Ο επιμελητής ως εισβολέας

Χάρολντ Μπλουμ, Σαίξπηρ. Η επινόηση του ανθρώπινου, απόδοση: Α. Μπερλής - Θ. Γλυνάτσης, επιμέλεια-σχόλια, μετάφραση παραθεμάτων Κ. Αντωνίου - Σ. Κεφάλας - Γ. Μπαρτσώκας, απόδοση-εισαγωγή, γενική διαφρόντιση-σχόλια: Ήρκος Ρ. Αποστολίδης, Gutenberg, Αθήνα 2023, σελ. 992 Γέρικα, μορφωμένα, αξιοσέβαστα κεφάλια Διορθώνουν και σχολιάζουν τους στίχους Που κάποιοι νεαροί, ξάγρυπνοι στα κρεβάτια τους, Άρμοσαν στην απόγνωση του έρωτά τους … Ουίλιαμ Μπάτλερ Γέητς, «Οι φιλόλογοι»[1] Μετά από 70 χρόνια απαγόρευσης, κυκλοφόρησε το 2016 στη Γερμανία το Mein Kampf, σε εξαντλητικά σχολιασμένη έκδοση του Ινστιτούτου Σύγχρονης Ιστορίας του Μονάχου, με 3.700 υποσημειώσεις να κατευθύνουν τη σωστή του ανάγνωση. Για τη Γερμανία, ίσως αυτό να ήταν απαραίτητο, ακόμη και το 2016.[2] Μένει ακατανόητο όμως γιατί μια μελέτη που αναλύει τα θεατρικά έργα του Σαίξπηρ χρειάζεται 1.672 υποσημειώσεις; Κάποιες είναι του συγγραφέα κι αρκετές οφείλονται στην αξιοσύνη των επιμελητών να συμπληρώσουν τις ακριβείς αναφορές σε σκηνές έργων, βιβλικά αποσπάσματα ή σε άλλους μελετητές, που ο συγγραφέας δεν έκρινε αναγκαίο να παραπέμψει ειδικότερα. Αλλά οι μισές από τις 1.672, χονδρικά, συνιστούν μια κανονική εισβολή των επιμελητών στο ξένο κείμενο. Μακροσκελείς και συχνά αλληλοσυμπληρούμενες (σαν σε ακαδημαϊκή συζήτηση), αυξάνουν τον όγκο του βιβλίου και προσθέτουν, διά της πλαγίας, ένα δοκίμιο για το πόσο άστοχος είναι ο Μπλουμ σε πολλές απόψεις του και πόσο ανώτερη η δική τους ευθυκρισία. Ο Χάρολντ Μπλουμ (1930-2019) ήταν κριτικός της λογοτεχνίας και, από το 1955, καθηγητής του Πανεπιστημίου Yale, όπου συνέχισε να διδάσκει μέχρι τέσσερις μέρες πριν από τον θάνατό του. Έγραψε πάνω από πενήντα βιβλία κριτικής και δίδαξε σε σπουδαία πανεπιστήμια του αγγλόφωνου κόσμου. Στην Ελλάδα έγινε γνωστός από το βιβλίο του: Η αγωνία της επίδρασης – μια θεωρία για την ποίηση, με σύντομο πρόλογο του μεταφραστή, ο οποίος έθετε το ερώτημα αν πρόκειται για «μια θεωρία για την ποίηση ή ένα “ποίημα” για τη θεωρία;».[3] Ακολούθησε το Η θραύση των δοχείων, με εξίσου ολιγοσέλιδο πρόλογο του μεταφραστή, για το καθήκον του «να βάλει τον αναγνώστη στο παιχνίδι της παρανάγνωσης και να του δείξει την οδό προς την “εξουσία” πάνω στο έργο».