμ πυροβολείται από τους Ισπανούς, 1572. Έργο του Γιάκομπ Μπάις, 1789-1791, Rijksmuseum. Αν θα μπορούσαμε να απομονώσουμε δύο μόνο τάσεις που συνεπώς χαρακτηρίζουν το σύνολο του έργου του Έρασμου, παρ’ όλη την ποικιλία του στα επιμέρους, αυτές θα ήταν: (α) H προσπάθεια μιας, κατά το δυνατόν κριτικής και έλλογης, σύνθεσης της αρχαίας παγανιστικής σοφίας με τη χριστιανική πίστη και ευσέβεια (docta pietas), με απώτερο στόχο την ηθική εξυγίανση και εξύψωση του ανθρώπου. (β) H δηκτική και συνάμα πνευματώδης κριτική σε ολέθριες παθογένειες του 16ου αι. (που αφορά θεσμούς, έθιμα και πρακτικές όσο και τύπους ανθρώπων: τους αιμοδιψείς ηγεμόνες και τους άπληστους κληρικούς, τους σχολαστικούς θεολόγους και τους γραμματικούς με τη στείρα σκέψη τους, τους αμαθείς και υποκριτές μοναχούς, τους δεισιδαίμονες και εύπιστους καθημερινούς ανθρώπους, τους εξαχρειωμένους μισθοφόρους, τους ξεπεσμένους ιππότες και τους απατηλούς ευγενείς). Η πεμπτουσία αυτής της σατιρικής κριτικής είναι ίσως το έργο Stultitiae Laus ή Moriae Encomium (1511) – το μόνο έργο του που έχει μεταφραστεί στα ελληνικά (ως Μωρίας Εγκώμιον από τον Στρατή Τσίρκα [1970, Ηριδανός]). 4. Adagia Η ανθολογία που είναι συμβατικά γνωστή ως Αdagia (πρώτη έκδοση το 1500 με τίτλο Adagiorum Collectanea, «Συλλογή από adagia») είναι ένα «ηράκλειο»[11] έργο ζωής που εμπλουτιζόταν και αναθεωρούνταν σημαντικά κατά τις πολυάριθμες επανεκδόσεις του, εν μέρει συνεπεία της επιτυχίας του. To έργο είναι αρκετά περίπλοκο και «πολυπρόσωπο» (και) ως προς την ειδολογική του κατάταξη – αποτυπώνοντας, τρόπον τινά, την σχεδόν άπιαστη προσωπικότητα του ίδιου του συγγραφέα του και την εξέλιξή της μέσα στον χρόνο. Πρόκειται για μια ογκωδέστατη συλλογή από «παροιμιακές ρήσεις / γνωμικά / αποφθέγματα»[12] (adagia) της ελληνορωμαϊκής αρχαιότητας (μετέπειτα και της βιβλικής παράδοσης) που συνοδεύονται από επεξηγηματικό σχολιασμό. Τόσο οι ίδιες οι ρήσεις όσο και ο σχολιασμός αυξάνονταν ολοένα – ενδεικτικά, τα adagia ξεπέρασαν τις 4.000 στην τελευταία (με τον συγγραφέα εν ζωή) έκδοση του 1536, ενώ η αρχική έκδοση περιελάμβανε περί τα 820. Το έργο αποτελεί, έτσι, ένα μνημείο όχι μόνο της ευρυμάθειας αλλά και της εξαιρετικής μνήμης του Έρασμου – πλείστες αναφορές στις αρχαίες πηγές και ιστορίες γίνονται από μνήμης. Μολονότι η συλλογή είναι ένας θησαυρός εκφραστικών μέσων και τεχνικών (σταθερή μέριμνα του Έρασμου η copia verborum), ουσιαστικός στόχος της είναι να ανασύρει, σε μια τέτοια εύχρηστη μορφή, τη ζωή και την οπτική του αρχαίου κλασικού κόσμου, μέσω της ανάκλησης των μύθων, των εθίμων και των θεσμών του, και να κάνει προσιτή τη συσσωρευμένη (πρακτική και ηθική) γνώση του παρελθόντος, στη γόνιμη σύνδεση και σύνθεσή της με το παρόν.[13] Ως προς την ιστορία των εκδόσεων, αξίζει να σημειωθούν δύο από τις πιο κομβικές. Η πρώτη, που ουσιαστικά έδωσε νέα μορφή στο έργο, είναι αυτή του 1508 (με τίτλο Adagiorum Chiliades tres ac Centuriae fere totidem, «Τρεις χιλιάδες adagia και σχεδόν ισόποσες εκατοντάδες») από τον Άλδο Μανούτιο, ενόσω ο Έρασμος διέμενε στη Βενετία. Χάρη στη δυνατότητα πρόσβασης σε πολύτιμα ελληνικά χειρόγραφα και νεοτυπωμένες εκδόσεις, ο Έρασμος μπορούσε πια να συμπεριλάβει πολύ περισσότερα ελληνικά adagia – η έκδοση έφτασε να αποτελείται από 3.260 λήμματα. Η δεύτερη κομβική έκδοση, που λίγο-πολύ χρησιμοποιήθηκε ως παγιωμένο πρότυπο για όλες τις επόμενες, είναι αυτή του 1515 από τον Φρόμπεν στη