Ο Κόκκινος Βαρώνος

ARB – THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS Ο Μάικλ Γιανγκ (Michael Young), ως παιδί, μάλλον ξεβόλεψε τους γονείς του. Ο πατέρας του, ένας Αυστραλός, ήταν μουσικός και μουσικοκριτικός, ενώ η μητέρα του, μεγαλωμένη στην Ιρλανδία, ήταν ζωγράφος με μια τάση προς τον μποέμικο τρόπο ζωής. Δυσκολεύονταν οικονομικά, δεν αφιερώνονταν εύκολα σε ένα πράγμα και σπάνια συμφωνούσαν μεταξύ τους· ο Μάικλ, γεννημένος το 1915 στο Μάντσεστερ, σύντομα ανακάλυψε πως κανένας τους δεν είχε χρόνο γι’ αυτόν. Μια φορά που οι γονείς του έδειχναν να έχουν ξεχάσει τα γενέθλιά του φαντάστηκε ότι του επεφύλασσαν έκπληξη στο τέλος της ημέρας. Αλλά όχι, πραγματικά είχαν ξεχάσει τα γενέθλιά του, πράγμα που δεν τον εξέπληξε καθόλου. Άλλη φορά, πήρε το αυτί του τους γονείς του να συζητούν μήπως τον δώσουν για υιοθεσία και, όπως ομολογεί ο ίδιος, δεν ξεπέρασε ποτέ εντελώς τον φόβο της εγκατάλειψης. Η ζωή του άλλαξε τελείως όταν, στα δεκατέσσερά του χρόνια, τον έστειλαν σε ένα πειραματικό οικοτροφείο στο Ντάρτινγκτον Χωλ, στην κομητεία του Ντέβον. Το οικοτροφείο ήταν δημιούργημα του ζεύγους Λέοναρντ (Leonard) και Ντόροθυ Έλμχιρστ (Dorothy Elmhirst), γνωστών για την προοδευτικότητα και τη φιλανθρωπική τους δράση· σκοπός του ιδρύματος ήταν να αλλάξει την κοινωνία μεταβάλλοντας τις ψυχές των ανθρώπων. Εκεί ο Μάικλ ένιωθε λες και είχε όντως υιοθετηθεί, διότι οι Έλμχιρστ τον είχαν σαν γιό τους, ενθαρρύνοντας και υποστηρίζοντάς τον όσο ζούσαν. Ξαφνικά ο Μάικλ είχε γίνει μέλος της διεθνούς ελίτ: δειπνούσε με τον Πρόεδρο Ρούζβελτ, ήταν παρών στις συζητήσεις μεταξύ του Λέοναρντ και του Χένρι Φορντ (Henry Ford). Ο Γιανγκ, για τον οποίο έχουν πει ότι ήταν ο μεγαλύτερος πρακτικός κοινωνιολόγος του περασμένου αιώνα, στάθηκε πρωτοπόρος στη σύγχρονη επιστημονική διερεύνηση της κοινωνικής ζωής της αγγλικής εργατικής τάξης. Εντούτοις, δεν είχε στόχο να μελετήσει απλώς τις ταξικές διαφορές· αποσκοπούσε στη βελτίωση των επιβλαβών συνθηκών που οι ταξικές διακρίσεις μπορούσαν να επιφέρουν. Το ιδεώδες του οικοτροφείου Ντάρτινγκτον αφορούσε την καλλιέργεια της προσωπικότητας και των ταλέντων, οποιαδήποτε μορφή κι αν είχαν αυτά, ενώ η βρετανική ταξική δομή εμπόδιζε σαφώς την πραγμάτωση αυτού του ιδανικού. Τι θα μπορούσε να πάρει τη θέση του παλαιού συστήματος της κοινωνικής ιεραρχίας, που έμοιαζε με τις κάστες της Ινδίας; Για πολλούς, η απάντηση βρίσκεται σήμερα στην «αξιοκρατία» (meritocracy)[1]– όρο που επινόησε ο ίδιος ο Γιανγκ πριν από εξήντα χρόνια. Η αξιοκρατία συνίσταται στο όραμα σύμφωνα με το οποίο η εξουσία και τα προνόμια αποδίδονται ανάλογα με την αξία του ατόμου και όχι ανάλογα με την κοινωνική του προέλευση. Πολύς κόσμος σήμερα, αντλώντας έμπνευση από το ιδανικό της αξιοκρατίας, δεσμεύεται σε μια συγκεκριμένη άποψη για τον τρόπο οργάνωσης των ιεραρχιών που διέπουν το χρήμα και το κοινωνικό κύρος στον κόσμο μας. Πιστεύουμε ότι οι δουλειές δεν πρέπει να δίνονται σε ανθρώπους με διασυνδέσεις ή σε όσους είναι από τζάκι, αλλά σε αυτούς με τα περισσότερα προσόντα για τις δουλειές αυτές, δηλαδή ανεξαρτήτως της οικογενειακής και της κοινωνικής τους προέλευσης. Σε ορισμένες περιπτώσεις, επιτρέπουμε εξαιρέσεις – φέρ’ ειπείν, για να αποκατασταθούν οι διακρίσεις που είχαν επιβληθεί σε προγενέστερο χρόνο, ενισχύουμε την επιλογή ορισμένης ομάδας ανθρώπων. Αλλά παρόμοιες εξαιρέσεις επιτρέπονται μονάχα υπό όρους: όταν πλέον εξαλειφθεί η μισαλλοδοξία ως προς το φύλο, τη φυλή, την τάξη και την κάστα, εξαιρέσεις δεν θα επιτρέπονται. Έχουμε απορρίψει την παλαιά ταξική κοινωνία. Μετακινούμαστε προς το ιδανικό της αξιοκρατίας και την ίδια στιγμή φανταζόμαστε πως έχουμε αφήσει πίσω μας τις παλιές αποστεώσεις των κληρονομημένων ιεραρχιών. Αλλά, όπως ο Μάικλ Γιανγκ γνώριζε πολύ καλά, στην πραγματικότητα δεν είναι έτσι τα πράγματα. Ο Γιανγκ σιχαινόταν τον όρο «κράτος πρόνοιας» –έλεγε ότι του μύριζε φαινόλη– αλλά