[4] Και το 2007 κυκλοφόρησε εδώ το ολοκληρωμένο από το 1994 opus magnum του Μπλουμ, Ο Δυτικός Κανόνας, με πλούσια σε υποσημειώσεις εισαγωγή, όπου μνημονεύονταν πολλά ακόμα πονήματά του, μεταφρασμένα ή μη, καθώς και οι πιο σημαντικές αντιπαραθέσεις που ξεσήκωσαν οι απόψεις του.[5] Η περίφημη ρήση του κόμητος Μπυφόν «Le style c'est l'homme même» (το στυλ είναι ο ίδιος άνθρωπος) ταιριάζει εξαιρετικά στον Χάρολντ Μπλουμ[6]. Ο τρόπος του να συνομιλεί με λογοτεχνικά κείμενα είναι απολύτως προσωπικός. Κυκλοφορεί ανάμεσα σε μυθιστορηματικούς ή θεατρικούς χαρακτήρες με οικειότητα παλιόφιλου. Οτιδήποτε δικό του δίνει την αίσθηση ανθρώπου που φλέρταρε και με τις πέντε κόρες του ζεύγους Μπέννετ (από το Υπερηφάνεια και Προκατάληψη), ενώ παρέμενε βαθιά ερωτευμένος με τη Ρόζαλιντ (του Όπως αγαπάτε)∙ δάνειζε ιπποτικά μυθιστορήματα στον Αλόνσο Κιχάδα, πριν γίνει Δον Κιχώτης∙ κουβέντιαζε με τον Σαρλ Σουάν για τη θυελλώδη σχέση του με την Οντέτ και με τον Οδυσσέα για το πώς κατόρθωσε να αντισταθεί στην Καλυψώ∙ είδε τη Βησθαβεέ να συγγράφει την Πεντάτευχο, κάπου κρυμμένος στο παλάτι του Δαβίδ∙ περιέγραφε τον ατυχή γάμο της Μις Χάβισαμ (από τις Μεγάλες προσδοκίες) στην Έμμα Μποβαρύ, παρηγορώντας την για τον δικό της γάμο∙ ξάπλωνε τον μεταμορφωμένο σε σκαθάρι Γκρέγκορ Σάμσα σε ψυχαναλυτικό ντιβάνι∙ και, κυρίως, συγχρωτιζόταν τόσο συχνά στο καπηλειό Boar's Head Inn με τον Φάλσταφ, ώστε να του μοιάσει και σε σωματότυπο, εκτός από τη ζωτικότητα και τη φιλοπαίγμονα διάθεση. Τέτοιος ήταν ο Μπλουμ, τέτοιο είναι το ύφος του. Δεδομένα αφορισματικό/ποιητικό, ξέχειλο από θαυμαστή ευρυμάθεια. Το απολαμβάνει ο αναγνώστης του (όσο θα το απολάμβαναν και οι φοιτητές του, φαντάζομαι), είτε συμφωνεί με τις θέσεις του είτε όχι. Αλλιώς, αδιαφορεί για τις κριτικές του ή αρχίζει να του προσάπτει ότι υπήρξε «υπερασπιστής λευκών Αμερικανοευρωπαίων ανδρών»[7] –δηλαδή ρατσιστής και σεξιστής–, ο οποίος ηθελημένα προσπέρασε έθνη, φυλές, φύλα και μειονότητες (με τα δικά τους λαμπρά έργα), προσηλωμένος σε «έγκριτους» δημιουργούς της Δύσης. Κατά βάθος, αρχίζει να τον φθονεί, είτε το αντιλαμβάνεται είτε όχι. Διαβάζοντας, φερ’ ειπείν, τη φράση: «Ο μαρξισμός, περιώνυμος ως κραυγή οδύνης παρά επιστήμης, είχε τους ποιητές του, αλλά το ίδιο συμβαίνει σε κάθε μείζονα θρησκευτική αίρεση», ή τη φράση: «Ο Κοριολανός είναι πολύ πιο ισχυρή ανάγνωση της Δεκάτης Ογδόης