Μαξιμιανός: ο τελευταίος ερωτικός ελεγειακός ποιητής της Αρχαιότητας

1. Εισαγωγή: το είδος της ερωτικής ελεγείας και η Ύστερη Αρχαιότητα Το λογοτεχνικό είδος της ελεγείας, αγνώστου πατρότητας, όπως δηλώνει και ο Οράτιος (Ars P. 5.77-78), γεννήθηκε στην αρχαία Ελλάδα, με ποικίλο περιεχόμενο: θρήνος, πόλεμος, πολιτική, έρωτας κ.ά. Όσον αφορά τη μορφή, είναι το ποιητικό είδος που είναι γραμμένο σε ελεγειακό δίστιχο, το οποίο αποτελείται από έναν εξάμετρο και έναν πεντάμετρο στίχο. Η ελεγεία τραγουδιόταν με συνοδεία αυλού και γι’ αυτό η ετυμολογία του είδους μάλλον σχετίζεται με την αρμενική λέξη elegen (= «αυλός»). Η προέλευση της λέξης «ελεγεία» από τη φράση ἐ ἐ λέγειν – πρόταση που είχε γίνει από τους Αλεξανδρινούς φιλολόγους – μάλλον αποτελεί παρετυμολογία. Στην κλασική Ελλάδα αλλά και στην αυγούστεια Ρώμη, το ουσιαστικό ἔλεγος/elegia σήμαινε το θρηνητικό άσμα και ήταν συνδεδεμένο με ποικίλες μορφές απώλειας (θάνατος, αποχωρισμός, ερωτικό παράπονο κ.ά.).[1] Ενώ στην αρχαία Ελλάδα οι ελεγείες είχαν συχνά πολιτικό (π.χ. Καλλίνος και Τυρταίος), αλλά και ερωτικό περιεχόμενο (π.χ. η συλλογή του Μίμνερμου Ναννώ), στα ελληνιστικά χρόνια γράφονταν ερωτικές ελεγείες, αλλά αυτές αφορούσαν περιπέτειες μυθολογικών προσώπων. Εκεί που το είδος της ελεγείας είναι κατ’ εξοχήν ερωτικό και αφορά ερωτικές σχέσεις ποιητών-εραστών με τις αγαπημένες τους (που αποτελούν μάλλον πλάσματα της φαντασίας των ποιητών – οι λεγόμενες scriptae puellae) είναι στη λατινική λογοτεχνία. Σε διεθνές επίπεδο, όταν μιλάμε για ελεγεία στην κλασική γραμματεία, κυρίως εννοούμε τη ρωμαϊκή ερωτική ελεγεία, δηλαδή την προσωπική, ερωτική ποίηση που γράφτηκε στα Λατινικά και καλλιεργήθηκε στη Ρώμη το δεύτερο μισό του 1ου αι. π.Χ. Ο ρητοροδιδάσκαλος του 1ου αι. μ.Χ. Κοϊντιλιανός παραθέτει τον κανόνα των τεσσάρων Ρωμαίων ελεγειακών ποιητών, στο Inst. 10.1.93: «και στην ελεγεία ανταγωνιζόμαστε τους Έλληνες· σ’ αυτό το είδος μού φαίνεται πιο κομψός και πιο λεπτός ποιητής ο Τίβουλλος. Υπάρχουν κάποιοι που προτιμούν τον Προπέρτιο. Ο Οβίδιος είναι πιο παιχνιδιάρης και από τους δύο, όπως ο Γάλλος είναι πιο τραχύς». Έχοντας ως πρόδρομό τους τον Κάτουλλο, ο οποίος έθεσε τα θεμέλια της προσωπικής ερωτικής ποίησης, αλλά και άλλους νεωτερικούς ποιητές (poetae novi), που ακολουθούσαν τα διδάγματα του Καλλίμαχου και της ελληνιστικής ποιητικής, οι Κορνήλιος Γάλλος (από τον οποίο σώζονται ελάχιστα αποσπάσματα), Τίβουλλος, Προπέρτιος και Οβίδιος είναι οι Ρωμαίοι ελεγειακοί ποιητές που συνθέτουν την κλασική (αυγούστεια) ρωμαϊκή ελεγεία. To σενάριο της ρωμαϊκής ερωτικής ελεγείας είναι πάνω-κάτω το ίδιο· ο φτωχός εραστής-ποιητής διεκδικεί την ελεγειακή puella που είναι μία docta puella (= «πεπαιδευμένη κοπέλα») και dura domina (= «σκληρή κυρά») και ενδύεται μάλλον τον χαρακτήρα μιας απελεύθερης εταίρας (έχει έναν ή μία μαστροπό να τη συμβουλεύει) ή μίας δεσμευμένης γυναίκας. Η κοπέλα τον απορρίπτει ή διάφορα εμπόδια του έρωτα ενίοτε εμφανίζονται και απαγορεύουν την αρμονική συνύπαρξη των δύο εραστών. Γι’ αυτό τις περισσότερες φορές ο εραστής-ποιητής είναι ένας αποκλεισμένος εραστής (exclusus amator) έξω από τη θύρα της αγαπημένης του. Όπως διαφαίνεται από αυτή την πολύ σύντομη περιγραφή, αρκετά είναι τα είδη που άσκησαν επίδραση στην ερωτική ελεγεία (π.χ. η ρωμαϊκή κωμωδία, το έπος κ.ά.). Επίσης, στο είδος αυτό απαντούν αρκετά επαναλαμβανόμενα και αναγνωρίσιμα μοτίβα (π.χ. η θητεία στον έρωτα [militia amoris] και η δουλεία στον έρωτα [servitium amoris]). Όπως είναι ευρέως γνωστό, η ρωμαϊκή ερωτική ελεγεία έχει χαρακτηριστεί ως το «λογοτεχνικό είδος της αποτυχίας». Και αυτό γιατί το ελεγειακό σενάριο επιτάσσει πάντα την μη ευόδωση της σχέσης του εραστή-ποιητή με την αγαπημένη του. Πάντα, λοιπόν, μιλάμε για λυπημένο και ποτέ για ευτυχισμένο τέλος. Αν και για τη ρωμαϊκή ερωτική ελεγεία έχει παραχθεί πραγματικά τεράστια βιβλιογραφία (μονογραφίες, συλλογικοί τόμοι, άρθρα κ.λπ.), είναι απορίας άξιο που η ακμή του είδους αυτού διήρκησε μόλις σαράντα πέντε χρόνια.[2] Μετά τον θάνατο του τελευταίου αυγούστειου ελεγειακού, Οβιδίου, το 17 μ.Χ., φαίνεται ότι η ερωτική ελεγεία (τουλάχιστον στην κλασική της μορφή) εξαφανίζεται. Ο Βοήθιος και η προσωποποιημένη Φιλοσοφία. Μικρογραφία από παρισινό κώδικα της πραγματείας Περί της παραμυθίας της φιλοσοφίας του Βοήθιου, περ. 1465. Μουσείο Ζ. Πωλ Γκεττύ, Λος Άντζελες. Η παραπάνω δήλωση αφορά κυρίως το περιεχόμενο (ερωτική ποίηση) και όχι τη μορφή, καθώς το ελεγειακό δίστιχο συνέχισε να καλλιεργείται – αρκεί να σκεφτούμε τη μεγάλη ανάπτυξη του επιγράμματος από τον Μαρτιάλη έως και την Ύστερη Αρχαιότητα (πβ. τα επιγράμματα του Αυσονίου και αυτά της Λατινικής Ανθολογίας),[3] αλλά και μία πολύ διαδεδομένη πρακτική αυτής της περιόδου, την πρόταξη ελεγειακών προλόγων σε έργα γραμμένα σε δακτυλικό εξάμετρο.[4] Ελεγείες συνέχισαν να γράφονται – ιδίως στα χρόνια της Ύστερης Αρχαιότητας (3ος αι. - 7ος αι. μ.Χ.), αλλά δίχως ερωτικό περιεχόμενο. Έτσι, εντοπίζουμε χριστιανικές ελεγείες (π.χ. το Για τον φοίνικα (De ave phoenice) ίσως του Λακταντίου, το Για την επιστροφή του (De reditu suo) του Ρουτίλιου Ναματιανού κ.ά.[5] Με άλλα λόγια, το είδος της ελεγείας μεταμορφώνεται στα χρόνια της Ύστερης Αρχαιότητας –μία μεταμόρφωση που είχε ήδη ξεκινήσει από τον ελεγειακό που άσκησε τεράστια επίδραση στους ποιητές αυτής της περιόδου, τον Οβίδιο[6]–, αν σκεφτούμε ότι ο ποιητής των Μεταμορφώσεων χρησιμοποίησε το ελεγειακό δίστιχο για να συνθέσει διάφορες κατηγορίες ελεγειακής ποίησης, δηλαδή προσωπική ερωτική ελεγεία, διδακτική ερωτική ελεγεία, ποίηση της εξορίας κ.ά.