προτού κλείσει τα τριάντα, είχε συμβάλει στη δημιουργία ακριβώς ενός τέτοιου κράτους. Ως διευθυντής του γραφείου έρευνας του Εργατικού Κόμματος της Βρετανίας είχε συντάξει κατά μέγα μέρος τις πρώτες εκδοχές του μανιφέστου, με βάση το οποίο το κόμμα είχε νικήσει στις εκλογές του 1945. Το μανιφέστο με τίτλο «Ας αντικρίσουμε το μέλλον» (Let Us Face the Future) ζητούσε «τη θέσπιση μιας Σοσιαλιστικής Κοινοπολιτείας στη Μεγάλη Βρετανία –μιας κοινοπολιτείας ελεύθερης, δημοκρατικής, αποτελεσματικής, προοδευτικής, στραμμένης στην κοινωνική ευημερία, με τους υλικούς της πόρους στην υπηρεσία του βρετανικού λαού». Σύντομα, το κόμμα, όπως το είχε υποσχεθεί, ανέβασε την ηλικία της υποχρεωτικής εκπαίδευσης στα δεκαπέντε έτη, διεύρυνε την εκπαίδευση των ενηλίκων, αναβάθμισε τις εργατικές κατοικίες, θέσπισε τη δωρεάν δημόσια δευτεροβάθμια εκπαίδευση, δημιούργησε εθνικό σύστημα υγείας και παρείχε κοινωνική ασφάλιση σε όλους. Το αποτέλεσμα ήταν ότι η ζωή της αγγλικής εργατικής τάξης άρχισε να αλλάζει ριζικά προς το καλύτερο. Τα συνδικάτα και οι εργατικοί νόμοι μείωσαν το ωράριο χειρωνακτικής εργασίας, αυξάνοντας τον ελεύθερο χρόνο των εργατών. Έχοντας υψηλότερο εισόδημα οι εργάτες ήταν πια σε θέση να αγοράσουν τηλεόραση και ψυγείο. Επίσης είχαν ξεκινήσει αλλαγές και στην κορυφή της μισθολογικής ιεραρχίας, εν μέρει εξαιτίας του νέου φόρου ακίνητης περιουσίας. Το 1949, ο Υπουργός Οικονομικών των Εργατικών, Στάφορντ Κριπς (Stafford Cripps), εισηγήθηκε ένα φόρο που έφτανε το 80% για περιουσίες του ενός εκατομμυρίου λιρών και πάνω, ή των 32 εκατομμυρίων λιρών περίπου με σημερινούς όρους, λαμβάνοντας υπόψη τον πληθωρισμό. (Σ’ αυτό το σημείο, σπεύδω να ενημερώσω ότι ο Κριπς ήταν ο παππούς μου). Εν συνεχεία, στη διάρκεια δύο γενεών, οι προσπάθειες αυτές κοινωνικής μεταρρύθμισης κατόρθωσαν τόσο να προστατεύσουν την εργατική τάξη όσο και να δώσουν τη δυνατότητα σε περισσότερα παιδιά εργατών να ανέλθουν στην εισοδηματική και επαγγελματική ιεραρχία, και άρα, ως ένα βαθμό, να αποκτήσουν υψηλότερο κοινωνικό κύρος. Ο Γιανγκ είχε πλήρη επίγνωση των εν λόγω επιτευγμάτων· είχε, επίσης, πλήρη επίγνωση και των περιορισμών τους. Όπως ακριβώς συνέβη στις Ηνωμένες Πολιτείες, έτσι και στη Βρετανία το ποσοστό φοίτησης στην τριτοβάθμια εκπαίδευση σημείωσε αλματώδη αύξηση μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και ένας από τους κύριους δείκτες κοινωνικής τάξης γινόταν, ολοένα και συχνότερα, η πανεπιστημιακή μόρφωση. Οι βιβλιοθηκονόμοι, παρά τις πενιχρές αμοιβές τους, κατατάσσονταν στη μεσαία τάξη, αφού με την καριέρα που είχαν επιλέξει φανέρωναν την κλίση τους να συνεχίσουν τις σπουδές τους πέραν της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης· από την άλλη πλευρά, οι εργάτες των γραμμών παραγωγής στα εργοστάσια, που αμείβονταν πολύ καλύτερα, εντάσσονταν στην εργατική τάξη, αφού η δική τους επιλογή φανέρωνε την απουσία τής εν λόγω κλίσης. Η ταξική συνείδηση της εργατικής τάξης –εγγεγραμμένη ξεκάθαρα στο ίδιο το όνομα του Βρετανικού Εργατικού Κόμματος, που είχε ιδρυθεί το 1900– ζητούσε την ταξική κινητοποίηση, δηλαδή να κατοχυρώσουν οι εργάτες τα συμφέροντά τους. Η αναδυόμενη εποχή της εκπαίδευσης, απεναντίας, ζητούσε την ταξική κινητικότητα, τους εργάτες στα εργοστάσια να δώσουν τη θέση τους στους γραφιάδες. Ήταν δυνατόν, άραγε, η κινητικότητα να υπονομεύσει την ταξική συνείδηση; Οι ερωτήσεις αυτές στοίχειωναν τον Γιανγκ. Έχοντας ως βάση του ένα ινστιτούτο κοινοτικών σπουδών που είχε ιδρύσει ο ίδιος στη λονδρέζικη γειτονιά του Μπέθναλ Γκρην, συνέβαλε στη δημιουργία και την ανάπτυξη δεκάδων προγραμμάτων και οργανώσεων, όλα τους με στόχο την εκπλήρωση των κοινωνικών αναγκών που είχε εντοπίσει. Ο Σύνδεσμος Καταναλωτών (The Consumers’ Association) αποτελούσε δική του έμπνευση, μαζί με το περιοδικό του οργανισμού αυτού, το Which? (αποτελεί το βρετανικό αντίστοιχο του αμερικανικού Consumer