Μπριμέρ του Λουδοβίκου Βοναπάρτη του Μαρξ απ’ ό,τι θα μπορούσε να ελπίζει οποιαδήποτε μαρξιστική ανάγνωση του Κοριαλανού»,[8] είτε γίνεσαι έξαλλος, ως μαρξιστής ή ως φιλόλογος, είτε μπαίνεις σε σκέψεις για τον εαυτό σου, ιδίως ως μαρξιστή και ως φιλολόγου. Εκεί βρίσκεται η απαράμιλλη αξία του Μπλουμ: να σε βάλει μέσα στις συνομιλίες του με τα κείμενα, σαν τον Φάλσταφ που παρέσερνε τον δύστροπο πρίγκιπα Χαλ στις παραδοξολογίες ή στις κατεργαριές του, πριν ο άστοργος Χαλ γίνει Ερρίκος Ε΄ και τον απορρίψει. Εξαρχής, στον Δυτικό Κανόνα, ο Σαίξπηρ κατείχε την κορυφαία θέση κι ο Μπλουμ ισχυριζόταν, με απόλυτη βεβαιότητα, ότι πρόκειται για τον «πιο πρωτότυπο συγγραφέα που θα γνωρίσουμε ποτέ». Τέσσερα χρόνια μετά τον Κανόνα, επανήλθε στον Σαίξπηρ, αποκλειστικά, για να τον χρίσει «επινοητή του ανθρώπινου». Με την πιο κυριολεκτική έννοια, μάλιστα, θεωρώντας ότι μέχρι τότε οι άνθρωποι είχαν ψυχικά χαρακτηριστικά –οξύθυμοι, πράοι, ερωτύλοι, σεμνότυφοι κ.ο.κ.–, αλλά το πώς να αποτελούν συγκεκριμένες προσωπικότητες, καθεμιά με τον αυθυπόστατο χαρακτήρα της, τους το έδειξαν οι ήρωες που έπλασε «ο Βάρδος» (όπως του άρεσε να αποκαλεί τον πολυαγαπημένο ποιητή).[9] Το 1998, όταν κυκλοφόρησε αυτό το βιβλίο, ο Μπλουμ ήταν 68 χρόνων, με όλη τη σοφία που σε αυτή την ηλικία ένα ήδη λαμπρό μυαλό έχει επιπλέον αποστάξει. Κάποια στιγμή (η «εισαγωγή του επιμελητή» δεν προσδιορίζει πότε ακριβώς), ένας σπουδαίος μεταφραστής αγγλικών κειμένων στα ελληνικά (με Έμιλι Μπροντέ, Βιρτζίνια Γουλφ, Μπέκετ ή και τον σχεδόν αμετάφραστο Τζόις στο ενεργητικό του) θέλησε να καταπιαστεί με το συγκεκριμένο έργο του Χάρολντ Μπλουμ. Μετέφρασε τα 3/4 του βιβλίου, περίπου, αλλά το 2018, έναν χρόνο πριν από τον Μπλουμ, πέθανε και ο έλληνας μεταφραστής Άρης Μπερλής. Τη δουλειά του ολοκλήρωσε αργότερα ο σπουδασμένος στην Αγγλία θεατρολόγος και σκηνοθέτης Θέμελης Γλυνάτσης. Στη συνέχεια, με πρωτοβουλία του εκδότη υποθέτω, μια ομάδα επιμελητών ανέλαβε να «ομογενοποιήσει» το ύφος του βιβλίου και τα παραθέματα σαιξπηρικών ή άλλων έργων, προσθέτοντας τις πέραν εκείνων του συγγραφέα υποσημειώσεις, με εισαγωγή και «γενική διαφρόντιση» του Ήρκου Ρ. Αποστολίδη. Το φλάμπουρο του εισβολέα κυματίζει από την πρώτη σελίδα του βιβλίου, με την αφιέρωση του επιμελητή σε κάποιον φίλο του «που, παρά τα αγγλικά του, αυτήν εδώ περίμενε την έκδοση»! Κι αμέσως μετά τα Περιεχόμενα, σαν εμπροσθοφυλακή τεθωρακισμένων, έρχεται μια οκτασέλιδη βιβλιογραφία η οποία, όπως εμβρόντητος διαπιστώνει ο αναγνώστης, αφορά ειδικά τα σχόλια της εισαγωγής και των επιπλέον υποσημειώσεων. Τα τροχιοδεικτικά πυρά ξεκινούν από τα σχόλια της εισαγωγής: «Σε πολλά σημεία των αναλύσεών του όχι απλώς διαφωνούμε, παρά βρισκόμαστε στον αντίποδα – με φορτίο άλλων γνώσεων από διαφορώτατους τομείς της αρχαίας και της εν γένει δυτικής λογοτεχνίας, που ο Μπλουμ προσπερνάει για να φτάσει στα δικά του σκοπούμενα» (σ. 24)∙ ή: «Δεν τον ακολουθούμε σε άλλα ιδεαλιστικά του (…) ή στις εβραιοκεντρικές λογοτεχνικές θεωρήσεις του» (σ. 25). Κι όπως σε κάθε εισβολή, τα πυρά βάλλονται ομαδόν κατόπιν, σε όλο το κυρίως σώμα του βιβλίου, με τις αλληλοσυμπληρούμενες υποσημειώσεις των επιμελητών. Το 1939 είχε εκδοθεί στη Γαλλία το L’amour et l’Occident (Ο έρως και η Δύση), του ελβετού φιλοσόφου Ντενί ντε Ρουζμόν, το οποίο ο συγγραφέας συμπλήρωσε το 1956 και το 1972. Από την πρώτη του έκδοση το βιβλίο ξεσήκωσε ποικίλες αντιδράσεις, καθώς κεντρική του θέση ήταν ότι ο παθιασμένος έρωτας, με τους μέχρι θανάτου δεμένους εραστές, αποτελεί επινόηση των τροβαδούρων του 12ου αιώνα και του θρύλου του Τριστάνου και της Ιζόλδης. (Κάτι αντίστοιχο με τον Μπλουμ και τον Σαίξπηρ που «επινοεί» την ανθρώπινη προσωπικότητα). Αλλά, απ’ όσο γνωρίζω, ούτε η μετάφραση του βιβλίου στις Πανεπιστημιακές εκδόσεις του Πρίνστον ούτε η ελληνική[10] ούτε κάποιες άλλες γέμισαν σχόλια που να υπενθυμίζουν ότι, από την ποίηση της Σαπφούς μέχρι το αρχαίο μυθιστόρημα (με τα περιπετειώδη ειδύλλια Χαιρέα-Καλλιρρόης ή Ανθία-Αβροκόμης και πολλών άλλων), τα περί ερωτικού πάθους είχαν ήδη υμνηθεί, αιώνες πριν τους τροβαδούρους, κι ότι ο Ρουζμόν είναι κολλημένος στη λατινόφωνη παράδοση. Αντίθετα, του καημένου του Μπλουμ τού έτυχε στην Ελλάδα μια ομάδα επιμελητών-κριτικών. Σχεδόν όλες οι σελίδες του βιβλίου καλύπτονται, από το 1/10 μέχρι και τα 4/5 τους, με υποσημειώσεις όπως: «Υπερβολική μια τέτοια απόλυτη αξιολόγηση» (σ. 44), «Ο συγγραφέας εκφράζει την ενδιαφέρουσα, αλλά ακραία ιδεαλιστική θέση πως…» (σ. 46), «Επιφανειακό το σχόλιό του…» (σ. 102), «Η διατύπωση του Μπλουμ εκτροχιάζεται προς έναν ιδεαλιστικό βερμπαλισμό» (σ. 122), «Κάθε άλλο παρά σύμφωνους μας βρίσκει