Βασιλεία. Στην έκδοση αυτή προστέθηκαν 151 adagia, ενώ το συνοδευτικό υλικό αναδιαρθρώθηκε σημαντικά και επεκτάθηκε και σε ζητήματα πολιτικής και κοινωνικής κριτικής. Συναφώς με αυτό το στοιχείο της κριτικής, ο τόνος του έργου αρχίζει πλέον να γίνεται αισθητά πιο προσωπικός και εξατομικευμένος ή και αυτοαναφορικός. Ο σχολιασμός ορισμένων ρήσεων έχει πια επεκταθεί τόσο, ώστε έφτασαν να εκδίδονται και ως αυτόνομα δοκίμια, με γνωστότερα τα περίφημα «καταγγελτικά» adagia Dulce bellum inexpertis (IV.I.1) («Ο πόλεμος είναι γλυκός για όσους δεν τον έχουν ζήσει») και Scarabaeus aquilam quaerit (III.VII.1) («Ο σκαραβαίος κυνηγά τον αετό»), για την ωμότητα της τυραννίας. Η δομή παρουσίασης του υλικού έχει χοντρικά ως εξής: Η κάθε παροιμιακή ρήση δίνεται στη λατινική, κατά κανόνα, μορφή της, και συνήθως ακολουθείται από την ελληνική εκδοχή της (βλ. λ.χ. το adagium II.I.1, Festina lente, Σπεῦδε βραδέως). Αμέσως μετά ο Έρασμος παραθέτει όσες πηγές της ρήσης είχε στη διάθεσή του (κάποτε με ακριβή και πλήρη παραπομπή, κάποτε όχι). Τα ελληνικά παραθέματα μεταφράζονται στα λατινικά. Το σχολιαστικό κομμάτι μπορεί να περιλαμβάνει τη σημασία της ρήσης, τις κυριολεκτικές και μεταφορικές χρήσεις της, τον μύθο ή το έθιμο ή την ιστορική περίσταση ή το φυσικό γεγονός από τα οποία προέκυψε, ενώ συχνά προστίθεται κάποια προσωπική παρατήρηση, ανάμνηση ή άποψη του Έρασμου. Ως προς το περιεχόμενο, τα αdagia καλύπτουν ένα αξιοθαύμαστα ευρύ πεδίο της ανθρώπινης ζωής και εμπειρίας, του πνευματικού και διανοητικού αλλά και του υλικού κόσμου – από τις πιο σοβαρές, εννοιολογικές και στοχαστικές μέχρι τις πιο καθημερινές, τεχνικές, παιγνιώδεις ή και ταπεινές εκφάνσεις τους. Για να δώσουμε ένα μόνο παράδειγμα, το υποβλητικό «εσωτερικό» adagium Sileni Alcibiadis (III.III.1, «Οι Σειληνοί του Αλκιβάδη»), για την αληθινή φύση της χριστιανικής θρησκείας, μπορεί να συνυπάρχει με το adagium Medium ostendere digitum (ΙΙ.IV.68) («Να δείχνεις το μεσαίο δάχτυλο»). Η ποικιλία αυτή προσδίδει γοητεία, όπως και η ίδια η πολυδιάστατη προσέγγιση του Έρασμου – ένα κράμα ορθολογισμού, μεθοδικότητας, νηφαλιότητας και αναστοχασμού, από τη μια, ανάλαφρης ενασχόλησης με τα ανθρώπινα και τα τετριμμένα, από την άλλη, καθώς και καυστικής κριτικής. 5. Ἀντιπελαργεῖν (I.X.1)[14] [Εισαγωγικό σημείωμα] To σύντομο adagium που μεταφράζεται εδώ παραπέμπει στην παροιμιώδη ιδιότητα του πελαργού να ανταποδίδει τη μακροχρόνια φροντίδα που είχε λάβει από τους γεννήτορές του, όταν εκείνοι γεράσουν και έχουν οι ίδιοι πια ανάγκη υποστήριξης. Ανήκει ατύπως σε μια ομάδα διάσπαρτων ρήσεων της συλλογής που θίγουν τις ηθικές κυρίως προεκτάσεις υποτιθέμενων ιδιοτήτων συγκεκριμένων ζώων, κατά τα μεσαιωνικά ζωολόγια (bestiaria)[15] – πβ. λ.χ. το adagium II.IV.60, Crocodili lacrimae («Κροκοδείλια δάκρυα»). Στηριζόμενος σε μια μακρά παράδοση, ο Έρασμος παρουσιάζει τον πελαργό ως το μόνο ον του ζωικού βασιλείου που ανταποδίδει, σε βάθος χρόνου, τη φροντίδα και τη στοργή σε εκείνους που τον γέννησαν και τον ανέθρεψαν – στον αντίποδα βρίσκονται ζώα που όχι μόνο δεν ανταποδίδουν την ευεργεσία, αλλά και συνηθίζουν να φονεύουν τους γονείς τους όταν δεν τους χρειάζονται πια, όπως οι ιπποπόταμοι, οι σκορπιοί και οι αράχνες. Οι άνθρωποι, από την άλλη, αποδεικνύονται (και αυτοί) στην πλειονότητά τους αγνώμονες, όπως ο Έρασμος εν παρόδω αναφέρει, παρ’ όλο που υπήρχε έως και ειδικός νόμος που υπαγόρευε ότι τα παιδιά οφείλουν να περιθάλπουν τους γονείς τους (βλ. σημ. 18 παρακάτω). Άλμπρεχτ Ντύρερ, Έρασμος του Ρότερνταμ, 1526, χαρακτικό. Μητροπολιτικό Μουσείο Τέχνης, Νέα Υόρκη. Ο πελαργός, πράγματι, απεικονίζεται ως σύμβολο της οικογενειακής στοργής και αφοσίωσης, και άρα ως υπόδειγμα ευγνωμοσύνης και ευσέβειας, τόσο στην ελληνορωμαϊκή όσο και στη χριστιανική γραμματεία, όπως συνάγεται και από τις διάφορες πηγές που παραθέτει ο Έρασμος (Αριστοφάνης, Πλάτωνας, Αριστοτέλης, Πλούταρχος, Πλίνιος ο Πρεσβύτερος, Μέγας Βασίλειος κ.ά.).[16] Ιδιαίτερη θέση σε αυτά τα παραθέματα κατέχει το επίγραμμα του Ιταλού ουμανιστή Άντζελο Πολιτσιάνο (γενέθλιο όνομα Άντζελο Αμπρογκίνι) που επεκτείνει τις συνδηλώσεις του ἀντιπελαργεῖν στο πεδίο της πολιτισμικής-εκπαιδευτικής ζωής, «εφαρμόζοντάς» το στον ρόλο των ουμανιστών στην αναμετάδοση και μεταλαμπάδευση της ελληνικής παιδείας. [Κείμενο] Ἀντιπελαργεῖν[17] για τους Έλληνες σημαίνει να ξεπληρώνεις μια ευεργεσία που σου έγινε, κι ιδίως να περιθάλπεις και να φροντίζεις εκείνους από τους οποίους είχες κάποτε ανατραφεί ή εκπαιδευτεί. Για παράδειγμα, όταν τα παιδιά συντηρούν και περιθάλπουν σε ανταπόδοση τους καταπονημένους από τα χρόνια γονείς τους ή όταν ένας μαθητής αναλαμβάνει με τη σειρά του να διδάξει τον δάσκαλό του. Τον όρο αυτόν τον έχουν εμπνευστεί από τη φυσική συμπεριφορά του πτηνού το οποίο στα ελληνικά ονομάζεται «πελαργός». Από όλα τα πουλιά, ο πελαργός κατέχει τα σκήπτρα της ευσέβειας. Υπάρχει, επιπλέον, ένας νόμος περί ευσέβειας, ο οποίος υπαγορεύει ότι τα παιδιά είναι υποχρεωμένα να συντηρούν τους γονείς τους, ειδάλλως πρέπει να φυλακίζονται.[18] Ο Όμηρος φαίνεται πως αναφέρεται σε αυτό στη ραψωδία Δ΄ της Ιλιάδας, με τα λόγια:[19] οὐδὲ τοκεῦσι / Θρέπτα φίλοις ἀπέδωκε, μινυνθάδιος δὲ οἱ αἰών, που σημαίνει μήτε τους φίλτατους γονείς / ξεπλήρωσε για τη φροντίδα, μια κι είχε λίγη τη ζωή. Ο Ευριπίδης αναφέρθηκε στο ίδιο πράγμα στον Ορέστη του:[20] Καὶ μὴν τίνοι γ᾿ ἂν τῇ τεθνηκυίᾳ τροφάς, δηλαδή Μα θα ξεπλήρωνε, έτσι, τη νεκρή θετή μητέρα για τη φροντίδα της. Ο νόμος αυτός, λοιπόν, που ως επί το πλείστον τον παραμελούν ακόμα κι οι θνητοί, τηρείται μόνο από τους πελαργούς ανάμεσα σε όλα τα είδη των ζωικού βασιλείου. Γιατί, ενώ τα υπόλοιπα ζωντανά αγαπούν κι αναγνωρίζουν τους γονείς τους μόνο για όσο διάστημα τους έχουν ανάγκη προκειμένου να εξασφαλίζουν την τροφή, ο πελαργός είναι ο μόνος που θρέφει με τη σειρά του τους ανήμπορους γερασμένους γονείς του και που τους κουβαλά στους ώμους του όταν εκείνοι δεν μπορούν πια να πετάξουν.[21] Η δεύτερη πρακτική αποδίδεται εγκωμιαστικά στον Αινεία, στον οποίον, ακριβώς εξαιτίας αυτού, δόθηκε το προσωνύμιο Ευσεβής.[22] Η πρώτη πρακτική χάρισε υπέροχους επαίνους στη νεαρή γυναίκα που με το ίδιο της το γάλα κράτησε τη μητέρα της στη ζωή, όταν εκείνη βρέθηκε για αρκετές μέρες σε αιχμαλωσία.[23] Για αυτόν τον λόγο, όπως γράφει ο Σουίδας, στα αρχαία χρόνια τοποθετούσαν τη φιγούρα του πελαργού στην κορυφή του σκήπτρου των βασιλέων, ενώ στη βάση του έβαζαν τον ιπποπόταμο.[24] Έτσι, μέχρι και το αντικείμενο που κρατούσαν στα χέρια τους τούς υπενθύμιζε διαρκώς την ανάγκη να δείχνουν ευσέβεια στους πολλούς και να συγκρατούν τη βία. Γιατί ο ιπποπόταμος είναι ένα ζώο άγριο και βάναυσο και τόσο στερημένο από κάθε φυσικό συναίσθημα, όπως μαρτυρεί ο Πλούταρχος στην πραγματεία του με τίτλο Πότερα τῶν ζῴων φρονιμώτερα, τὰ χερσαῖα ἢ τὰ ἔνυδρα,[25] που σκοτώνει τον πατέρα του και ζευγαρώνει με τη μητέρα του. Οι οχιές είναι επίσης πασίγνωστες για την ασέβειά τους, επειδή γεννιούνται διαρρηγνύοντας τη μήτρα της μητέρας τους.