Reports). Ομοίως και το Ανοικτό Πανεπιστήμιο, στο οποίο έχουν σπουδάσει πάνω από δύο εκατομμύρια φοιτητές από τότε που το ίδρυσε ο Γιανγκ το 1969, γεγονός που το καθιστά το μεγαλύτερο ακαδημαϊκό ίδρυμα στο Ηνωμένο Βασίλειο με βάση τους αριθμούς εγγραφών. Ωστόσο, η εκπαίδευση για τον Γιανγκ δεν μετρούσε μόνο ως μέσο κινητικότητας αλλά και ως τρόπος για να γίνουν οι άνθρωποι περισσότερο απαιτητικοί ως πολίτες, οποιαδήποτε κι αν ήταν η κοινωνική τους στάθμη – να μην ενδίδουν τόσο εύκολα στους εργολάβους και στους ιθύνοντες του κυβερνητικού σχεδιασμού στο Γουάιτχολ. Σε μεγαλύτερη ηλικία, ο Γιανγκ ίδρυσε μέχρι και μια Σχολή Κοινωνικής Επιχειρηματικότητας. Καθώς περνούσαν οι δεκαετίες, επεδίωξε να ενδυναμώσει την κοινωνική δικτύωση –το «κοινωνικό κεφάλαιο», όπως το ονομάζουν οι κοινωνικοί επιστήμονες σήμερα– των κοινοτήτων εκείνων που δέχονταν την πίεση όσων διεκδικούσαν, ολοένα και περισσότερο, τη μερίδα του λέοντος ως προς την εξουσία και τον πλούτο στο πλαίσιο της κοινωνίας. Αυτό που κινητοποιούσε τον Γιανγκ ήταν η αίσθησή του ότι η καθιερωμένη ταξική ιεράρχηση θα πρόβαλλε αντίσταση στις μεταρρυθμίσεις που είχαν εφαρμοστεί με τη δική του συμβολή. Εξήγησε πώς θα συνέβαινε κάτι τέτοιο σε μια σάτιρα του 1958, το δεύτερο βιβλίο του Γιανγκ που βρέθηκε στα ευπώλητα, με τον τίτλο The Rise of the Meritocracy (Η άνοδος της αξιοκρατίας). Όπως έχει συμβεί κι άλλες φορές στο παρελθόν, με τόσα άλλα φαινόμενα, η αξιοκρατία έλαβε το όνομά της από κάποιον που την εχθρευόταν. Το βιβλίο του Γιανγκ παρουσίαζε την ανάλυση τάχα ενός ιστορικού του 2033, ο οποίος έκανε μιαν ιστορική αναδρομή, περιγράφοντας την ανάπτυξη μιας καινούργιας βρετανικής κοινωνίας τις περασμένες δεκαετίες. Σε αυτό το μακρινό μέλλον, τα πλούτη και η εξουσία κερδίζονταν, δεν κληρονομούνταν. Η νέα κυρίαρχη τάξη, σύμφωνα με τον φανταστικό συγγραφέα, καθοριζόταν από τον τύπο «IQ + προσπάθεια = το μερίδιο που σου αξίζει». Η δημοκρατία είχε δώσει τη θέση της στη διακυβέρνηση από τους ευφυέστερους – «όχι μια αριστοκρατία με βάση την καταγωγή ούτε μια άρχουσα τάξη με βάση τον πλούτο, αλλά μια γνήσια αξιοκρατία με βάση το ταλέντο». Ετούτη είναι η πρώτη δημόσια εμφάνιση της λέξης «αξιοκρατία», ενώ στόχος του βιβλίου ήταν η αναπαράσταση μιας κοινωνίας της οποίας η διακυβέρνηση στηριζόταν στην αρχή αυτή. Το όραμα του Γιανγκ ήταν ξεκάθαρα δυστοπικό. Καθώς ο συσσωρευόμενος πλούτος αντανακλά ολοένα και περισσότερο την κατανομή του έμφυτου φυσικού ταλέντου και οι πλούσιοι ολοένα και συχνότερα παντρεύονται μεταξύ τους, η κοινωνία διαιρείται σε δύο κύριες τάξεις, στο πλαίσιο των οποίων όλοι δέχονται ότι παίρνουν λίγο-πολύ αυτό που τους αξίζει. Ο Γιανγκ φαντάστηκε μια χώρα όπου «οι επιφανείς γνωρίζουν ότι η επιτυχία συνιστά τη δίκαιη αμοιβή των ικανοτήτων, των ίδιων τους των κόπων», και όπου οι χαμηλότερες τάξεις γνωρίζουν ότι δεν πέτυχαν να αξιοποιήσουν καμία από τις ευκαιρίες που τους δόθηκαν. «Δοκιμάζονται ξανά και ξανά. ... Αν τους αποδίδεται επανειλημμένα ο χαρακτηρισμός “τούβλο”, δεν μπορούν πλέον να υποκρίνονται· η εικόνα που έχουν για τον εαυτό τους πλησιάζει πλέον στην αληθινή, διόλου κολακευτική εικόνα που έχουν οι άλλοι γι’ αυτούς». Εντούτοις, διαπιστώνεται αμέσως μια δυσκολία: όπως ομολογεί ο αφηγητής του Γιανγκ, «όλοι σχεδόν οι γονείς θα επιχειρήσουν να εξασφαλίσουν προνόμια για τα παιδιά τους, προνόμια που όμως αυτά δεν θα τα αξίζουν». Και όταν έχεις εισοδηματικές ανισότητες, το πλεόνασμα θα επιτρέψει, μεταξύ άλλων, στους ανθρώπους αυτούς να επιδιώξουν αυτόν ακριβώς τον σκοπό. Αν η οικονομική κατάσταση των γονιών σου συνέβαλε στον προσδιορισμό των οικονομικών σου αμοιβών, δεν ζεις πλέον σύμφωνα με τον τύπο «IQ + προσπάθεια = το μερίδιο που σου αξίζει». Ο Μάικλ Γιανγκ, Λονδίνο, 1 Ιουνίου 1997. Εθνική Πινακοθήκη Πορτρέτων του Λονδίνου. Σήμερα, οι επιφυλάξεις αυτές έχουν, ασφαλώς, επιβεβαιωθεί. Στις Ηνωμένες Πολιτείες, το ένα πέμπτο των