[7] Και πού ήταν ο έρωτας στα χρόνια της Ύστερης Αρχαιότητας, αν όχι σε ένα είδος που αποτελούσε τον κατ’ εξοχήν υμνητή του; Σύμφωνα με τον Γκριν, «στην Ύστερη Αρχαιότητα […] υπάρχει μεγάλη ποσότητα ερωτικής ποίησης και μεγάλη ποσότητα ποίησης σε ελεγειακό μέτρο, αλλά η ερωτική ελεγεία είναι ιδιαιτέρως σπάνια».[8] Έτσι, τον 4ο αι. μ.Χ. έχουμε το Ξενύχτι της Αφροδίτης (Pervigilium Veneris), ένα ποίημα-ύμνο προς την Αφροδίτη αγνώστου ποιητή σε 93 καταληκτικούς τροχαϊκούς τετραμέτρους. Στη Λατινική Ανθολογία (μια συλλογή ποιημάτων που συντέθηκε περίπου το 530 μ.Χ. στη Βόρεια Αφρική) υπάρχει ένα πλήθος από ερωτικά ποιήματα, όπως το Για τη συνεύρεση του Άρη και της Αφροδίτης (De concubitu Martis et Veneris του Ρεποσιανού), ένα επύλλιο 182 εξαμέτρων, ο Ερωτευμένος Έρωτας (Cupido amans) ανώνυμου ποιητή και ο Κοιμώμενος Έρωτας (Cupido dormiens) του Μοδεστίνου. Φυσικά δεν πρέπει να λησμονούμε και τον Εσταυρωμένο Έρωτα (Cupido cruciatus) του Αυσονίου, ο οποίος συνέθεσε κι άλλα έργα ερωτικού περιεχομένου, όπως τον Γαμήλιο Κέντρωνα (Cento Nuptialis) και το ανολοκλήρωτο Βισσούλα (Bissula), στο οποίο εκθειάζει την ομορφιά μιας νεαρής Γερμανίδας. Ωστόσο, το ερώτημα παραμένει: το είδος της ρωμαϊκής ερωτικής ελεγείας είχε χαθεί εντελώς; 2. Μαξιμιανός Έπρεπε να παρέλθουν πάνω από πεντακόσια χρόνια, προκειμένου να επανεμφανιστεί το είδος της ερωτικής ελεγείας με παρόμοια χαρακτηριστικά με αυτά της αυγούστειας περιόδου. Ο τελευταίος ερωτικός ελεγειακός ποιητής είναι ο Μαξιμιανός,[9] ο οποίος ζει και δρα στα μέσα του 6ου αιώνα μ.Χ. Με το όνομα αυτό έχουν διασωθεί 686 στίχοι, οι οποίοι έχει επικρατήσει να χωρίζονται σε έξι ελεγείες (υπάρχει ποικιλία στα χειρόγραφα σχετικά με τη διαίρεση αυτών των στίχων σε ανάλογες ελεγείες).[10] Ο Μαξιμιανός ενσωματώνει κάποιες πληροφορίες για τη ζωή του στο έργο του. Στo Ελ. 4.26 αναφέρει το όνομά του: «ο Μαξιμιανός αγαπά την τραγουδίστρια».[11] Στην ίδια ελεγεία μάς πληροφορεί ότι θεωρούνταν από όλους ως ένας αξιοσέβαστος και σοφός άνδρας (Eλ. 4.49). Το όνομα «Μαξιμιανός» μαρτυρείται αρκετές φορές στον 6ο αιώνα μ.Χ.[12] Για παράδειγμα, στο Ανθολόγιο του Μακρόβιου (Florilegium Macrobianum),[13] μία συλλογή από οκτώ σύντομα κείμενα που παρεμβάλλεται στα χειρόγραφα των Σατουρνάλια του Μακρόβιου, απαντούν οι έξι πρώτοι στίχοι της πρώτης ελεγείας του ποιητή μας (με παράξενη ωστόσο διάταξη)[14] και με την εξής διευκρίνιση: «ο Μαξιμιανός συνέθεσε αυτούς τους στίχους όταν ήταν έπαρχος». Αυτή η φράση έκανε πολλούς μελετητές να ταυτίσουν τον ποιητή μας με διάφορους πολιτικούς της εποχής, όπως τον Μάρκο Βαλέριο Μαξιμιανό ή τον Μαξιμιανό που ο Ιουστινιανός είχε διορίσει ως έπαρχο της Ιταλίας το 542 μ.Χ.[15] Επιπλέον, ένας Μαξιμιανός ήταν ο αποδέκτης μίας επιστολής του Θεοδώριχου του Μεγάλου, με την οποία ο Οστρογότθος βασιλιάς τού ζητούσε να συμβάλει στην αποκατάσταση κτιρίων στη Ρώμη.[16] Ο Προκόπιος αναφέρει έναν Μαξιμίνο, Ιταλό διπλωμάτη που επισκέφθηκε την Κωνσταντινούπολη προκειμένου να διαπραγματευτεί με τον Ιουστινιανό την προσάρτηση ιταλικών εδαφών στην Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Εντούτοις κάποιοι μελετητές θεωρούν ότι το όνομα «Μαξιμιανός» είναι στην πραγματικότητα ένα ποιητικό ψευδώνυμο, το οποίο σημαίνει τον «ηλικιωμένο άνδρα» και σηματοδοτεί το ένα από τα δύο βασικά θέματα της ποίησής του, τη γεροντική ηλικία (το άλλο είναι ο έρωτας). Οποιαδήποτε και αν είναι η αλήθεια, είτε υπήρχε ένας ποιητής με αυτό το όνομα είτε όχι, στην έρευνα έχει επικρατήσει αυτό το όνομα ως το όνομα του τελευταίου ερωτικού ελεγειακού ποιητή του 6ου αιώνα μ.Χ.[17] Στην Ελεγεία 3, ο Μαξιμιανός αφηγείται ότι ο σπουδαίος φιλόσοφος Βοήθιος (περ. 480 - 524/525 μ.Χ.) ήταν ο προσωπικός του συμβουλάτορας για μία ερωτική περιπέτεια που είχε σε νεαρή ηλικία (Ελ. 3.48: «μόνο εσύ, Βοήθιε, με λυπήθηκες και μου προσέφερες βοήθεια»), ενώ στην Ελεγεία 5 αναφέρει ότι ήταν ετρουσκικής καταγωγής (Ελ. 5.5: «εγώ, απόγονος ετρουσκικής γενιάς» και 40: «υπέκυψα εγώ, ένας γέρος με την ετρουσκική μου απλοϊκότητα»). Στην Ελεγεία 1 γράφει ότι ζούσε στη Ρώμη (Ελ. 1.63: «περπατούσα στο κέντρο της Ρώμης»). Όλες αυτές οι δηλώσεις πιθανώς σημαίνουν ότι ο Μαξιμιανός ανήκε σε έναν κύκλο διανοουμένων (π.χ. στον κύκλο του Βοηθίου) και ότι πιθανώς ήταν Ιταλός που ζούσε στη Ρώμη.[18] Σε διάφορα αποσπάσματα της Ελεγείας 1 (9-14, 27-32, 35-40, 59-60, 64 κ.ά.) ο Μαξιμιανός αναφέρει ότι ήταν ικανότατος ρήτορας, ποιητής, αθλητής, κυνηγός, πότης και περιζήτητος γαμβρός και εραστής. Ωστόσο δεν πρέπει να λαμβάνουμε όλες αυτές τις πληροφορίες ως αληθείς, καθώς μπορεί να αποτελούν προϊόν της ποιητικής φαντασίας. Ποιο ήταν το θρήσκευμα του Μαξιμιανού; Κάποιοι υποστηρίζουν ότι ήταν χριστιανός, ενώ άλλοι πιστεύουν ότι ήταν παγανιστής που παρωδεί τον Χριστιανισμό και τον ασκητισμό, κυρίως για τον συντηρητισμό τους (τη σεξουαλική αποχή που πρέσβευαν και την ανάδειξη της παρθενίας ως ύψιστο ιδανικό). Η αλήθεια είναι ότι επιρροές από τη χριστιανική γραμματεία υπάρχουν στο έργο του Μαξιμιανού (γεγονός που δεν αποδεικνύει βέβαια ότι ήταν χριστιανός) και ότι τον 6ο αιώνα μ.Χ. ο Χριστιανισμός ήταν η κυρίαρχη θρησκεία στη Δυτική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Μάλιστα πολλές αιρέσεις του ήταν ευρέως διαδεδομένες – ο Θεοδώριχος ήταν οπαδός του αρειανισμού. Το πιο πιθανόν είναι ότι ο Μαξιμιανός ήταν Χριστιανός, τουλάχιστον κατ’ όνομα.