[26] Παρομοίως, οι σκορπιοί κι οι αράχνες, που αφού εκκολάψουν τους γόνους τους, κατά το καθήκον, φονεύονται έπειτα από αυτούς, όπως μαρτυρεί ο Αριστοτέλης στο πέμπτο βιβλίο του έργου του Περὶ τὰ ζῷα ἱστορίαι.[27] Τα οικογενειακά συναισθήματα των πελαργών πιστοποιούνται από τον Πλίνιο στο Βιβλίο v, κεφάλαιο xxiii, με τα εξής λόγια:[28] Οι πελαργοί επιστρέφουν στην ίδια φωλιά και ταΐζουν σε ανταπόδοση τους γερασμένους γονείς τους. Επιπλέον, ο Μέγας Βασίλειος προτάσσει, προς δική μας διδασκαλία, το υπόδειγμα της ευσέβειας των πελαργών απέναντι στους γονείς.[29] Ο Κράτης, ο κυνικός φιλόσοφος,[30] παραπέμπει στο ίδιο πράγμα σε μια επιστολή του προς τη γυναίκα του, την Ιππαρχία, σχετικά με τον νεογέννητο γιο τους: ο Κράτης υπόσχεται ότι, κατά τα γεράματα της μητέρας, θα φροντίσει να γυρίσει το παιδί πίσω σε αυτήν σαν πελαργός κι όχι σαν σκύλος. Η κυνική σέχτα των φιλοσόφων αποκαλούνται «σκύλοι» κι ο Κράτης εννοεί ότι το αγόρι θα επιδείξει την αρμόζουσα στοργή και θα περιθάλψει τη μητέρα του σε ανταπόδοση, όταν εκείνη θα έχει καταπέσει από τα χρόνια. Ο Αριστοφάνης επίσης κάνει λόγο για την οικογενειακή στοργή των πελαργών στους Όρνιθες:[31] Ἀλλ᾿ ἔστιν ἡμῖν τοῖσιν ὄρνισιν νόμοςΠαλαιὸς ἐν τοῖς τῶν πελαργῶν κύρβεσιν· Ἐπὴν ὁ πατὴρ ὁ πελαργὸς ἐκπετησίμους Πάντας ποιήσῃ τοὺς πελαργιδεῖς τρέφων, Δεῖ τοὺς νεοττοὺς τὸν πατέρα πάλιν τρέφειν, που σημαίνει Μα έχουμε κι εμείς έναν νόμο αρχαίο γραμμένο στις πινακίδες των πελαργών· αφού ο πατέρας πελαργός έχει τα μικρά του μεγαλώσει και τα έχει μάθει να πετούν, πρέπει κι οι νεοσσοί με τη σειρά να θρέψουν τον πατέρα. Ο Πλάτωνας χρησιμοποιεί το ίδιο παράδειγμα στον διάλογό του Αλκιβιάδης Α΄.[32] Μα σίγουρα κανείς δεν το έχει χρησιμοποιήσει πιο γοητευτικά ή πιο εύστοχα από τον Πολιτσιάνο σε ένα από τα επιγράμματά του: Κοὔτι γε θαῦμα / Εἴγε νέοι τὴν γραῦν ἀντιπελαργέομεν,[33] που ελεύθερα σημαίνει: «Και δεν είναι διόλου παράξενο εάν εμείς, οι ομιλητές της λατινικής, που μαθητεύσαμε στα ελληνικά γράμματα τόσο καιρό πριν, διδάξουμε στην Ελλάδα τα δικά της γράμματα σε αντάλλαγμα, τώρα που αυτή είναι γερασμένη και κατάκοπη». Επιπλέον, αυτού του είδους η ανταποδοτική υπηρεσία των παιδιών προς τους γονείς δηλώνεται στα ελληνικά με ένα σύνθετο ρήμα, το γηροβοσκεῖν ή το γηροτροφεῖν και το γηροκομεῖν. Αυτό είναι το νόημα που εκφράζεται στον ακόλουθο ιαμβικό στίχο: Ἱκανῶς βιώσεις γηροβοσκῶν τοὺς γονεῖς,[34] που θα πει Θα έχεις ζήσει αρκετά αν φρόντιζες τους γονείς στα γηρατειά. Πρωτότυπο κείμενο Ἀντιπελαργεῖν Ἀντιπελαργεῖν apud Graecos est mutuam officii vicem rependere maxime nutricandi fouendique eos, a quibus aliquando fueris enutritus aut institutus, ut si liberi parentes aetate fessos vicissim alant foveantque aut si discipulus praeceptorem invicem erudiat. A ciconiae natura sumptum, quae Graece pelargus dicitur. Ea inter aves una pietatis symbolum obtinet. Extat autem lex pietatis magistra, quae edicit, vt liberi parentes alant aut vinciantur. Ad id respexisse videtur Homerus Iliados Δ, cum ait: Οὐδὲ τοκεῦσιΘρέπτα φίλοις ἀπέδωκε, μινυνθάδιος δέ οἱ αἰών, id est Nec nutricandi officium genitoribus vnquamPersoluit charis, breue at illi contingit aeuum. Eodem allusit Euripides in Oreste: Καὶ μὴν τίνοι γ᾿ ἂν τῇ τεθνηκυίᾳ τροφάς, id est Atqui rependet mortuae