η κρίση που διατυπώνει ο Μπλουμ…» (σ. 134), «Ασαφής η σχέση των απόψεων άλλων κριτικών με την εδώ ανάπτυξη του Μπλουμ» (σ. 149), «Λάθος το ρήμα υπολανθάνει» (σ. 156), «Δεν έχουν νόημα ή θέση τέτοιοι παραλληλισμοί» (σ. 158), «Ανάλυση ψυχολογική-λακανική, πολύ συζητήσιμη κι επισφαλής» (σ. 170), «Ούτε οι απορριπτικές κρίσεις του Μπλουμ μάς βρίσκουν σύμφωνους» (σ. 178), «Αντί του “ο Καίσαρ συγγράφει το έργο”, θα προτείναμε “ο Καίσαρ υπογράφει (ή σφραγίζει) το έργο”» (σ. 185), «Τι ανιστόρητα διερωτήματα είναι αυτά;» (σ. 189), «Υπερβολές!» (σ. 212), «Αυθαίρετη κι ατυχής παρομοίωση!» (σ. 259), «Υποδείξεις ηθικοπλαστικού χαρακτήρα» (σ. 260) κ.ο.κ. Με παρεμφερείς σχολιασμούς κάθε λίγο, μέχρι μιαν από τις τελευταίες υποσημειώσεις, η οποία εγκρίνει, γενικά, τη «σύλληψη του σαιξπηρικού λόγου» από τον συγγραφέα, τη θεωρεί όμως να γίνεται «μες από διόπτρες ενός ακραίου ιδεαλισμού, όχι πάντοτε κατανοητού και με γραφή ατημέλητη και φλύαρη» (σ. 987)! Προφανώς ο Μπλουμ υπερβάλλει όταν θεωρεί τον Σαίξπηρ καθοριστικότερο για τον σύγχρονο πολιτισμό απ’ όσο ο Γιαχβέ, ο Ιησούς ή ο Μωάμεθ. («Αν υπάρχει κάποιος συγγραφέας που μετατράπηκε σε θνητό θεό, δεν είν’ άλλος απ’ τον Σαίξπηρ» κι ο Άμλετ «μια συνείδηση απέραντη … κατεξοχήν αναπαράσταση του στοχαστικού ανθρώπου στη Δύση», γράφει χωρίς να φείδεται εγκωμίων.[11]) Γνωρίζει όμως ότι ο αναγνώστης τον παρακολουθεί στις υπερβολές του, κατανοώντας τες ως τέτοιες. Και προφανώς το παρακάνει, με το να αναφέρει ξανά και ξανά, πάνω από δέκα φορές, πόσο τον εντυπωσίασε, ως 16χρονο το 1946, ο ηθοποιός Ραλφ Ρίτσαρντσον ενσαρκώνοντας υποδειγματικά και αξεπέραστα τον Φάλσταφ, στον Ερρίκο Δ΄. Αλλά αυτός είναι ο Μπλουμ – πρόθυμος να εκτεθεί, εκθέτοντας προσωπικές του προτιμήσεις.[12] Μάλλον μικροψυχία δείχνει, παρά ακριβοδίκαιη επιφύλαξη, το να σχολιάζει κανείς τέτοιες «αδυναμίες». Ιδιαίτερα πολεμικά γίνονται τα σχόλια όταν ο συγγραφέας συγκρίνει τον Φάλσταφ με τον Σωκράτη (σ. 408), έστω μέσω Μονταίνιου, ή όταν συγκρίνει το μεγαλείο του Ερρίκου Ε΄ με εκείνο του Μεγάλου Αλεξάνδρου (σ. 451). Κι εκεί όπου παρομοιάζει χαρακτήρες του Ομήρου με χαρακτήρες του Σαίξπηρ (από το Τρωίλος και Χρυσηίδα), ο επιμελητής τον επιπλήττει αυστηρά, για άγνοια ανάλογη με των καβαφικών Νέων της Σιδώνος προς το επίγραμμα του Αισχύλου (σ. 456-457). Ενίοτε, μάλιστα, οι