[19] Όσον αφορά τη χρονολογία της σύνθεσης του έργου του Μαξιμιανού, κυρίως βασιζόμαστε στις μαρτυρίες του στις Ελεγείες 3 και 5. Στο πρώτο ποίημα, ο Βοήθιος, σαν ένας έμπειρος δάσκαλος του έρωτα, προσφέρει τις συμβουλές του στον νεαρό Μαξιμιανό, προκειμένου να κατακτήσει την αγαπημένη του, Ακυλίνα. Δεδομένου ότι ο Βοήθιος φυλακίστηκε από τον Θεοδώριχο το 523/524 και εκτελέστηκε το 524/525, μάλλον οι συμβουλές αυτές δόθηκαν στον νεαρό ποιητή πριν από αυτήν την περίοδο. Αν όμως σκεφτούμε ότι ο αφηγητής αυτής της ελεγείας είναι πλέον ηλικιωμένος και ότι θυμάται αυτό το περιστατικό της νεαρής του ηλικίας (Ελ. 3.1-2): «τώρα αξίζει να θυμηθούμε κάτι από τα νιάτα μου και να αναφέρουμε λίγα για τη γεροντική μου ηλικία»), καταλαβαίνουμε ότι μάλλον η ημερομηνία της σύνθεσης του ποιήματος είναι πολύ πιο κατοπινή, δηλαδή όταν ο Μαξιμιανός ήταν ηλικιωμένος. Στην Ελεγεία 5 αφηγείται πως σε μεγάλη ηλικία ήταν πρεσβευτής που εστάλη στην Κωνσταντινούπολη, για να διευθετήσει μία ειρηνική συμφωνία ανάμεσα σε δύο βασίλεια, προφανώς στην Οστρογοτθική Ιταλία και την Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία (Ελ. 5.1-3): «σταλμένος στα μέρη της Ανατολής, έχοντας ως πρεσβευτής το καθήκον να κλείσω ειρηνική συμφωνία για όλους, όσο ήμουν απασχολημένος συνθήκη να κλείσω ανάμεσα στα δύο βασίλεια»). Το γεγονός αυτό έκανε πολλούς μελετητές να ταυτίσουν αυτήν την αποστολή με εκείνη του Οστρογότθου βασιλιά Θεόδοτου το 534-535[20] ή του Τωτίλα το 546 ή το 549.[21] Εάν συνδυάσουμε αυτά τα γεγονότα –δηλαδή ότι ο Μαξιμιανός ήταν νεαρός πριν τη φυλάκιση του Βοηθίου το 523/524 μ.Χ. και τις χρονολογίες των παραπάνω αποστολών–, τότε συμπεραίνουμε ότι μάλλον οι Ελεγείες του Μαξιμιανού γράφτηκαν περίπου στο δεύτερο τέταρτο ή στα μέσα του 6ου αιώνα μ.Χ.[22] 3. Οι «Ελεγείες» Όταν αναφερόμαστε στις Ελεγείες του Μαξιμιανού εννοούμε ένα σύνολο 686 στίχων, διαιρουμένων σε έξι άνισες ελεγείες. Αυτός ο διαχωρισμός θεωρήθηκε ότι έγινε από τον τρίτο εκδότη του έργου του Μαξιμιανού, τον ουμανιστή Πομπώνιο Γκαούρικο από τη Νάπολη, ο οποίος το 1502 εξέδωσε τις Ελεγείες μαζί με ένα λυρικό ποίημα είκοσι πέντε ενδεκασύλλαβων που τιτλοφορούνταν Για την όμορφη Λυδία, τη λαμπρή κοπέλα (Lydia bella puella candida), κάτω από το όνομα του πρώτου αυγούστειου (χαμένου για εμάς) ελεγειακού ποιητή, Κορνηλίου Γάλλου. Ο Γκαούρικο δεν ακολούθησε τη χειρόγραφη παράδοση ούτε τις πρώτες δύο εκδόσεις του Μαξιμιανού (η πρώτη έκδοση έγινε στην Ουτρέχτη το 1474 από τους Νικόλαο Κετελάερ και Γεράρδο ντε Λεέμπτ και η δεύτερη στο Παρίσι το 1495 από τους Ετιέν Γιεχαννότ και Πιέρ Λε Ντρου), που περιείχαν τους στίχους του Μαξιμιανού ως ένα ενιαίο ποίημα (carmen continuum) και όχι διαιρεμένες σε έξι ελεγείες. Αν και μπορεί ο διαχωρισμός των ελεγειών και η απόδοσή τους στον Κορνήλιο Γάλλο να μην ξεκίνησε από τον Γκαούρικο, ωστόσο έχει επικρατήσει να θεωρείται αυτός ο κύριος αίτιος εκείνης της εκδοτικής πρακτικής και απάτης. Ο διαχωρισμός των Ελεγειών συνάδει πλήρως με το πρότυπο των αυγούστειων ελεγειών που ήταν διαιρεμένες σε αυτοτελείς ποιητικές ιστορίες. Επίσης, το ίδιο το κείμενο του Μαξιμιανού πρόσφερε στον Γκαούρικο τα επιχειρήματα απόδοσής του στον Κορνήλιο Γάλλο· στην Ελεγεία 2 ο Μαξιμιανός αφηγείται τον έρωτά του προς τη Λυκωρίδα, το ψευδώνυμο και της αγαπημένης του Γάλλου (το πραγματικό της όνομα ήταν Βολουμνία, ενώ το καλλιτεχνικό της ήταν Κυθηρίς). O ουμανιστής εκδότης ισχυρίστηκε ότι εντόπισε το 4ο βιβλίο των χαμένων Ερωτικών Ιστοριών (Amores) του Γάλλου, όπου ο ελεγειακός ποιητής είναι ηλικιωμένος εραστής (όπως και ο Μαξιμιανός). Επιπλέον, εκμεταλλεύτηκε τις μαρτυρίες του Μαξιμιανού ότι ήταν ρήτορας (Ελεγεία 1), πολιτικός απεσταλμένος στην Ανατολή (Ελεγεία 5) και εραστής, για να τον ταυτίσει με τον Γάλλο που ήταν ο μοναδικός ελεγειακός ποιητής που συνδύαζε τη διττή ιδιότητα του εραστή και του πολιτικού (έπαρχος της Αιγύπτου). Αποσκοπώντας στη μεγαλύτερη αληθοφάνεια (και συνεπώς στο μεγαλύτερο κέρδος) διέγραψε το δίστιχο που περιείχε το όνομα του Μαξιμιανού (Ελ. 4.25-26: «Κάποιος θα έλεγε, που γνώριζε καλά το τυφλό μου πάθος: “τραγουδά· ο Μαξιμιανός την τραγουδίστρια αγαπά”»), ενώ –για να παραλείψει οποιαδήποτε υπόνοια για τον Βοήθιο και επομένως για τον 6ο αιώνα μ.Χ.– αντικατέστησε τη γραφή Boethi (Ελ. 3.48) με τη Bobeti. H απόδοση των Ελεγειών του Μαξιμιανού στον Κορνήλιο Γάλλο επικράτησε έως τα τέλη του 18ου αιώνα, όταν πλέον αποκαταστάθηκε η αλήθεια και τα ποιήματα από τότε και στο εξής εκδίδονται με το όνομα του Μαξιμιανού. Ωστόσο ο διαχωρισμός του έργου του Μαξιμιανού σε έξι Ελεγείες παρέμεινε στην έρευνα, όσο και αν κάποιοι μελετητές είναι οπαδοί της ενωτικής θεωρίας, προβάλλοντας μάλιστα κάποια ευλογοφανή επιχειρήματα υπέρ της.[23] Και είναι αλήθεια ότι, όταν διαβάζουμε τις Ελεγείες του Μαξιμιανού, πρέπει πάντα να έχουμε στον νου μας ότι ενδεχομένως αποτελούσαν ένα ενιαίο ποίημα. Η docta puella («πεπαιδευμένη νεάνις») την οποία ερωτεύονταν οι Ρωμαίοι ελεγειακοί ποιητές. Τοιχογραφία από την Πομπηία, 1ος αι. μ.Χ. Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, Νάπολη, (λεπτομέρεια). Ο καθιερωμένος διαχωρισμός των ποιημάτων του Μαξιμιανού είναι ο εξής: η Ελεγεία 1 συνίσταται σε 292 στίχους και αποτελεί το 40% της συλλογής. Εδώ ο ποιητής ασχολείται με το θέμα της γεροντικής του ηλικίας και τη γλυκόπικρη ανάμνηση της νιότης του. Οι Ελεγείες 2 έως 5 περιγράφουν τις ερωτικές περιπέτειες του ποιητή με διάφορες γυναίκες. Η Ελεγεία 2 αποτελείται από 74 στίχους και εκεί ο Μαξιμιανός αφηγείται τον έρωτά του προς τη Λυκωρίδα. Η Ελεγεία 3 συνίσταται σε 94 στίχους και περιγράφει την περιπέτεια του ποιητή με την Ακυλίνα, όταν ήταν και οι δύο νέοι. Η Ελεγεία 4 αριθμεί 60 στίχους και θέμα της είναι ο έρωτας του Μαξιμιανού προς την Κάνδιδα. Η Ελεγεία 5 αποτελείται από 154 στίχους και εκεί ο ποιητής αφηγείται την αποτυχημένη σεξουαλική του συνεύρεση με μία Ελληνίδα κοπέλα (Graia puella). Τέλος, η Ελεγεία 6 αριθμεί μόλις 12 στίχους και λειτουργεί ως επίλογος όλης της συλλογής.[24] Η δομή των Ελεγειών είναι ένα θέμα που προβληματίζει δεόντως τους μελετητές. Η σύνδεσή τους είναι ολοφάνερη από τους πολλούς ενδοκειμενικούς δεσμούς που εντοπίζονται μεταξύ τους. Αυτοί οι αρμοί έκαναν αρκετούς φιλολόγους να μιλήσουν για μία συγκεκριμένη δομή των Ελεγειών, ένα είδος κυκλικής σύνθεσης: οι Ελεγείες 1 και 6 λειτουργούν ως πρόλογος και επίλογος της συλλογής αντίστοιχα (αν και η διαφορά της ποσότητας των στίχων τους είναι πραγματικά τεράστια), όπου ο Μαξιμιανός αφηγείται κυρίως τις συμφορές της γεροντικής ηλικίας, ενώ οι Ελεγείες 2 έως 5 περιγράφουν τις ρομαντικές του περιπέτειες με τέσσερις διαφορετικές γυναίκες. Ο Σέτερ πρότεινε κάτι πιο συγκεκριμένο, μια δομή σε σχήμα χιαστί· φυσικά οι Ελεγείες 1 και 6 σχετίζονται, καθώς αφηγούνται ίδια θέματα (γηρατειά και θάνατο). Οι Ελεγείες 2 και 5 αφηγούνται τις ρομαντικές περιπέτειες κατά τη διάρκεια της γεροντικής του ηλικίας, ενώ οι Ελεγείες 3 και 4 τις ερωτικές σχέσεις που είχε όταν ήταν νέος.[25] Ωστόσο στην Ελεγεία 4 δεν υπάρχει καμία ένδειξη για την ηλικία του ποιητή. Ίσως αυτή, ευρισκόμενη ανάμεσα στην Ελεγεία 3 (όπου περιγράφεται ένας νεανικός έρωτας) και στην Ελεγεία 5 (όπου περιγράφεται ένας γεροντικός έρωτας), να αναφέρεται στην ώριμη ηλικία του Μαξιμιανού. Άλλοι μελετητές τόνισαν την έντονη σχέση μεταξύ των Ελεγειών 1 και 2· στην πρώτη ο ποιητής θρηνεί τη γεροντική ηλικία γενικότερα και συνεχίζει το ίδιο θέμα στη δεύτερη προσφέροντας ένα παράδειγμα της δυστυχίας που επιφέρουν τα γηρατειά (την απόρριψή του από τη Λυκωρίδα). Οι Ελεγείες 3, 4 και 5 αναφέρονται έτσι στα ερωτικά κατορθώματα του Μαξιμιανού από τη νιότη του (Ελεγεία 3), σε μια πιο ώριμη ηλικία (Ελεγεία 4) και τελικά, στη γεροντική του ηλικία (Ελεγεία 5). Δεν μπορούμε να γνωρίζουμε αν ο ποιητής σχεδίασε τις Ελεγείες του (ή το carmen continuum του) έχοντας αυτή τη δομή στο μυαλό του. Το μόνο βέβαιο είναι υπάρχουν πολλοί ενδοκειμενικοί αρμοί ανάμεσά τους.[26] Ασφαλώς το πρότυπο του Μαξιμιανού ήταν η αυγούστεια ερωτική ελεγεία και ιδίως ο Οβίδιος.[27] Ωστόσο στις Ελεγείες του ποιητή μας υπάρχει μία ουσιώδης διαφορά σε σχέση με την κλασική μορφή της ερωτικής ελεγείας· πλέον ο εραστής-ποιητής είναι ένας ηλικιωμένος που αναπολεί τις παλαιές του ερωτικές περιπέτειες και εκφράζει διαρκώς τη λύπη του για την κατάπτωση που του έχει επιφέρει η γεροντική ηλικία. Αντιθέτως, ο αυγούστειος ελεγειακός εραστής-ποιητής είναι νεαρός που απολαμβάνει τη ζωή του και που θεωρεί αισχρό πράγμα τον έρωτα σε γεροντική ηλικία. Στις Ελεγείες 2 και 5 διαβάζουμε για έναν senex amans (= «ηλικιωμένο εραστή»), μία περσόνα που προέρχεται από το είδος της ρωμαϊκής κωμωδίας και κυρίως από τον Πλαύτο.[28] Επιπλέον, ο Μαξιμιανός τοποθετεί τον έρωτα κυρίως στο παρασκήνιο και όχι στο κέντρο της αφήγησής του. Γι’ αυτόν τον λόγο, αλλά και για το ότι συχνά παρωδεί τις συμβάσεις του ελεγειακού είδους (όπως έκανε και ο Οβίδιος), αρκετοί φιλόλογοι χαρακτήρισαν τα ποιήματά του ως «αντι-ελεγείες» ή «ελεγείες δίχως έρωτα».[29] Αντιθέτως, ο αυγούστειος ελεγειακός εραστής-ποιητής δεν μπορεί ούτε καν να φανταστεί τη ζωή του δίχως έρωτα ή, με άλλα λόγια, χωρίς την «ειρκτή» του ελεγειακού έρωτα και ως εκ τούτου, δίχως τον ελεγειακό κώδικα.[30] Άλλη μία βασική διαφορά ανάμεσα στις Ελεγείες του Μαξιμιανού και την αυγούστεια ερωτική ελεγεία είναι ότι ο ποιητής μας αφιερώνει τα ποιήματά του σε μία σειρά από γυναίκες, δηλαδή τη Λυκωρίδα (Ελεγεία 2), την Ακυλίνα (Ελεγεία 3), την Κάνδιδα (Ελεγεία 4) και την Ελληνίδα κοπέλα (Ελεγεία 5) και όχι μόνο σε μία γυναίκα, όπως ήταν η πρακτική των κλασικών Ρωμαίων ελεγειακών (πρώτο βιβλίο του Τίβουλλου: Δηλία, δεύτερο: Νέμεσις, Προπέρτιος: Κυνθία, Οβίδιος στους Amores του: Κορίννα). Οι αγαπημένες του Μαξιμιανού μοιράζονται κοινά χαρακτηριστικά, π.χ. αγαπούν τη μουσική, τον χορό και την ποίηση. Εκτός από τη Λυκωρίδα, η οποία είναι ηλικιωμένη σαν τον Μαξιμιανό, οι τρεις άλλες ελεγειακές κοπέλες είναι νεαρές. Στην Ελ. 1.59-100 ο ποιητής μιλά για το ερωτικό του προφίλ: ήταν ένας άνδρας που τον λαχταρούσαν οι παρθένες της ρωμαϊκής ελίτ – μία δήλωση που κανείς ελεγειακός ποιητής δεν κάνει για τον εαυτό του. Τα κορίτσια τον κυνηγούσαν, αλλά εκείνος όχι –μία ακόμη διαφορά με τη ρωμαϊκή ελεγεία– αν και πρέπει να σημειώσουμε ότι αυτή του η συμπεριφορά αλλάζει στις επόμενες Ελεγείες, όπου αυτοπαρουσιάζεται ως εραστής.[31] Δύο είναι τα βασικά θέματα της ποίησης του Μαξιμιανού: ο έρωτας και η θλίψη για τη γεροντική ηλικία.[32] Λέξεις όπως amor («έρωτας»), amo («αγαπώ»), senex («γέρος») και senectus («γηρατειά») απαντούν διαρκώς στις Ελεγείες του.[33] Ο έρωτας (amor) στο πλαίσιο της ερωτικής ελεγείας λειτουργεί ως «συμβολική μετωνυμία», δηλαδή ως ένας όρος που σηματοδοτεί την ειδολογική ταυτότητα του ποιήματος στο οποίο απαντά.[34] To θέμα της γεροντικής ηλικίας και πιο συγκεκριμένα η αποδοκιμασία της απασχόλησε πολύ τους Έλληνες και τους Ρωμαίους ποιητές και πεζογράφους, από την Αρχαιότητα έως την Αναγέννηση (ενδεικτικά: Όμηρος, Μίμνερμος, Αριστοτέλης, Θεόφραστος, Πλαύτος, Κικέρωνας, Οράτιος, Αυσόνιος, Προυδέντιος, Βενάντιος Φορτουνάτος, Τσώσερ, Γαμπριέλ Ζέρμπι κ.ά.).[35] Στην περίπτωση του Μαξιμιανού, η γεροντική ηλικία τού επιφέρει ντροπή και ένα ισχυρό αίσθημα ενοχής λόγω της ερωτικής επιθυμίας που εξακολουθεί να έχει – αίσθημα που υπάρχει παντού σε όλο του το έργο.