alturae vicem. Hanc itaque legem, quam plerique etiam mortales negligunt, sola ciconia inter omnia animantium genera exprimit. Siquidem reliqua tantisper amant agnoscuntque parentes, dum egent illorum ad nutricationem opera, vna ciconia parentes senecta defectos vicissim alit et volandi impotentes humeris gestat. Quorum posterius laudatur in Aenea, cui inde Pii cognomen, alterum miris laudibus fertur in puella, quae matrem captiuam complureis dies suis vberibus aluit. Hanc ob causam, vt auctor est Suidas, antiquitus in regum summo sceptro ciconiae figura ponebatur, in immo hippopotamus, vt ipso gestamine admonerentur pietatem plurimi facere oportere, violentiam cohibere. Nam hippopotamus animal efferum est ac violentum atque adeo impium, quippe quod interfecto patre matrem init teste Plutarcho in commentario, cui titulus Vtra animantia sint prudentiora, terrestria an aquatilia. Laborant infamia impietatis et viperae, quod perfracta matris aluo nascantur. Item scorpiones et aranei, qui post incubatus officium a suis foetibus interimuntur. Testis Aristoteles libro De natura animalium v. De ciconiarum pietate Plinius lib. x, cap. xxiii. testatur his verbis: Ciconiae nidos eosdem repetunt. Genitricum senectam inuicem educant. Quin et diuus Basilius ciconiarum nobis pietatis erga parentes exemplum proponit. Eodem allusit Crates Cynicus scribens Hipparchiae vxori de filio nato, cum pollicetur sibi curae futurum, vt illum matri ciconiam pro cane remittat in senecta. Canes enim vocantur Cynicae sectae philosophi. Significat igitur puerum fore pium, qui parentem jam decrepitam mutuo foueat. De ciconiarum pietate meminit et Aristophanes in Auibus: Ἀλλ᾿ ἔστιν ἡμῖν τοῖσιν ὄρνισιν νόμος Παλαιὸς ἐν τοῖς τῶν πελαργῶν κύρβεσιν˙ Ἐπὴν ὁ πατὴρ ὁ πελαργὸς ἐκπετησίμους Πάντας ποιήσῃ τοὺς πελαργιδεῖς τρέφων, Δεῖ τοὺς νεοττοὺς τὸν πατέρα πάλιν τρέφειν, id est Nobis quidem auibus pervetusta lex viget Ciconiarum inscripta tabulis, vt simul Ciconia parens educauerit suos Ciconiadas et iam volucres euaserint, Pulli vicissim nutriant patrem suum. Vtitur eodem Plato in Alcibiade primo. Sed nemo profecto venustius, nemo felicius quam Angelus Politianus in quodam epigrammate: Κοὔτι γε θαῦμα Εἴγε νέοι τὴν γραῦν ἀντιπελαργέομεν, id est Si nos Latini olim Graecorum literis educati, nunc Graeciam velut anum atque effoetam vicissim suas doceamus literas. Porro huiusmodi officium, quod liberi vicissim in parentes collocant, Graeci vnico verbo dicunt γηροβοσκεῖν seu γηροτροφεῖν et γηροκομεῖν. Extat in hanc sententiam huiusmodi senarius: Ἱκανῶς βιώσεις γηροβοσκῶν τοὺς γονεῖς, id est Viuax eris senes parentes confouens. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΕΚΔΟΣΕΙΣ Desiderii Erasmi Roterodami Opera Omnia. 10 τόμοι. Leiden: P. van der Aa, 1703-1706. “Leiden edition” (LB). Opera Omnia Desiderii Erasmi Roterodami. Amsterdam: Brill, 1969-. “Amsterdam edition” (ASD). Collected Works of Erasmus. Toronto: University of Toronto Press, 1974-. “Toronto edition” (CWE). Opus Epistolarum Desiderii Erasmi Roterodami. 