υποσημειώσεις εγγίζουν την απρέπεια. Όταν, επί παραδείγματι, επισημαίνεται ότι: «Στην έπειξή του να “ερμηνεύσει” ένα φαινόμενο μεταμφίεσης, ο Μπλουμ περιπίπτει σε φανερό αναχρονισμό» (σ. 318). Απ’ όσο ξέρω, η «έπειξη» μόνο στην ιατρική χρησιμοποιείται, για παθολογικά επείγουσα ανάγκη ούρησης∙ όχι για οποιαδήποτε βιασύνη. Το τελικό ερώτημα, λοιπόν, είναι γιατί να αναλάβουν κάποιοι την επιμέλεια έκδοσης ενός βιβλίου, αν πιστεύουν ότι ο συγγραφέας «ουρεί» ερμηνείες, βιαστικές και αλλοπρόσαλλες; Και τι «διαφρόντιση» είναι αυτή, στην οποία ένα ακατανόητο «Αλήθια [sic], πού βρίσκεται η σωματοφυλακή του;» (σ. 179) αποδίδει το «Where ideed are his gards?»; Όσο για τα «ζωχαρέστατος» (σ. 410) ή «ζωχαρής» (σ. 432 και 764) και τα «η ηρωική ζωχάρεια του Άμλετ» (σ. 553) ή «η ζωχάρεια της αυτοσυνειδησίας του Φάλσταφ» (σ. 965), με τα οποία απορεί ο αναγνώστης, αποδίδουν το «vitalist» και το «vitalism» (την ζωτικοκρατία), με «διαφροντισμένο» τρόπο. Ώστε να αποφευχθεί, φαντάζομαι, η λατινική απόχρωση του «βιταλιστής».[13] Μόνη εξήγηση είναι ότι οι επιμελητές πήραν τη μισοτελειωμένη μετάφραση του Άρη Μπερλή, ολοκληρωμένη από έναν καλό μεταφραστή, και εισέβαλαν να τη συμπληρώσουν με όποιες παρεμβάσεις αναδεικνύουν τις δικές τους φιλολογικές αρετές – σαφώς εμβριθέστερες εκείνων του Μπλουμ. Συν την ευκαιρία να επιδείξουν το προσωπικό τους «curriculum»: πόσο καλά ο ένας ξέρει την αρχαία γραμματεία, ο άλλος τη φιλοσοφία του Μπεργκσόν κι ο «διαφροντιστής» το θέατρο του Ίψεν ή τα έργα του Νίτσε. Τον οποίο, όπως βεβαιώνει σε μιαν από τις υποσημειώσεις του (σ. 581), «κανείς δεν μπορεί να ξεπεράσει» ως «κορύφωση της λογοτεχνικής φιλοσοφίας μετά τον Πλάτωνα», ενώ δεν παύει να εξαγγέλλει (σχεδόν το ίδιο συχνά με τις αναφορές του Μπλουμ στον Ραλφ Ρίτσαρντσον) ότι έχει «υπό έκδοσιν» τη μετάφραση του Τάδε έφη Ζαρατούστρας. Με τα λόγια του Ζαρατούστρα, πάντως, «δεν αρκεί να ξέρεις να χρησιμοποιείς την μάχαιρα, πρέπει να ξέρεις και ποιον μαχαιρώνεις».