νοικοκυριών που ήταν πρώτο με εισοδηματικά κριτήρια, βρέθηκε να απολαμβάνει μια αύξηση 4 τρισεκατομμυρίων δολαρίων στο προ φόρων εισόδημά τους μεταξύ του 1979 και του 2013 – ένα τρισεκατομμύριο παραπάνω από όσο αναλογεί σε όλα τα υπόλοιπα νοικοκυριά. Όταν στις Ηνωμένες Πολιτείες και τη Βρετανία η δυνατότητα πρόσβασης στην ανώτερη εκπαίδευση ενισχύθηκε, η εξέλιξη αυτή θεωρήθηκε ότι ευνοούσε σημαντικά την εξάλειψη των ταξικών διαφορών. Αλλά δύο γενιές αργότερα, οι σχετικοί ερευνητές μάς λένε ότι η ανώτερη εκπαίδευση τώρα ευνοεί σημαντικά τη διαστρωμάτωση της κοινωνίας. Οι οικονομολόγοι έχουν διαπιστώσει ότι πολλά από τα πανεπιστήμια όπου σπουδάζουν οι γόνοι των ελίτ –συμπεριλαμβανομένων των Πανεπιστημίων Μπράουν, Ντάρτμουθ, του Πεν, Πρίνστον και Γέηλ– κάνουν δεκτούς περισσότερους φοιτητές από το ανώτερο 1% της εισοδηματικής κατανομής, παρά από το κατώτερο 60%. Με λίγα λόγια, αν θέλεις να εξασφαλίσεις μια θέση στην κορυφή του πλούτου, της εξουσίας και των προνομίων, θα σε βοηθήσει τα μάλα αν η αφετηρία σου βρίσκεται ήδη εκεί. Όπως το θέτει ο Καθηγητής του Δικαίου στο Πανεπιστήμιο του Γέηλ, Ντάνιελ Μάρκοβιτς (Daniel Markovits), «η αμερικανική αξιοκρατία έχει μετατραπεί σε αυτό ακριβώς το οποίο εξαρχής είχε σκοπό να καταπολεμήσει: σε έναν δυναστικό μηχανισμό μεταβίβασης του πλούτου και των προνομίων από γενιά σε γενιά». Ο Μάικλ Γιανγκ απεβίωσε το 2002 σε ηλικία ογδόντα έξι ετών, αλλά πρόλαβε να δει τι ακριβώς συμβαίνει. «Το ακαδημαϊκό περιβάλλον βάζει τη σφραγίδα του στην επιδοκιμασία μιας μειονότητας», έγραφε, «και τη σφραγίδα της αποδοκιμασίας στους πολλούς που δεν καταφέρνουν να λάμψουν, από τη στιγμή που τους ρίχνουν στα χαμηλά ήδη από την ηλικία των επτά ετών ή και νωρίτερα». Μηχανισμοί οι οποίοι όφειλαν να ευνοούν την κινητικότητα είχαν μετατραπεί σε μηχανισμούς ανέγερσης φρουρίων για τους προνομιούχους. Ο Γιανγκ είδε να αναδύεται ένας εσμός εκπροσώπων της εμπορικής αξιοκρατίας, οι οποίοι μπορούν να είναι ανυπόφορα αλαζόνες, πολύ περισσότερο από εκείνους που γνώριζαν πως είχαν προωθηθεί όχι χάρη στη δική τους αξία, αλλά επειδή ήταν γιοι ή κόρες κάποιου, κι άρα απολάμβαναν τα οφέλη του νεποτισμού. Οι νεοεμφανιζόμενοι μπορεί, στην πραγματικότητα, να πιστεύουν ότι έχουν την ηθική με το μέρος τους. Η ελίτ έχει αποκτήσει τέτοια σιγουριά, ώστε δεν υπάρχει πλέον σχεδόν κανένας φραγμός στα προνόμια τα οποία επιδαψιλεύουν στους εαυτούς τους. Το προστατευτικό κέλυφος της «αξίας» θεωρούσε ο Γιανγκ ότι τελικά οδήγησε στο σημείο να μην αγγίζει τους νικητές ούτε ντροπή ούτε κατάκριση. Οι Αμερικανοί, σε αντίθεση με τους Βρετανούς, δεν κάνουν συχνά λόγο για την εργατική ταξική συνείδηση· λέγεται, ενίοτε, ότι όλοι οι Αμερικανοί, καθώς αντιλαμβάνονται τον εαυτό τους, ανήκουν στη μεσαία τάξη. Αλλά αυτό, όπως προκύπτει, δεν είναι η τρέχουσα αντίληψη μεταξύ των ίδιων των Αμερικανών. Το 2014, μια μελέτη του οργανισμού κοινωνικών ερευνών National Opinion Research φανέρωσε ότι περισσότεροι Αμερικανοί αυτοπροσδιορίζονταν ως μέλη της εργατικής παρά της μεσαίας τάξης. Ένα (αλλά μόνον ένα) από τα ρεύματα του λαϊκισμού που έφεραν τον Ντόναλντ Τραμπ στην εξουσία, εξέφραζε τη μνησικακία προς μια τάξη που αυτοπροσδιοριζόταν μέσω της μόρφωσης και των αξιών της: εκείνους, δηλαδή, τους κοσμοπολίτες τους φορτωμένους με πτυχία, που κυριαρχούν στα μέσα μαζικής ενημέρωσης, στη δημόσια κουλτούρα και στην κορυφή του εκάστοτε επαγγέλματος στις ΗΠΑ. Ο Κλίντον έλαβε τη μαζική στήριξη των πενήντα κομητειών με το υψηλότερο μορφωτικό επίπεδο, όπως σημείωσε ο Νέιτ Σίλβερ (Nate Silver) λίγο μετά τις εκλογές του 2016· ο Τραμπ, αντίστοιχα, τη στήριξη των πενήντα κομητειών με το χαμηλότερο μορφωτικό επίπεδο. Οι λαϊκιστές πιστεύουν ότι η φιλελεύθερη ελίτ περιφρονεί τον καθημερινό Αμερικανό, αδιαφορεί για τις ανησυχίες του και εκμεταλλεύεται την εξουσία της για το δικό της συμφέρον. Οι λαϊκιστές δεν αποκαλούν τη φιλελεύθερη ελίτ «ανώτερη τάξη», αλλά οι δείκτες στους οποίους βασίζονται για να την ορίσουν –το χρήμα, η μόρφωση, οι διασυνδέσεις, η εξουσία– θα αντιστοιχούσαν επακριβώς στην παλαιά ανώτερη τάξη και στο ανώτερο στρώμα της μεσαίας τάξης του περασμένου αιώνα. Επιπλέον, πολλοί λευκοί ψηφοφόροι που ανήκουν στην εργατική τάξη, διαθέτουν αίσθημα κατωτερότητας, το οποίο προέρχεται από το γεγονός ότι τους λείπει η τυπική μόρφωση, και αυτό ενδέχεται να παίζει κάποιο ρόλο στην πολιτική. Παλιότερα, στις αρχές της δεκαετίας του 1970, οι κοινωνιολόγοι Ρίτσαρντ Σένετ (Richard Sennett) και Τζόναθαν Κομπ (Jonathan Cobb) κατέγραψαν τη στάση αυτή σε μια μελέτη με τον ευμνημόνευτο τίτλο The Hidden Injuries of Class (Τα κρυφά ταξικά τραύματα). Αυτή η αίσθηση τρωτότητας δεν συγκρούεται επ’ ουδενί με μια ταυτόχρονη αίσθηση ανωτερότητας σε άλλους τομείς. Οι άνδρες που ανήκουν στην εργατική τάξη συχνά θεωρούν ότι οι άνδρες της μεσαίας και της ανώτερης τάξης είναι άνανδροι ή ανάξιοι των προνομίων τους. Παρ’ όλα αυτά, ένα σημαντικό ποσοστό της κοινωνικής ομάδας που ονομάζουμε «αμερικανική εργατική τάξη» έχει πεισθεί ότι, με κάποια έννοια, δεν αξίζει τις ευκαιρίες που της έχουν στερήσει. Τα μέλη αυτής της κοινωνικής ομάδας διαμαρτύρονται μεν ότι οι μειονότητες έχουν κατορθώσει, με άδικα μέσα, να πλεονεκτούν εις βάρος τους στον αγώνα για την εργασία και τη διανομή των κρατικών επιδομάτων. Εντούτοις, δεν πιστεύουν ότι είναι κακό που δεν εξασφαλίζουν οι ίδιοι δουλειές, για τις οποίες πιστεύουν ότι τους λείπουν τα προσόντα, ούτε ότι οι δουλειές για τις οποίες είναι οι ίδιοι κατάλληλοι κατά κανόνα πληρώνονται λιγότερο. Πιστεύουν ότι οι μειονότητες λαμβάνουν «ενισχυτικά βοηθήματα» –και οι άνδρες ίσως νιώθουν ότι οι γυναίκες πλεονεκτούν εις βάρος τους επίσης με άδικα μέσα– αλλά δεν θεωρούν ότι η λύση έγκειται στην απαίτηση ενισχυτικών βοηθημάτων και για τους ίδιους. Πιθανότερο είναι να βλέπουν την οικονομική ενίσχυση των φυλετικών μειονοτήτων ως την εξαίρεση στον γενικό, πλην ορθό, κανόνα: πιστεύουν ότι η Αμερική είναι, ως επί το πλείστον, και ασφαλώς πρέπει να είναι, μια κοινωνία όπου οι ευκαιρίες ανήκουν σε εκείνους που τις έχουν κερδίσει. Αν, όμως, αληθεύει ότι ένα νέο σύστημα έχει αρχίσει να καταδυναστεύει την εργατική τάξη, μπορούμε να συμπεράνουμε, αντιστρόφως, ότι η αξιοκρατία έχει λοξοδρομήσει διότι –όπως διαμαρτύρονται πολλοί– δεν κατάφερε να είναι αρκετά αξιοκρατική. Αν το ταλέντο κεφαλαιοποιείται αποτελεσματικά μόνο στις υψηλές φορολογικές κλίμακες, τότε μπορούμε να συμπεράνουμε ότι απλά αποτύχαμε να πραγματώσουμε το ιδανικό της αξιοκρατίας. Ίσως δεν είναι δυνατόν να δώσουμε στους πάντες ένα εξίσου καλό γενεαλογικό δέντρο, αλλά θα μπορούσαμε να πιέσουμε περισσότερο στοχευμένα για την αναγνώριση της αξίας του καθενός, εξασφαλίζοντας ότι κάθε παιδί θα έχει το προνόμιο μιας καλής εκπαίδευσης και θα διδαχθεί τα μυστικά της κοινωνικής ανέλιξης που οι επιτυχημένες οικογένειες διαφυλάσσουν σαν θησαυρό για τα παιδιά τους. Γιατί άραγε να μην είναι αυτή η σωστή απόκριση; Διότι, καθώς πίστευε ο Γιανγκ, το πρόβλημα δεν έγκειται μονάχα στο πώς θα κατανεμηθούν οι επιβραβεύσεις της κοινωνικής ζωής· είναι οι ίδιες οι επιβραβεύσεις που αποτελούν το πρόβλημα. Ένα ταξικό σύστημα, αξιοκρατικά διευθετημένο, θα παρέμενε, σύμφωνα με την άποψή του, ένα ταξικό σύστημα: θα περιλάμβανε μιαν ιεραρχία στη βάση του κοινωνικού σεβασμού, που θα εξασφάλιζε θέση περιωπής σε όσους βρίσκονται στην κορυφή, στερώντας, όμως, τον σεβασμό και τον αυτοσεβασμό από όσους δεν κληρονόμησαν τα ταλέντα και την ικανότητα να επιμείνουν στο στόχο τους, τα οποία αμφότερα, σε συνδυασμό με τη σωστή εκπαίδευση, θα τους παρείχαν πρόσβαση στα καλύτερα αμειβόμενα επαγγέλματα. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο οι συντάκτες του φανταστικού Μανιφέστου της Τσέλσι (Chelsea Manifesto) –το οποίο, στην Άνοδο της αξιοκρατίας, υποτίθεται πως θα χρησιμεύσει ως η ύστατη ένδειξη αντίστασης στη νέα τάξη πραγμάτων– ζητούν μια κοινωνία η οποία «διαθέτει πλουραλισμό αξιών και δρα με βάση αυτές». Στις αξίες αυτές συμπεριλαμβάνονται η καλοσύνη, το θάρρος και η ευαισθησία, ώστε να έχουν όλοι την ευκαιρία να «αναπτύξουν, ο καθένας τις δικές του ειδικές ικανότητες για να ζήσει μια πλούσια ζωή». Ακόμη κι αν κατάφερνε να εφαρμοστεί ο τύπος «IQ + προσπάθεια = το μερίδιο που σου αξίζει», τότε η εξίσωση αυτή θα επέφερε μεγαλύτερες ανισότητες. Αυτό το εναλλακτικό όραμα, σύμφωνα με το οποίο ο καθένας μας, με το μερίδιο του ταλέντου που του αντιστοιχεί, επιδιώκει ένα συγκεκριμένο σύνολο επιτυχιών και τον αυτοσεβασμό που φέρνουν αυτές, ήταν ένα όραμα που ο Γιανγκ έμαθε κατά τη διάρκεια των σχολικών του χρόνων στο Ντάρτινγκτον Χωλ (Dartington Hall). Και η βαθιά του δέσμευση στην κοινωνική ισότητα μπορεί να φαντάζει ρομαντική σε σημείο δονκιχωτισμού, όπως κάθε ουτοπία που εμπνευστήκαμε στα σχολικά μας χρόνια. Ωστόσο, το όραμά του ανάγεται σε μια βαθύτερη φιλοσοφική εικόνα. Το κύριο έργο της ηθικής είναι να ερευνήσει το ερώτημα του αγαθού βίου, της καλής ζωής. Μια πειστική απάντηση είναι ότι καλή ζωή σημαίνει να ανταποκρίνεσαι στην εξής τριπλή πρόκληση: σε εκείνη που σου θέτουν οι ικανότητές σου, οι συνθήκες στις οποίες γεννήθηκες και τα σχέδια που εσύ ο ίδιος θεωρείς σημαντικά. Επειδή ο κάθε ένας από μας έρχεται στη ζωή εφοδιασμένος με διαφορετικά ταλέντα και γεννιέται σε διαφορετικές συνθήκες, αλλά και επειδή ο κάθε άνθρωπος καταστρώνει τα δικά του σχέδια, ο καθένας μας αντιμετωπίζει τη δική του πρόκληση. Δεν υπάρχει κάποιο κοινό μέτρο σύγκρισης, που θα μας επέτρεπε να αποφανθούμε αν είναι καλύτερη η δική σου ή η δική μου ζωή· ο Γιανγκ είχε δίκιο να αμφισβητεί την ιδέα ότι «οι άνθρωποι μπορούν να υπαχθούν σε μια ιεραρχική σειρά βάσει της αξίας τους». Αυτό που έχει σημασία, τελικά, δεν είναι ποια σειρά έχουμε στη ζωή σε σύγκριση με τους άλλους. Δεν μας είναι απαραίτητο να βρούμε κάτι το οποίο κάνουμε καλύτερα απ’ όλους τους άλλους· σημασία έχει, για τους απόφοιτους του Ντάρτινγκτον, απλά να κάνουμε το καλύτερο που εμείς μπορούμε. Το ιδανικό της αξιοκρατίας, όπως το αντιλαμβανόταν ο Γιανγκ, συγχέει δύο διαφορετικές μέριμνες. Η μία είναι το ζήτημα της αποτελεσματικότητας· η άλλη το ερώτημα τι αξίζει ο καθένας. Αν προσδοκούμε από τους ανθρώπους να κάνουν δύσκολες δουλειές, δουλειές που απαιτούν ταλέντο, μόρφωση, εκπαίδευση και εμπειρία, χρειάζεται να είμαστε σε θέση να εντοπίσουμε τους υποψηφίους που διαθέτουν τον σωστό συνδυασμό δεξιότητας και προθυμίας και να τους δώσουμε κίνητρα να εκπαιδευτούν και να εξασκήσουν πρακτικά το έργο τους. Παιδιά σε μια συνέλευση κατοίκων με αίτημα την κατασκευή παιδικής χαράς στο Μπέθναλ Γκριν του Λονδίνου, 21 Αυγούστου 1962. © Kaye/Express/Getty Images Επειδή το πλήθος των ευκαιριών για μόρφωση και επαγγελματική αποκατάσταση θα είναι περιορισμένο, θα χρειαστεί να έχουμε τρόπους να τις κατανείμουμε – κάποιες αρχές διαλογής βάσει των οποίων θα αντιστοιχούμε τους ανθρώπους στις κατάλληλες θέσεις, μαζί με τα κατάλληλα κίνητρα που θα εξασφαλίσουν ότι η αναγκαία εργασία θα πραγματοποιηθεί. Αν αυτές οι αρχές διαλογής έχουν σχεδιαστεί με λογικό τρόπο, μπορούμε να πούμε, αν το προτιμούμε, ότι οι άνθρωποι που πληρούν τα κριτήρια της εισαγωγής στις σχολές ή της πρόσληψης σε μια δουλειά, «αξίζουν» αυτές τις θέσεις. Για να το θέσουμε πιο τεχνικά, προσφεύγοντας σε μια χρήσιμη φιλοσοφική ζαργκόν: πρόκειται για ζήτημα «θεσμοθετημένης απολαβής» (institutional desert). Οι άνθρωποι αξίζουν τις εν λόγω θέσεις, με την ίδια ακριβώς έννοια με την οποία όσοι αγοράζουν κερδοφόρους λαχνούς αξίζουν τα κέρδη τους: τα απέκτησαν εφαρμόζοντας σωστά τους κανόνες. Η θεσμοθετημένη απολαβή, ωστόσο, δεν έχει τίποτε να κάνει με την εγγενή αξία όσων εισάγονται σε σχολές ή προσλαμβάνονται· ομοίως, αυτοί που κερδίζουν στη λαχειοφόρο αγορά δεν σημαίνει ότι διαθέτουν