12 τόμοι. P.S. Allen et al. (επιμ.), Oxford: Clarendon Press, 1906-1958. ΜΕΛΕΤΕΣ Bolgar R.R., 1973. The Classical Heritage and its Beneficiaries (Cambridge). Delay, R., 2017. The Stoic Origins of Erasmus’ Philosophy of Christ (Toronto). Eden, K., 2001. Friends Hold All Things in Common: Tradition, Intellectual Property, and the “Adages” of Erasmus (New Haven). Huizinga, J., 1924 (μτφ. F.J. Hopman). Erasmus and the Age of Reformation (New York & London). Jardine, L., 1993. Erasmus, Man of Letters: The Construction of Charisma in Print, (Princeton). Langereis, S., 2021. Erasmus: dwarsdenker: een biografie (Amsterdam). Mansfield, B., 1979. Phoenix of his Age (Toronto). Popkin, R., 1964. The History of Scepticism from Erasmus to Descartes (New York). Ruler, Han van & Hermkens, Jeroen, 2017. In de voetsporen van Erasmus (Beilen). Rummel, E., 1985. Erasmus as a Translator of the Classics (Toronto). Ryle, S. (επιμ.), 2014. Erasmus and the Renaissance Republic of Letters (Turnhout). Tracy, J.D., 1978. The Politics of Erasmus: A Pacifist Intellectual and His Political Milieu (Toronto). Yoran, H., 2010. Between Utopia and Dystopia: Erasmus, Thomas More and the Humanist Republic of Letters (Lanham). Zweig, S., 1934. Triumph und Tragik des Erasmus von Rotterdam (Vienna). [1] Γνωστό μότο των ουμανιστών του ύστερου Μεσαίωνα. Ο Έρασμος το χρησιμοποιεί στην πραγματεία του De ratione studii ac legendi interpretandique auctores («Για τη μέθοδο μελέτης και ανάγνωσης και ερμηνείας των συγγραφέων», 1511): Sed in primis ad fontes ipsos properandum, id est graecos et antiquos («Όμως πρώτα απ᾽ όλα πρέπει να σπεύσουμε στις ίδιες τις πηγές, δηλαδή, στους Έλληνες και τους αρχαίους»). [2] Μολονότι ο Έρασμος και ο Λούθηρος συνέκλιναν σε αρκετά σημεία αρχής, ιδίως ως προς την πιο εσωτερικοποιημένη και εξατομικευμένη αντίληψη της θρησκείας και της πίστης (και ο Έρασμος υπήρξε, λ.χ., αντίθετος με τα συγχωροχάρτια, την υποχρεωτική αγαμία των ιερωμένων, την υποκριτική ή και ιδιοτελή προσκόλληση σε φανταχτερά τελετουργικά). Ο Έρασμος, για την ακρίβεια, έμεινε γνωστός για την άρνησή του, όπως τότε την αντιλαμβάνονταν, να «διαλέξει πλευρά» στη μείζονα θεολογική αντιπαράθεση του καιρού του, μεταξύ Καθολικών και Προτεσταντών, πράγμα που είχε ως θλιβερό επακόλουθο να τον μέμφονται και να τον απορρίπτουν και οι δύο πλευρές. Είναι ενδεικτικό ότι παρότι παρέμεινε Ρωμαιοκαθολικός έως τον θάνατό του (δηλαδή, πιστός στα καθολικά ιδεώδη και την ανάγκη ενότητας της Εκκλησίας, αλλά και υποστηρικτής της ανάγκης της εκ των έσω αναθεώρησης αρκετών πρακτικών της), τα έργα του επί πολλά χρόνια περιλαμβάνονταν στον κατάλογο των αναγνωσμάτων που είχαν απαγορεύσει οι πάπες της Ρώμης (Index Librorum Prohibitorum). [3] Ιδίως η δεκαετία του 1520 υπήρξε μια περίοδος αιματηρών αναμετρήσεων μεγάλης κλίμακας, με βασικούς ανταγωνιστές τον Κάρολο Ε΄ (αυτοκράτορα της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας), τον Φραγκίσκο Α΄ (βασιλιά της Γαλλίας) και τον Ερρίκο Η΄ (βασιλιά της Αγγλίας). Στην ατμόσφαιρα της αναταραχής και της βίας συνέβαλαν οι ολοένα εντεινόμενοι τριγμοί που προκάλεσε ο Λούθηρος, οι απειλητικές επιδρομές των Τούρκων στην Ανατολική Ευρώπη και ο φοβερός Πόλεμος των Χωρικών. [4] Από την πραγματεία De pueris statim ac liberaliter instituendis («Για το θέμα της εκπαίδευσης των παιδιών στα κλασικά γράμματα από μικρή ηλικία», 1529). [5] Αντιπροσωπευτικά έργα του ως προς τα θέματα αυτά είναι το Institutio principis christiani («Διαπαιδαγώγηση του χριστιανού ηγεμόνα», 1516), το Querela pacis («Το παράπονο της ειρήνης», 1517) και κάποια από τα δημοφιλή Colloquia («Συνομιλίες») του (έργο ζωής εν εξελίξει, όπως και τα Adagia, με κομβική την έκδοση του 1522). Η σύγκρισή τους με άλλα σύγχρονα έργα παρόμοιων