[14] [1] W.B. Yeats, Ποιήματα, μτφρ. Μαρία Αρχιμανδρίτου, Εκδοτική Θεσσαλονίκης 2005. [2] Στην Ελλάδα, το Ο Αγών μου κυκλοφόρησε μόλις 25 χρόνια μετά τον πόλεμο, σε δύο τόμους και σε μετάφραση Δημήτρη Π. Κωστελένου, στη σειρά «Αντιφασιστική Βιβλιοθήκη» από τις εκδόσεις Ζάρβανου το 1961. Οι σχολιασμοί περιορίστηκαν σε εισαγωγικά κείμενα των: Τσώρτσιλ, Σεβαλλιέ, Ντάουνς και Σίρερ, στον πρώτο τόμο, κι ένα κείμενο του Ηλία Τσιριμώκου στην αρχή του δεύτερου τόμου, χωρίς καμιά υποσημείωση στον κυκεώνα ρατσιστικού μίσους του κειμένου του Χίτλερ. [3] Harold Bloom, Η αγωνία της επίδρασης, μτφρ. Δημήτρης Δημηρούλης, Άγρα, Αθήνα 1989, σ. 11. [4] Harold Bloom, Η θραύση των δοχείων, μτφρ. Γιάννης Σκαρπέλος, Πλέθρον, Αθήνα 1998, σ. 12. [5] Χάρολντ Μπλουμ, Ο Δυτικός Κανόνας. Τα βιβλία και τα σχολεία των εποχών, μτφρ. Κατερίνα Ταβαρτζόγλου, εισαγωγή-επιμέλεια Δημήτρης Αρμάος, Gutenberg, Αθήνα 2007 (σ. 9-26, η «εισαγωγή»). [6] Ο οποίος, παρεμπιπτόντως, έγινε επίτιμο μέλος της American Philosophical Society το 1995, όπως είχε γίνει και ο κόμης Μπυφόν το 1768! [7] Βλ. Δυτικός Κανόνας, εισαγωγή σ. 11, και μομφές της «(εμπνευσμένης από τον Φουκό) φεμινιστικής, μαρξιστικής, ή ιστορικιστικής Σχολής της Μνησικακίας», όπως λέει ο ίδιος ο Μπλουμ, Σαίξπηρ, σ. 676. [8] Ο Δυτικός Κανόνας, ό.π. (σ. 630 και 59, αντίστοιχα). [9] «Δεν ξέρω αν ο θεός έπλασε τον Σαίξπηρ, αλλά γνωρίζω ότι ο δραματουργός έπλασε εμάς – του χρωστάμε σχεδόν τα πάντα» (σ. 739). [10] Ντενίς ντε Ρουζμόν, Ο έρως και η Δύση, μτφρ. Μπάμπης Λυκούδης, Ίνδικτος 2002. [11] Για τα συγκεκριμένα, σ. 53 και 521. Κι από το 1860 ήδη, σε διάλεξή του στην Αγία Πετρούπολη, ο Τουργκένιεφ έλεγε: «Έχουν γραφεί άπειρα σχόλια για τον Άμλετ, ενώ περισσότερα αναμένονται στο μέλλον! Σε πόσα διαφορετικά συμπεράσματα δεν έχει οδηγήσει μέχρι τώρα η μελέτη αυτού του ανεξάντλητου ήρωα!». Βλ. Ιβάν Τουργκένιεφ, Άμλετ και Δον Κιχώτης, μτφρ. Δ. Τριανταφυλλίδης, Αρμός, Αθήνα 2004, σ. 12. [12] Παρασυρόμενος κάποια στιγμή (σ. 912) από τον ρητορικό του οίστρο, χαρακτηρίζει τον Πρόσπερο «ένα είδος καλοπροαίρετου Ιάγου» κι αμέσως προσθέτει, αυτοκριτικά, «τι εξωφρενική έκφραση»! [13] Μολονότι, εντελώς μέσα στο πνεύμα όσων λέει ο Μπλουμ για τον Φάλσταφ, «βιταλιστής» είναι εκείνος που πιστεύει ότι η ζωή αποτελεί αυτοσκοπό κι αντιμετωπίζει τον θάνατο ως φυσική κατάληξη όλων των ζωντανών οργανισμών, χωρίς προσδοκίες οποιουδήποτε «επέκεινα του τάφου». (Μόνο για τον ίδιο τον Σαίξπηρ χρησιμοποιείται το «βιταλιστής», περιέργως και άπαξ, στη σ. 708). [14] Friedrich Nietsche, Έτσι μίλησεν ο Ζαρατούστρα, μτφρ. Άρης Δικταίος, Καλφάκης, Αθήνα 1958, σ. 176.

Ο επιμελητής ως εισβολέας

Σύνδεση