κάποιο ειδικό προσόν, ενώ αυτοί που χάνουν έχουν κατά κάποιο τρόπο μικρότερη αξία. Ακόμη και στα υψηλότερα επίπεδα της επιτυχίας, η τυχαιότητα παίζει τεράστιο ρόλο. Αν ο Άινσταϊν είχε γεννηθεί έναν αιώνα νωρίτερα, ίσως να μην είχε επιτύχει καμία αξιόλογη συνεισφορά στο πεδίο του· ένας Μότσαρτ, που θα είχε μεγαλώσει τις αρχές του εικοστού αιώνα και θα είχε εξασκηθεί στον δωδεκαφθογγισμό, ίσως να μην είχε ούτε εκείνος προσφέρει κάτι αξιόλογο. Κανείς τους δεν θα είχε αξιοποιήσει τα ταλέντα του αν είχε μεγαλώσει μεταξύ των ιθαγενών του Αμαζονίου της φυλής Νούκακ. Και εννοείται πως η ικανότητα για σκληρή δουλειά είναι και η ίδια αποτέλεσμα των φυσικών χαρισμάτων και της ανατροφής. Επομένως, ούτε το ταλέντο ούτε ο κόπος, τα δύο πράγματα που προσδιορίζουν τις ανταμοιβές στον κόσμο της αξιοκρατίας, κερδίζονται. Όπως το θέτει ο Γιανγκ ωμά στην Άνοδο της αξιοκρατίας, όσοι έχουν χαρακτηριστεί επανειλημμένως «τούβλα», εξακολουθούν να έχουν ικανότητες και να αντιμετωπίζουν την πρόκληση να ζήσουν μια ζωή με νόημα. Η ζωή των λιγότερο επιτυχημένων δεν αξίζει λιγότερο από τη ζωή των πετυχημένων – όχι όμως επειδή οι δεύτεροι είναι το ίδιο ή περισσότερο άξιοι. Απλούστατα, δεν υπάρχει εύλογος τρόπος να συγκρίνουμε την αξία μιας ανθρώπινης ζωής έναντι μιας άλλης. Μόλις αφήσουμε κατά μέρος την αμφιλεγόμενη έννοια της «αξίας», προκύπτει μια απλούστερη εικόνα. Τα χρήματα και το κοινωνικό κύρος μπορούν να λειτουργήσουν ως ανταμοιβές που ενθαρρύνουν τους ανθρώπους να κάνουν τα πράγματα τα οποία πρέπει να γίνουν. Μια καλοσχεδιασμένη κοινωνία θα εκμαιεύσει και θα αξιοποιήσει αποτελεσματικά το ανεπτυγμένο ταλέντο. Οι κοινωνικές ανταμοιβές του πλούτου και της κοινωνικής αναγνώρισης αναπόφευκτα θα κατανεμηθούν άνισα, διότι αυτός είναι ο μόνος τρόπος με τον οποίο μπορούν να λειτουργήσουν ως κίνητρο για τη βελτίωση της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Σφάλλουμε όμως όταν κλείνουμε τα μάτια, όχι μόνο στο τι αξίζουν, αλλά και στο τι αναλογεί αξιοπρεπώς σε όσους δεν ήταν τυχεροί ως προς τις γενετικές τους καταβολές και την ιστορική συγκυρία με αποτέλεσμα να στερούνται υψηλών ανταμοιβών. Το δίχως άλλο, οι άνθρωποι δεν θα πάψουν να επιθυμούν να μοιραστούν τα χρήματά τους και το κύρος τους με εκείνους που αγαπούν και θα εξακολουθήσουν να ζητούν να εξασφαλίσουν οικονομικές και κοινωνικές ανταμοιβές για τα παιδιά τους – αυτά είναι πράγματα αναπόφευκτα. Οφείλουμε, όμως, να μην εξασφαλίζουμε προνόμια για τα παιδιά μας με τρόπο που να αρνείται μια ικανοποιητική ζωή στα παιδιά των άλλων. Κάθε παιδί πρέπει να έχει πρόσβαση σε αξιοπρεπή μόρφωση, κατάλληλα προσαρμοσμένη στα ταλέντα και στις επιλογές του· κάθε παιδί πρέπει να είναι σε θέση να νιώσει αυτοεκτίμηση και αυτοσεβασμό. Ο περαιτέρω εκδημοκρατισμός των ευκαιριών της επαγγελματικής ανόδου είναι κάτι που γνωρίζουμε πώς μπορεί να γίνει, παρότι η τρέχουσα πολιτική κατάσταση στη Βρετανία και τις Ηνωμένες Πολιτείες καθιστά ολοένα και πιο απίθανη ανάλογη εξέλιξη στο άμεσο μέλλον. Παρόμοια μέτρα, ωστόσο, οραματίστηκε ο Γιανγκ στο πλαίσιο της αξιοκρατικής του δυστοπίας, όπου τα κληρονομικά προνόμια θα είχαν μικρό έρεισμα. Ήθελε, όμως, να πει και κάτι ουσιαστικότερο: χρειάζεται να προσπαθήσουμε να φέρουμε εις πέρας κάτι το οποίο δεν έχουμε την παραμικρή ιδέα ακόμη πώς να το καταφέρουμε – τουτέστιν, να μην απαλείψουμε την περιφρόνηση για όσους έχουν πέσει σε δυσμένεια ως απόρροια της ηθικής του εργώδους ανταγωνισμού. Γράφει ο Γιανγκ: «Είναι σοφή κίνηση η τοποθέτηση του εκάστοτε ανθρώπου σε θέση ανάλογα με τα προσόντα του». Και προσθέτει: «Το αντίθετο ισχύει όταν αυτοί που κρίναμε ότι έχουν μιαν ιδιαίτερου τύπου αξία, επιδιώκουν να διαμορφώσουν μια νέα κοινωνική τάξη αποκλείοντας τους άλλους». Ο στόχος δεν είναι η εξάλειψη της ιεραρχίας και κάθε βουνό που συναντάμε να γίνει ίσιωμα· ζούμε εν μέσω πληθώρας ασύμμετρων ιεραρχιών και το κοινωνικό κύρος δεν μπορεί παρά