προβληματισμών, όπως αυτά του Μακιαβέλι και του Μορ, αγαπημένου φίλου του Έρασμου, είναι πεδίο άξιο μελέτης. [6] Adagia II.II.93. [7] Ο Έρασμος, ένας «Ευρωπαίος» avant la lettre, έχει μείνει παροιμιώδης για τον «ακαδημαϊκό νομαδισμό» του και την άρνησή του να δεσμευτεί σε μόνιμες θέσεις ή αξιώματα, πρωτίστως ως απόρροια της επιθυμίας του να διαφυλάξει την ανεξαρτησία της σκέψης του. [8] Ο Λούθηρος θυροκόλλησε τις περίφημες 95 Θέσεις του στην είσοδο του μητροπολιτικού ναού της Βιτεμβέργης το 1517. Αυτό ήταν απλώς το ξεκίνημα. [9] Από τον διάλογο Convivium religiosum («Το θεοσεβές συμπόσιο») των Colloquia. Διάσημη συμπυκνωμένη έκφραση σύζευξης της κλασικής με τη χριστιανή αρετή και σοφία, αλλά και μιας αδιόρατης παιδιάς που χαρακτηρίζει πολλά από τα γραπτά του Έρασμου. [10] Παρ’ όλες τις αστοχίες της, η σημασία αυτής της έκδοσης (Novum Instrumentum, 1516) δεν μπορεί να τονιστεί αρκετά. Ο Έρασμος παρουσιάζει το δικό του ελληνικό κείμενο, βασισμένο στα αρχαιότερα και καλύτερα χειρόγραφα που είχε στη διάθεσή του, και τη δική του λατινική μετάφραση, που διαφοροποιούνταν από τη Βουλγάτα, μαζί με εκτενή σχόλια. Πρόκειται για την πρώτη έντυπη κριτική έκδοση του ελληνικού κειμένου της Καινής Διαθήκης, που προκάλεσε, όπως είναι αναμενόμενο, εκτεταμένες αντιδράσεις, ιδίως στους κύκλους των συντηρητικών θεολόγων του Παρισιού και της Λέβεν. Οι βελτιωμένες εκδόσεις που ακολούθησαν αποτέλεσαν τη βάση των γνωστότερων μεταφράσεων σε άλλες γλώσσες της Δυτικής Ευρώπης – λ.χ. στη γερμανική από τον Λούθηρο (1522). [11] Κατά τα λεγόμενα του ίδιου του Έρασμου. Πβ. Adagia III.Ι.1 (Herculei labores). Bλ. και τη φράση Ηράκλειοι πόνοι που αναγράφεται στη ράχη του τόμου που αγγίζει ο Έρασμος στο πορτρέτο του Χάνς Χόλμπαϊν του νεότερου του 1523. [12] Οι συναγωγές αποφθεγμάτων, γνωμικών και παροιμιακών ρήσεων έχουν μακρά παράδοση. Στον ελληνόφωνο κόσμο άνθισαν κυρίως τους ελληνιστικούς χρόνους (λ.χ. Αριστοφάνης ο Βυζάντιος, Δίδυμος, Λούκιλλος από την Τάρρα της Κρήτης). Την εποχή του Έρασμου πρωτοπόρος για την αναβίωση της παράδοσης είναι ο λόγιος Μιχαήλ Αποστόλιος ή Μιχαήλος Αποστόλης. Ο Έρασμος ο ίδιος αναφέρεται στο σκεπτικό, τη μεθοδολογία και τους στόχους του έργου του στην επιστολή του προς τον Ουίλλιαμ Μπλαντ, 4ο Βαρόνο του Μάουντζοϋ, που λειτουργεί ως πρόλογος της πρώτης έκδοσης, καθώς και στο εισαγωγικό κείμενο Quid sit paroemia («Τι είναι η παροιμία;»), που δημοσιεύεται για πρώτη φορά στην έκδοση του 1508. Στο κείμενο αυτό, και ύστερα από μια επισκόπηση αρχαίων και μεταγενέστερων ορισμών, ο Έρασμος καταλήγει να ορίσει τον όρο paroemia μάλλον γενικόλογα, ως ένα ρητό που αφενός είναι ευρέως γνωστό και που αφετέρου χαρακτηρίζεται από έναν καινοτόμο, πνευματώδη ή ανατρεπτικό τρόπο έκφρασης (paroemia est celebre dictum, scita quapiam novitate insigne, «η παροιμία είναι ένα ρητό σε κοινή χρήση, γνωστό για κάποια καινοτομία στην έκφρασή του»). Η αξία του έγκειται πρωτίστως στο κύρος της αρχαιότητάς του. Στην πράξη, ο Έρασμος επιλέγει τα adagia του αρκετά ελεύθερα και διασταλτικά – λ.χ. το γνωστό adagium Ι.