[36] 4. Περίληψη των «Ελεγειών» Ελεγεία 1 Στην αρχή του ποιήματος (Ελ. 1.1), ο Μαξιμιανός απευθύνεται στη «φθονερή γεροντική ηλικία»· o θάνατος είναι η μόνη λύτρωση για τις συμφορές του. Δεν είναι πλέον αυτός που ήταν, καθώς το μεγαλύτερο τμήμα της ζωής του έχει πλέον περάσει. Το χειρότερο βασανιστήριο για έναν ηλικιωμένο είναι όχι ο ίδιος ο θάνατος, αλλά η επιθυμία του να πεθάνει (1-8). Ωστόσο στα νιάτα του ήταν ένας πολυτάλαντος άνδρας με πολλές επιτυχίες σε όλες τις εκφάνσεις της ανθρώπινης ζωής: ήταν διάσημος και βραβευμένος ρήτορας, ικανότατος τοξότης, κυνηγός, παλαιστής, ποιητής, αθλητής, ανθεκτικός στις κακουχίες και φειδωλός στα έξοδα, εραστής, περιζήτητος γαμβρός, πρώτος στην οινοποσία κ.ά. (9-100). Αλλά κάθε ηλικία έχει τα δικά της χαρακτηριστικά· η νιότη είναι ανάλαφρη, ενώ η γεροντική ηλικία κάνει τον άνθρωπο βαρύ (101-116). Οι ηλικιωμένοι είναι γεμάτοι σωματικά και πνευματικά ελαττώματα (117-164). Δεν υπάρχει θεραπεία για τα γηρατειά (165-174). Ο γέρος άνθρωπος γίνεται όλο και πιο αδύναμος και οι νεαροί γελούν εις βάρος του (175-200). Γι’ αυτό παρακαλεί τη μητέρα Γη να τον δεχτεί στις αγκάλες της όσο το δυνατόν πιο γρήγορα (221-234). Ο Μαξιμιανός ολοκληρώνει την ελεγεία λέγοντας ξανά ότι στην ηλικία που βρίσκεται ζει σαν ζωντανός-νεκρός που περιμένει τον θάνατό του σαν πραγματική απελευθέρωση από μία περίοδο που ο χρόνος δεν περνά (235-292). Ελεγεία 2 Στον πρώτο στίχο του ποιήματος, ο Μαξιμιανός αποκαλύπτει το όνομα της γυναίκας που τον βασανίζει· είναι η όμορφη Λυκωρίς, έχει δηλαδή το ίδιο όνομα με την αγαπημένη του πρώτου Ρωμαίου ελεγειακού-ποιητή, του Κορνηλίου Γάλλου. Φαίνεται ότι ο Μαξιμιανός και η Λυκωρίς διατηρούσαν μακροχρόνια σχέση στο παρελθόν, αλλά τώρα εκείνη τον απεχθάνεται και αναζητά νέους εραστές (1-5). Αναρωτιέται για το πώς ήταν μαζί του για τόσα χρόνια, καθώς τώρα τον σιχαίνεται (6-16). Ο ποιητής εύχεται να είχε πεθάνει ο ίδιος, για να μην είχε δει τη συμπεριφορά της αυτήν (17-24). Αυτή –αντίθετα με τον Μαξιμιανό– έχει διατηρήσει την ομορφιά της κάτω από τις στάχτες της γεροντικής ηλικίας (25-32). Οι νέοι άνθρωποι ζούνε αναλογιζόμενοι τα ερωτικά τους κατορθώματα, αλλά οι ηλικιωμένοι ζούνε θρηνώντας αυτό που χάθηκε για πάντα (33-40). Αλλά κανείς δεν μπορεί να κατορθώσει τα πάντα. Αν και ένας άνδρας μπορεί να νικήσει μια γυναίκα στο επίπεδο της σωματικής δύναμης, ηττάται από εκείνη στον έρωτα (41-42). Στην προσπάθειά του να πείσει τη Λυκωρίδα να επιστρέψει σ’ εκείνον, ο Μαξιμιανός επικαλείται την οικειότητα που νιώθουν τα ζώα για τη φωλιά τους, τη συμπάθεια ενός νέου στρατιώτη προς έναν βετεράνο, τη λύπη που νιώθει ο αγρότης για το γερασμένο του βόδι, ο ιππέας για το άλογό του κ.λπ. Σύμφωνα με τον ποιητή μας, αυτή την οικειότητα πρέπει να αισθάνεται και η Λυκωρίς για τον Μαξιμιανό και να μην ψάχνει σε άγνωστα μέρη για φιλοξενία (43-62). Αλλά, παρ’ όλο που είναι γέρος, παραμένει ένας ικανός ποιητής (63-64). Η ελεγεία φτάνει στο τέλος της με τον ποιητή να προτρέπει την αγαπημένη του να τον σέβεται και να τον βλέπει σαν τον πατέρα της, εάν δεν μπορεί να τον δει σαν αδελφό ή φίλο της (65-72). Ο Μαξιμιανός ολοκληρώνει το ποίημα εκφράζοντας την άποψη ότι είναι δύσκολο να κουβαλά μια τέτοια κακή ανάμνηση για πολύ καιρό (73-74). Ελεγεία 3 Ο Μαξιμιανός ξεκινά αυτή την ελεγεία με μία δήλωση προς τους αναγνώστες του· τώρα θα αφηγηθεί μία ιστορία από τα νιάτα του (1-4). Όταν ήταν νεαρός και άπειρος ερωτικών εμπειριών, ερωτεύτηκε ένα κορίτσι που το έλεγαν Ακυλίνα (5-8). Ο έρωτάς τους ήταν αμοιβαίος, αφού και εκείνη είχε τα ίδια αισθήματα για εκείνον. Ο έρωτας είχε κυριεύσει την καρδιά της και η μόνη της έγνοια ήταν να τον βλέπει (9-16). Ωστόσο, όπως συνήθως συμβαίνει στο είδος της ερωτικής ελεγείας, εμπόδια του έρωτα (impedimenta amoris) εμφανίστηκαν και έκαναν δύσκολη την ευόδωση του έρωτά τους· ο παιδαγωγός του τον καταδίωκε και η μητέρα της την φρουρούσε αυστηρά (17-20). Οι δύο εραστές επικοινωνούσαν μεταξύ τους με μυστικά σινιάλα (21-28), αλλά όχι για πολύ: η μητέρα της κοπέλας ανακάλυψε τις απάτες τους και τη χτύπησε (29-31). Εντούτοις, ως είθισται, η απαγόρευση και η τιμωρία είχαν τα αντίθετα αποτελέσματα: το ερωτικό τους πάθος φούντωσε (31-34). Η Ακυλίνα δεν δίστασε να βγάλει το σκισμένο της φόρεμα και να αποκαλύψει στον ποιητή τις πληγές που υπέστη για εκείνον (35-42). Ο νεαρός Μαξιμιανός βρισκόταν σε απόγνωση και έχασε κάθε ελπίδα για σωτηρία (43-46). Ξαφνικά, ο σπουδαίος φιλόσοφος του 6ου αιώνα μ.Χ., Βοήθιος, εμφανίζεται. Αναγνωρίζει τα συμπτώματα του έρωτα στον νεαρό εραστή και, σαν δάσκαλος του έρωτα (praeceptor amoris), του προσφέρει τη θεραπεία του. Ο νεαρός ποιητής πρέπει να είναι ασεβής, να τολμά και να δοκιμάσει να προσφέρει δώρα στην αγαπημένη του. Επίσης, θα μπορούσε να είναι ακόμη και βίαιος απέναντί της (47-70). Στο μεταξύ, ο Βοήθιος δωροδόκησε τους γονείς της Ακυλίνας και κατόρθωσε με αυτόν τον τρόπο να τους κάνει να δεχτούν τον Μαξιμιανό ως εραστή της κόρης τους (71-74). Αλλά η πράξη αυτή είχε αντίθετο αποτέλεσμα, καθώς η εξαφάνιση των εμποδίων συνετέλεσε στο να χαθεί το ερωτικό πάθος μεταξύ των δύο νέων (75-78). Η κοπέλα τον εγκατέλειψε, ενώ εκείνος συνειδητοποίησε ότι ήταν δυστυχισμένος όσο ήταν ερωτευμένος. Έτσι, αποφάσισε να διατηρήσει την παρθενία του (79-84). Όταν ανακοίνωσε την απόφασή του στον Βοήθιο, ο φιλόσοφος (παραδόξως) τον συνεχάρη (85-90). Η ελεγεία ολοκληρώνεται με τη δήλωση του ποιητή ότι η ελευθερία να αμαρτήσει τον έκανε να επιλέξει μία αγνή ζωή χωρίς την πρώην αγαπημένη του (91-94). Ελεγεία 4 Στην αρχή της ελεγείας, ο ποιητής μιλά για το παρελθόν και δηλώνει ότι σκοπός του ποιήματός του είναι να αφηγηθεί επαίσχυντες ιστορίες από το παρελθόν, προκειμένου να προσφέρει ευχαρίστηση στους αναγνώστες του και στον ίδιο, καθώς ο καιρός περνά (1-6). Έπειτα ξεκινά την αφήγησή του· το κορίτσι με το