να αποδοθεί και να ωφελήσει πάντοτε τον καλύτερο μυθιστοριογράφο, τον σημαντικότερο μαθηματικό, τον πιο επιτυχημένο επιχειρηματία, τον ταχύτερο δρομέα, τον αποτελεσματικότερο διαχειριστή της κοινωνικής επιχειρηματικότητας. Δεν μπορούμε να ελέγξουμε πλήρως την κατανομή του οικονομικού, κοινωνικού και ανθρώπινου κεφαλαίου, ή να εξαλείψουμε πλήρως τους περίπλοκους σχηματισμούς που προκύπτουν από αυτά τα επικαλυπτόμενα δίκτυα. Μολαταύτα, δεν είναι υποχρεωτικό οι ταξικές ταυτότητες να εσωτερικεύουν αυτά τα ταξικά τραύματα. Παραμένει ένα επείγον συλλογικό έργο να αναθεωρήσουμε τους τρόπους με τους οποίους στοχαζόμαστε την ανθρώπινη αξία με σκοπό να υπηρετήσουμε την ηθική ισότητα. Όλα αυτά ίσως ακούγονται ουτοπικά και, στην πλήρη τους μορφή, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι έτσι ακριβώς είναι. Κι όμως, κανείς δεν σκεφτόταν πιο πρακτικά από τον Μάικλ Γιανγκ, έναν κατεξοχήν γνώστη του πώς ιδρύεται ένας θεσμός. Αληθεύει πως η συνείδηση του Γιανγκ αφυπνιζόταν ανταποκρινόμενη τόσο σε προσωπικά όσο και σε συστημικά προβλήματα· παλεύοντας με τον καρκίνο σε μια νοσοκομειακή πτέρυγα, ανησυχούσε για το αν λάμβαναν τον κατώτατο μισθό οι Αφρικανοί μετανάστες που εργάζονταν, στο πλαίσιο εργολαβίας, στο νοσοκομείο μεταφέροντας τα τροχήλατα τραπεζάκια με το φαγητό. Η συμπόνια του, όμως, είχε σφυρηλατηθεί σε μιαν ισχυρή πρακτική αίσθηση του εφικτού. Δεν ονειρευόταν απλώς να ελαττώσει την επίδραση των κληρονομημένων προνομίων· τα μέτρα που επινοούσε για να δει τούτο να συμβαίνει δεν ήταν αφηρημένα, αλλά απτά, χειροπιαστά, με την ελπίδα ότι όλοι οι πολίτες θα είχαν την ευκαιρία να αναπτύξουν τις δικές τους «ιδιαίτερες ικανότητες για να ζήσουν μια πλούσια ζωή». Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο ίδιος πέτυχε ακριβώς αυτό. Στο φανταστικό μέλλον που περιγράφεται στην Άνοδο της αξιοκρατίας, υπάρχει ακόμη μια Βουλή των Λόρδων, αλλά συμμετέχουν σε αυτήν μόνον όσοι το έχουν κερδίσει, έχοντας διακριθεί στην προσφορά κοινωνικού έργου. Αν υπάρχει έστω και ένας που αξίζει αναμφίλεκτα να έχει θέση σε αυτό το φανταστικό νομοθετικό σώμα, εκείνος είναι ο Μάικλ Γιανγκ. Κάτι τέτοιο δεν ίσχυε με κανένα τρόπο ως προς τη Βουλή των Λόρδων την οποία γνώρισε ο ίδιος μεγαλώνοντας, πράγμα το οποίο εξηγεί, κατά πάσαν πιθανότητα, για ποιο λόγο, ο άνθρωπος που τον στήριξε ο Λέοναρντ Έλμχιρστ, απέρριψε τον τίτλο ευγενείας που του προσέφεραν τη δεκαετία του 1940· στους κύκλους που κινούνταν, κατέστησε σαφές ότι «την αποδοχή μιας τέτοιας θέσης, ούτε εγώ θα μπορούσα εύκολα να την εξηγήσω, ούτε οι φίλοι μου εύκολα να την καταλάβουν». Κατά συνέπεια, είναι εξαιρετικά ειρωνικό το γεγονός ότι όταν, το 1978, προσφέρθηκε στον Γιανγκ, στον μεγάλο υποστηρικτή της ισότητας και της ισονομίας, ένας τίτλος ευγενείας, εκείνος τον δέχθηκε. Φυσικά, επέλεξε τον τίτλο Βαρώνος Γιανγκ του Ντάρτινγκτον, τιμώντας το ίδρυμα, στο διοικητικό συμβούλιο του οποίου υπηρετούσε από την ηλικία των είκοσι επτά ετών. Όπως θα αναμέναμε, χρησιμοποίησε την ευκαιρία αυτή για να μιλήσει στην βρετανική Άνω Βουλή για τα ζητήματα που τον άγγιζαν στην καρδιά του. Αλλά εδώ υπάρχει άλλη μια ειρωνεία, τελευταία αυτή τη φορά. Ένας κύριος λόγος για να αποδεχθεί τον τίτλο («με επιφύλαξη», όπως ανέφερε στους φίλους του) ήταν ότι δυσκολευόταν να τα βγάλει πέρα με το κόστος της μετάβασης από το Λονδίνο στην εξοχική του κατοικία. Τα μέλη της Βουλής των Λόρδων δεν δικαιούνταν μονάχα ένα ποσό ημερησίως για να παρευρεθούν στις συνεδριάσεις της Βουλής· είχαν και την επιπλέον δυνατότητα να ταξιδεύουν δωρεάν με τα τρένα. Ο Μάικλ Γιανγκ εισήλθε στην αριστοκρατία επειδή είχε ανάγκη τα χρήματα. © THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS 2023 — Μετάφραση: Μιλτιάδης Θεοδοσίου Ευχαριστούμε τον επίκουρο καθηγητή Άγι Μαρίνη για την επιμέλεια του παραπάνω άρθρου. [1] O αγγλικός όρος δεν έχει πάντοτε θετικές συμπαραδηλώσεις. (Σ.τ.Μ.)

Σύνδεση