Ι.1, Amicorum communia omnia («Οι φίλοι τα έχουν όλα κοινά») που ανοίγει τη συλλογή δεν πληροί επακριβώς αυτά τα κριτήρια. [13] Για μια καταρτισμένη εισαγωγή, κλασική παραμένει η συμβολή της Margaret Mann Phillips, The “Adages” of Erasmus (Cambridge 1964), η οποία, μεταξύ άλλων, συμπεραίνει ότι πρόκειται για ένα έργο υβριδικό και ως προς το κοινό στο οποίο απευθύνεται – ούτε αποκλειστικά στους λόγιους μελετητές ούτε και αποκλειστικά στο ευρύ κοινό, αλλά σε κάτι ενδιάμεσο. Εκφρασμένος στόχος του Έρασμου, σε μια του επιστολή που λειτουργεί ως πρόλογος της έκδοσης του 1533 (Ep. 2773 Allen), είναι να διευκολύνει την πρόσβαση στους μεγάλους κλασικούς σε όσους είναι mediocriter literati («μετρίως εγγράμματοι»). [14] Το πρωτότυπο κείμενο είναι βασισμένο στην επονομαζόμενη “Amsterdam edition” (ASD): Opera Omnia Desiderii Erasmi, II-2 Ordinis secundi tomus secundus, Adagiorum Chilias Prima, Centuriae VI-X, επιμ. M.L. van Poll-van de Lisdonk & M. Cytowska (1998). [15] Είδος με τη δική του μακρά ιστορία. Βλ. ενδεικτικά D. Hassig, Medieval Bestiaries: Text, Image, Ideology (Cambridge, 1995). [16] Άλλες σχετικές πηγές της αρχαιότητας που δεν αναφέρει ο Έρασμος περιλαμβάνουν τον Σοφοκλή (Ηλέκτρα 1060-62), τον Κλαύδιο Αιλιανό (Περὶ ζῴων ἰδιότητος 8.20, 8.22) και τον Γάιο Ιούλιο Σολίνο (De mirabilibus mundi / Polyhistor 40.26). [17] Ζηνόβιος 1.94, Διογενιανός 1.84, Αποστόλιος 2.100. [18] Πβ. Κοϊντιλιανός, Institutio Oratoria 5.10.97. Βλ. και Νίκολας Πάσαβαντ & Γκότφριντ Στούντνερ, Dissertatio iuridica De Antipelargia, Von Kindlicher Verpflegung Armer und Verlebter Eltern (Βασιλεία 1672). [19] Όμηρος, Ιλιάδα 4.477-8 (θρέπτρα). [20] Ευριπίδης, Ορέστης 109 (αναφορικά με την Ερμιόνη και τη νεκρή Κλυταιμνήστρα). [21] Αριστοτέλης, Περὶ τὰ ζῷα ἱστορίαι 9.13 (615b23-24). [22] Βεργίλιος, Aeneid 2.705-48 (pius). Ο Αινείας κουβάλησε στους ώμους του τον γέροντα πατέρα του, τον Αγχίση, κατά τη φυγή τους από την πολιορκημένη και φλεγόμενη Τροία. [23] Πβ. Βαλέριος Μάξιμος, Facta et dicta memorabilia 5.4.7. [24] Ο Έρασμος αναφέρει το λεξικό με το όνομα του υποτιθέμενου συντάκτη του (“Suidas”). Βλ. Σούδα 2707: Ἀντιπελαργεῖν: παροιμία ἐπὶ τῶν τὰς χάριτας ἀντιδιδόντων. καὶ Ἀντιπελάργωσις. ... διὸ ἐν τοῖς σκήπτροις ἀνωτέρω μὲν πελαργὸν τυποῦσι, κατωτέρω δὲ ποτάμιον ἵππον δηλοῦντες, ὡς ὑποτέτακται ἡ βία τῇ δικαιοπραγίᾳ. οἱ γὰρ πελαργοὶ δικαιοπραγεῖς ὄντες ἐπὶ τῶν πτερύγων βαστάζουσι τοὺς γεγηρακότας· οἱ δὲ ἱπποπόταμοι ζῷον ἀδικώτατον. [25] Πλούταρχος, Ηθικά 962e. O Έρασμος αναφέρει τον λατινικό τίτλο ως εξής: Vtra animantia sint prudentiora, terrestria an aquatilia. [26] Πλίνιος, Naturalis historia 10.82, Ισίδωρος της Σεβίλλης Etymologiae 12.4.10. Βλ. επίσης Αριστοτέλης Περὶ τὰ ζῷα ἱστορίαι 5.34 (558a29-30). [27] Αριστοτέλης 5.26-27 (555a25, b13). O Έρασμος χρησιμοποιεί τον λατινικό τίτλο: De natura animalium. [28] Πλίνιος Naturalis historia 10.32. [29] Βασίλειος Καισαρείας, Εἰς τὴν Ἑξαήμερον 8.5. Περὶ πτηνῶν καὶ ἐνύδρων: Ἡ δὲ περὶ τοὺς γηράσαντας τῶν πελαργῶν πρόνοια ἐξήρκει τοὺς παῖδας ἡμῶν, εἰ προσέχειν ἐβούλοντο, φιλοπάτορας καταστῆσαι … Καὶ οὕτω τοῦτο παρὰ πᾶσι διαβεβόηται, ὥστε ἤδη τινὲς τὴν τῶν εὐεργετημάτων ἀντίδοσιν ἀντιπελάργωσιν ὀνομάζουσι. [30] Κυνικός φιλόσοφος από τη Θήβα (4ος αι. π.Χ.), μαθητής του Διογένη από τη Σινώπη. Η συλλογή των επιστολών του (Hercher / Müseler) είναι νόθο δημιούργημα της αυτοκρατορικής εποχής (Der Kleine Pauly III [1969], 327 κε.). [31] στ. 1353-57. [32] Πλάτωνας, Αλκιβιάδης Α΄, 1.135e. [33] Προέρχεται από τετράστιχο επίγραμμα προς τιμή του Βαρίνου. Βλ. Angeli Politiani, Liber Epigrammatum Graecorum, επιμ. F. Pontani (2002, σ. 191): XLVII, Εἰς Βαρῖνον τὸν Καμηρτέα γραμματικόν. [34] Μένανδρος Γνῶμαι Μονόστιχοι 270.

Τα Adagia του Έρασμου: Ἀντιπελαργεῖν

Σύνδεση