οποίο ήταν ερωτευμένος ονομαζόταν Κάνδιδα, η οποία έλαβε το όνομά της εξαιτίας του λευκού δέρματός της (candidus = «λαμπερός, λευκός»). Ήταν μουσικός, χορεύτρια και τραγουδίστρια (7-14). Ύστερα, ο ποιητής περιγράφει τα συμπτώματα του έρωτα (erotica pathemata) που παρουσιάζει. Ήταν τρελός για εκείνη και, αν και την είχε δει μόνο μία φορά, την είχε πάντα στο μυαλό του (15-24). Ένας ανώνυμος αυτόπτης μάρτυρας της παράλογης αυτής συμπεριφοράς του αποκάλυψε ότι ο Μαξιμιανός ήταν ερωτευμένος μαζί της (25-26). Και πραγματικά, ο έρωτάς του δεν μπορούσε να κρυφτεί: το πρόσωπό του ήταν ωχρό και κόκκινο, ο ύπνος του και τα όνειρά του ταραγμένα (27-34). Κατά τη διάρκεια του ύπνου του, ο Μαξιμιανός παραμιλούσε και φώναζε το όνομα της αγαπημένης του. Για κακή του τύχη, εκείνη τη στιγμή περνούσε ο πατέρας της, ο οποίος τον άκουσε και παραμόνευε για να ακούσει κι άλλες πληροφορίες. Σύντομα όμως κατάλαβε ότι ο ποιητής είχε ψευδαισθήσεις μέσα στον ύπνο του (45-48). Έτσι, ο ποιητής, που θεωρούνταν ένας αξιοσέβαστος άνθρωπος, προδόθηκε από δικό του λάθος και τώρα, ων μεγαλύτερος, ζει μία δυστυχισμένη ζωή δίχως να είναι ικανός να κάνει αυτά που ήθελε στο παρελθόν (49-54). Στα τελευταία τρία δίστιχα, ο Μαξιμιανός ηθικολογεί λέγοντας πως ακόμη και ένας σπουδαίος άνδρας μπορεί να επιθυμεί κάτι που τον βλάπτει και ότι ενίοτε οι άνθρωποι έχουν το ελάττωμα να επιθυμούν κάτι που δεν μπορούν να το κρατήσουν (55-60). Ελεγεία 5 Στην ελεγεία αυτή η αληθινή πρωταγωνίστρια είναι η αγαπημένη του Μαξιμιανού, η Ελληνίδα κοπέλα. Τώρα ο Μαξιμιανός είναι ένας ηλικιωμένος άνδρας. Παίζει εκτός έδρας, καθώς βρίσκεται σε διπλωματική αποστολή στην Ανατολή. Στην προσπάθειά του να συμφιλιώσει δύο αντικρουόμενα βασίλεια –προφανώς αυτό της Ραβέννας, της πρωτεύουσας του Οστρογοτθικού βασιλείου και της Κωνσταντινούπολης– βρίσκεται παγιδευμένος στον ανίερο πόλεμο του έρωτα (1-4). Μία Ελληνίδα κοπέλα, χρησιμοποιώντας τα κόλπα της πατρίδας της, προσποιείται ότι γοητεύτηκε από εκείνον και κάνει αυτόν –έναν αφελή γέρο από την Ιταλία– να την ερωτευτεί (5-8). Τραγουδά ένα γλυκό ελληνικό τραγούδι έξω από το παράθυρό του, παρουσιάζοντας όλα τα γνωστά συμπτώματα του έρωτα –δάκρυα, αναστεναγμούς, και χλωμάδα–, πράγματα που τον έκαναν να παγιδευτεί ακόμη περισσότερο από τον έρωτά της (9-14). Ήταν πάρα πολύ όμορφη και εξαιρετική τραγουδίστρια, χορεύτρια και έπαιζε καταπληκτικά τη λύρα – με άλλα λόγια, είχε τα ίδια ταλέντα με τις άλλες αγαπημένες του Μαξιμιανού. Τα μαλλιά της ήταν μαύρα, αλλά το δέρμα της ήταν λευκό· τα στήθη και οι μηροί της τον ξεσήκωναν σαν τον Οδυσσέα στο άκουσμα του τραγουδιού των Σειρήνων (15-30). Το βάρος του ποιητή την έκανε να υποφέρει κατά τη διάρκεια της επαφής τους (31-38). Ο Μαξιμιανός ομολογεί ότι αιχμαλωτίστηκε από τον έρωτά της και τα ελληνικά της κόλπα. Εξάλλου, ο ίδιος ο Έκτορας δεν μπόρεσε να σώσει την Τροία από τα τεχνάσματα των Ελλήνων, ενώ ο Δίας δεν μπόρεσε να αποφύγει τις φλόγες του έρωτα (39-46). Κατά τη διάρκεια της πρώτης νύχτας που πέρασαν μαζί, ο ηλικιωμένος εραστής κατάφερε να την ικανοποιήσει (47-48). Αλλά την επόμενη μέρα, η στυτική δυσλειτουργία εμπόδισε τον Μαξιμιανό από το να ανταποκριθεί στις υποχρεώσεις του. Η κοπέλα θύμωσε μαζί του και προσπάθησε να αναστήσει το νεκρό του μέλος, αλλά δίχως επιτυχία. Τον κατηγορεί ότι είχε κάνει έρωτα με άλλη γυναίκα, αλλά εκείνος το αρνείται και δικαιολογεί την ανικανότητά του λόγω του άγχους που του προκαλούν οι επαγγελματικές του υποχρεώσεις (49-70). Ο ποιητής ισχυρίζεται ότι, σαν ηλικιωμένος άνδρας, δεν μπορεί πλέον να κάνει σεξ. Γι’ αυτό της προσφέρει το νεκρό του μέλος (71-80). Εκείνη προσπαθεί να το ανορθώσει, αλλά μάταια (81-86). Τότε, τραγουδά το πρώτο της τραγούδι, τον θρήνο της για το νεκρό πέος (mentula) (87-104). Ο Μαξιμιανός της απαντά ότι στην πραγματικότητα εκείνη είναι άρρωστη και όχι ο ίδιος (105-108). Έπειτα, η Ελληνίδα κοπέλα τραγουδά το δεύτερο και πιο εκτενές της άσμα-έπαινο για το πέος, το οποίο παρουσιάζει ως τον εγγυητή των ανθρώπινων σχέσεων και του γάμου, όπως επίσης και ως τον ειρηνοποιό του σύμπαντος (109-152). Στο τελευταίο δίστιχο, ακούμε ξανά τη φωνή του εραστή-ποιητή που κλείνει την ελεγεία (153-154). Ελεγεία 6 Ο ποιητής απευθύνεται στη φλύαρη γεροντική ηλικία, προειδοποιώντας την ότι πρέπει να σταματήσει να αποκαλύπτει τα σφάλματά της (1-2). Είναι αρκετό που άγγιξε ελαφρώς την ανάξια ντροπή του, καθώς τα αδικήματα, που τραβούν σε μάκρος, κουβαλούν το δικό τους έγκλημα μέσα τους (3-4). Ο δρόμος για τον θάνατο είναι ίδιος για όλους, αλλά ο τρόπος ζωής και η έξοδός μας από αυτή δεν είναι ίδιες για όλους (5-6). Το ίδιο ισχύει για τα αγόρια, τους νεαρούς και τους ηλικιωμένους, όπως επίσης και για τους πλούσιους και τους φτωχούς (7-8). Γι’ αυτόν τον λόγο, πρέπει να περνάμε με γοργό βήμα το μονοπάτι που έχει πατηθεί και είναι αναπόφευκτο (9-10). Δυστυχισμένος, έχοντας ολοκληρώσει τον θρήνο για την κηδεία του, διατυπώνει την άποψη ότι θα παραμείνει ζωντανός παρ’ όλο που ένα μέρος του είναι νεκρό (11-12). 5. To Παράρτημα του Μαξιμιανού (Appendix Maximiani) Σε δύο άλλα χειρόγραφα σώζονται έξι επιπλέον ποιήματα με το όνομα του Μαξιμιανού, τα οποία στην έρευνα έχει επικρατήσει να ονομάζονται ως Παράρτημα του Μαξιμιανού (Appendix Maximiani). Τα πέντε από τα έξι είναι γραμμένα σε ελεγειακό δίστιχο, ενώ το μέτρο του τρίτου ποιήματος είναι ο δακτυλικός εξάμετρος. Χωρίζονται σε τρία ζεύγη, που το καθένα έχει το ίδιο θέμα· τα πρώτα δύο είναι ερωτικά ποιήματα, ενώ το τρίτο και το τέταρτο περιγράφουν ένα οχυρό του Οστρογότθου βασιλιά Θεόδοτου. Στα τελευταία δύο ποιήματα περιγράφεται το κλίμα της ευμάρειας και των ανέσεων που υπήρχε εκείνα τα χρόνια στη Ραβέννα και στην ύπαιθρο. Το πρώτο ποίημα του Παραρτήματος παρουσιάζει κάποιες γλωσσικές ομοιότητες με τις Ελεγείες του Μαξιμιανού, ενώ στο πέμπτο διαφαίνεται μία κυρίαρχη τάση της ποιητικής της εποχής, η ειδολογική μίξη (εντοπίζονται χαρακτηριστικά ελεγείας, βουκολικής ποίησης, έπους, τραγωδίας κ.ά.) και παράλληλα μας θυμίζει και τη μορφή του κέντρωνα (cento). Η καθιερωμένη άποψη μεταξύ των μελετητών είναι ότι αυτά τα ποιήματα δεν ανήκουν στον Μαξιμιανό, καθώς παρουσιάζουν αρκετές μετρικές ανωμαλίες και διαφοροποιήσεις σε σχέση με τα ποιήματά του.[37] Εντούτοις υπάρχουν λίγοι φιλόλογοι που θεωρούν ότι έχουν γραφτεί από τον ίδιο ή ότι αποτελούν πρωτόλεια ποιήματά του.[38] 6. Η πρόσληψη του Μαξιμιανού Οι Ελεγείες του Μαξιμιανού άσκησαν μεγάλη επίδραση στους σύγχρονούς του. Οι ποιητές Αράτωρ και Κόριππος χρησιμοποίησαν κάποιους από τους στίχους του, ενώ στα κατοπινά χρόνια αρκετοί ήταν οι ποιητές των οποίων το έργο περιλαμβάνει πολλά διακείμενα από τον Μαξιμιανό· ο Κολουμβανός από το Μπόμπιο (543-615) στη (μάλλον δική του) ποιητική επιστολή Προς τον Σήθο απηχεί κάποια αποσπάσματα από τον Μαξιμιανό, ενώ ο Ευγένιος του Τολέδο (περ. 605-657) έχει δεχτεί μεγάλη επίδραση από τον ποιητή μας, ιδίως στο Ποίημα 14, όπου θρηνεί για τη γεροντική ηλικία και τον θάνατο. Σε ένα ποίημα 40 εξαμέτρων, το οποίο έχει επικρατήσει να τιτλοφορείται Μίμηση του Μαξιμιανού (Imitatio Maximiani), από έναν ανώνυμο ποιητή μάλλον του 9ου αιώνα μ.Χ., διαβλέπουμε την έντονη παρουσία των Ελεγειών 1 και 5 του ποιητή μας. Ένα λυρικό ποίημα 273 στίχων αγνώστου ποιητή του 13ου αιώνα, το οποίο είναι γραμμένο στη Μεσαιωνική Αγγλική και τιτλοφορείται H μετάνοια του Μαξιμιανού (Le regret de Maximian), αποκαλύπτει πλήρως τον αντίκτυπο του Μαξιμιανού στη μεσαιωνική αγγλική ποίηση, γεγονός απολύτως λογικό, καθώς οι Ελεγείες του περιλαμβάνονταν στο σχολικό curriculum της εποχής. Απηχήσεις του Μαξιμιανού υπάρχουν και στα έργα του Τσώσερ (1343-1400), του Γκόουερ (περ. 1330-1408) και της Κριστίν ντε Πιζάν (1364 - περ. 1430). Οι Ελεγείες του Μαξιμιανού εντάσσονταν στο curriculum των σχολείων κατά τον Μεσαίωνα. Αποτελούσαν μέρος του Βιβλίου του Κάτωνα (Liber Catonianus), το οποίο ήταν γνωστό και ως Έξι Συγγραφείς (Sex Auctores), ένα σχολικό εγχειρίδιο που περιείχε τα εξής έξι έργα: τα Δίστιχα του Κάτωνα, τις Εκλογές του Θεόδουλου, τους Μύθους του Αβιανού, τις Ελεγείες του Μαξιμιανού, την Αχιλληίδα του Στάτιου και το Για την αρπαγή της Περσεφόνης του Κλαυδιανού. Σε πολλά μεσαιωνικά χειρόγραφα ο Μαξιμιανός χαρακτηρίζεται ως ηθικός ποιητής, ενώ πολλοί από τους στίχους του που μοιάζουν με αποφθέγματα περιλαμβάνονταν σε ανθολόγια (florilegia) αποσκοπώντας στην ηθική διαπαιδαγώγηση των νεαρών μαθητών.[39] 7. Επίλογος Ο τελευταίος ερωτικός ελεγειακός ποιητής της Αρχαιότητας, Μαξιμιανός, ακολουθεί την αυγούστεια ελεγειακή παράδοση (κυρίως τον Οβίδιο), αλλά ταυτόχρονα καινοτομεί (π.χ. ο εραστής-ποιητής είναι πλέον ηλικιωμένος, οι αγαπημένες είναι πολλές κ.ά.). Έτσι, καταφέρνει να ανανεώσει τη ρωμαϊκή ερωτική ελεγεία, αλλά ταυτόχρονα να θέσει υπαινικτικά τους θεωρητικούς του προβληματισμούς για τη μοίρα του είδους. Ως αυτοσυνείδητος ποιητής, έχει επίγνωση της επιγονικότητάς του και γνωρίζει ότι το ελεγειακό είδος φτάνει στο τέλος του. Οι αγαπημένες των Ελεγειών του λειτουργούν με μεταποιητικούς όρους και αντιστοιχούν στο ίδιο το είδος· είναι η Ελεγεία που έχει μεγαλώσει (εάν ο προσδιορισμός Graia της puella της Ελεγείας 5 μεταγραφεί στα Ελληνικά, προκύπτει το οξύμωρο γραῖα puella, δηλαδή η ελεγειακή κοπέλα που έχει γεράσει) και αναζητά τρόπους ανανέωσης. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Αντωνιάδης, Θ. (2015), Ανθολόγιο ρωμαϊκής ελεγείας, Αθήνα: Ελληνικά ακαδημαϊκά συγγράμματα και βοηθήματα (διαθέσιμο στο λινκ: https://tinyurl.com/mrpv4pz8). Barnish, S. J. B. (1990), “Maximianus, Cassiodorus, Boethius, Theodahad: Literature, Philosophy, and Politics in Ostrogothic Italy”, Nottingham Medieval Studies 34, 16-32. Bellanova, A. (2004), “La lezione nostalgica di Ovidio negli amori senili di Massimiano”, Annali della Faccoltà di Lettere e Filosofia dell’Università di Siena 25, 99-124. Bussières, M.-P. (2020), “Poète et poésie prennent de l’âge: Maximien et l’élégie latine au sixième siècle”, Latomus 79, 889-905. Cody, J. (1976), “The senex amator in Plautus’ Casina”, Hermes 104, 453-476. D’Amanti, E. R. (ed., transl. and commentary) (2020), Massimiano Elegie, Fondazione Lorenzo Valla, Milan: Mondadori. Fielding, I. (2014), “A Poet Between Two Worlds”, στο J. F. Miller and C. E. Newlands (eds), A Handbook to the Reception of Ovid, Malden: Wiley – Blackwell, 100-113. Fielding Ι. (2017), Transformations of Ovid in Late Antiquity, Cambridge: Cambridge University Press. Fo, A. (1986), “Il problema della struttura della racolta elegiaca di Massimiano”, Bolletino di Studi Latini 16, 9-21. Fo, A. (1986–1987), “Una lettura del ‘corpus’ Massimianeo”, Atti e memorie dell’Arcadia 8, 91-128. Fo, A. (1987), “Significato, tecniche e valore della raccolta elegiaca di Massimiano”, Hermes 115.3, 348-371. Formisano, M. (2012), “Late Antiquity, New Departures”, στο R. J. Hexter and D. Townsend (eds), The Oxford Handbook of Medieval Latin Literature, Oxford: Oxford University Press, 509-534. Goldlust, B. (2011), “Parcours narrative et parcours poétique dans les Élegies de Maximien”, Revue des études latines 89, 154-173. Green, R. P. H. (2013), “Latin love elegy in Late Antiquity: Maximianus”’, in T. S. Thorsen (ed.), The Cambridge Companion to Latin Love Elegy, Cambridge: Cambridge University Press, 257-270. Juster, A. M. (ed. and transl.) (2018), The Elegies of Maximianus. Introduction by M. Roberts, Philadelphia: University of Pennsylvania Press. Lind, L. R. (1988), Gabriele Zerbi, Gerontocomia: On the Care of the Aged and Maximianus, Elegies on Old Age and Love, Philadelphia: American Philosophical Society. McCarthy, K. (2000), Slaves, Masters, and the Art of Authority in Plautine Comedy, Princeton and Oxford: Princeton University Press. Μιχαλόπουλος, Χ. - Μιχαλόπουλος, Α. (2015), Ρωμαϊκή ερωτική ελεγεία, Αθήνα: Ελληνικά ακαδημαϊκά συγγράμματα και βοηθήματα (διαθέσιμο στο λινκ: https://tinyurl.com/4u2xay5j). Olsen, B. M. (1982), “Les classiques latins dans les florilèges médiévaux antérieurs au XIIIe siècle (suite)”, Revue d’histoire des textes 10, 115–164. Pappas, V. (2023), Maximianus’ Elegies. Love Elegy Grew Old, Berlin and Boston: De Gruyter. Pelttari, A. (2014), The Space that Remains. Reading Latin Poetry in Late Antiquity, Ithaca and London: Cornell University Press. Roberts, M. (2010), “Late Roman Elegy”, in K. Weisman (ed.) The Oxford Handbook of the Elegy: Oxford University Press, 85-100. Roberts, M. (2018), “Introduction”, στο A. M. Juster (ed. and transl.), The Elegies of Maximianus, Philadelphia: University of Pennsylvania Press, 1-14. Romano, D. (1979), Letteratura e storia nell’età tardoromana, Palermo: Vittorietti. Ryder, K. C. (1984), “The Senex Amator in Plautus”, Greece & Rome 31.2, 181-189. Scafoglio, G. (2020), “Aemula senectus: le thème de la vieillesse dans la poésie élégiaque de Maximien”, στο S. Coin-Longeray and D. Vallat (eds), Dialectiques de la vieillesse dans l’Antiquité, Actes du colloque organisé les 16-17 mai 2018 (Saint-Étienne) et 18 mai 2018 (Lyon), Paris: HiSoMA,131-143. Schetter, W. Studien zur Überlieferung und Kritik des Elegikers Maximian, Wiesbaden: Harrassowitz. Schneider, W. C. (2001), “Definition of Genre by Falsification. The False Attribution of the Maximianus Verses to Cornelius Gallus by Pomponius Gauricus and the ‘Definition’ of their Genre and Structure”, Rivista di filologia e di istruzione classica 129.4, 445-464. Schneider, W. C. (2003), Die elegischen Verse von Maximian: Eine letzte Widerrede gegen die neve christliche Zeit: Mit den Gedichten der Appendix Maximiana und der Imitatio Maximiani, Stuttgart: Franz Steiner Verlag. Uden, J. (2012), “Love Elegies of Late Antiquity”, στο B. Gold (ed.), A Companion to Roman Love Elegy, Malden: Wiley - Blackwell, 459-475. Uden, J. and Fielding, I. (2010), “Latin elegy in the old age of the world: the elegiac corpus of Maximianus”, Arethusa 43.3, 439-460. Wasyl, A. M. (2011), Genres Rediscovered: Studies in Latin Miniature Epic, Love Elegy, and Epigram of the Romano-Barbaric Age, Krakόw: Jagiellonian University Press. [1] Μιχαλόπουλος - Μιχαλόπουλος (2015), 14. [2] Για περαιτέρω πληροφορίες για το είδος της ελεγείας (αρχαία ελληνική ελεγεία, ιστορικό υπόβαθρο, πρόδρομοι της ρωμαϊκής ελεγείας, βασικά της χαρακτηριστικά), βλ. Αντωνιάδης (2015), 7-39 και Μιχαλόπουλος - Μιχαλόπουλος (2015), 14-51. [3] Η αλήθεια είναι ότι στα χρόνια της Ύστερης Αρχαιότητας τα όρια ανάμεσα στην ελεγεία και το επίγραμμα είναι δυσδιάκριτα, βλ. Roberts (2010: 93), o οποίος σημειώνει ότι ο Σιδώνιος Απολλινάρης, ποιητής του 5ου αιώνα μ.Χ., χρησιμοποιεί τον όρο «επίγραμμα» για να χαρακτηρίσει μια ποιητική σύνθεση όχι υποχρεωτικά μικρή σε έκταση, ενώ ο Άβιτος της Βιέννης ονομάζει το ελεγειακό του ποίημα Περί παρθενίας (De Virginitate) επίγραμμα και όχι ελεγεία. [4] Βλ. Roberts (2010), 86, Formisano (2012), 513 και Pelttari (2014), 10 και 55-72. [5] Roberts (2010: 85). [6] Για την επίδραση του Οβιδίου στους Αυσόνιο, Ρουτίλιο Ναματιανό, Δρακόντιο, Μαξιμιανό και Βενάντιο Φορτουνάτο, βλ. Fielding (2017). [7] Fielding (2017), 15. [8] Green (2013), 257. [9] Wasyl (2011), 115. [10] Juster (2018), 103-105. [11] Όλες οι μεταφράσεις λατινικών αποσπασμάτων είναι δικές μου. [12] Roberts (2018), 1. [13] Για το Ανθολόγιο του Μακρόβιου, βλ. Olsen (1982), 120-122 και Juster (2018), 110-111. [14] Juster (2018), 111. [15] Ό.π.. [16] Roberts (2018), 1 και Juster (2018), 118 και 133. [17] Pappas (2023), 6. [18] Roberts (2018), 3. [19] Pappas (2023), 7. [20] Romano (1979), 318-319. [21] Schneider (2003), 50-52. [22] Barnish (1990), 16-17. [23] Για τα επιχειρήματα της ενωτικής θεωρίας, βλ. Wasyl (2011), 114-120. Για την έκδοση του Μαξιμιανού ως Γάλλου από τον Gauricus, βλ. Pappas (2023), 19-24. [24] Βλ. Roberts (2018), 3-8 και Pappas (2023), 13. [25] Schetter (1970), 161-162. [26] Για το θέμα της δομής των Ελεγειών του Μαξιμιανού, βλ. Fo (1986), 15-18, Fo (1986-1987), 94-96, Fo (1987), Schneider (2001), 454-456, Roberts (2018), 7-8 και Pappas (2023), 13. [27] Βλ. Bellanova (2004), Wasyl (2011) ,119-120, Uden (2012), 471-473 και Fielding (2017), 128-181. [28] Juster (2018), 147. Για τον senex amator στον Πλαύτο, βλ. Cody (1976), Ryder (1984) και McCarthy (2000). [29] Βλ. Goldlust (2011), 167, Wasyl (2011), 113-161 και Roberts (2018), 10. [30] Βλ. Uden and Fielding (2010), 439-440. [31] Pappas (2023), 16-17. [32] Βλ. Fielding (2014), 108, D’Amanti (2020), xiii-xxvi, Scafoglio (2020) και Bussières (2020), 890-891. [33] Βλ. Pappas (2023), 17, υποσημείωση 104. [34] Για τον όρο «συμβολική μετωνυμία», βλ. Harrison (2007), 31-33. [35] Βλ. Lind (1988), 313-315. [36] Βλ. Pappas (2023), 18, υποσημείωση 107. [37] Ό.π., 24-25. [38] Βλ. Romano (1979), 309-329 και Barnish (1990), 16. [39] Pappas (2023), 25-28.

Μαξιμιανός: ο τελευταίος ερωτικός ελεγειακός ποιητής της Αρχαιότητας

Σύνδεση