Ο Μάριο Βίττι και η σύγχρονή του ελλαδική νεοελληνική φιλολογία

O Μάριο Βίττι πιστεύω ότι υπήρξε μία από τις σημαντικότερες μορφές της ανανέωσης της νεοελληνικής φιλολογίας τη μεταπολεμική εποχή και στα χρόνια της μεταπολίτευσης, βασικός συντελεστής της εδραίωσής της σε έγκυρο επιστημονικό πεδίο, όπως και σημαντικός διαμεσολαβητής της νεοελληνικής λογοτεχνίας έξω από τα σύνορα της Ελλάδας και της ελληνικής γλώσσας.[1] Αρκετές πλευρές μάλιστα του έργου του επιτρέπουν να τον χαρακτηρίσουμε πρωτοπόρο και καινοτόμο. Αυτό που κυρίως τον διακρίνει από άλλες αναγνωρισμένες ως σημαντικές φυσιογνωμίες του ίδιου επιστημονικού πεδίου, της νεοελληνικής φιλολογίας, κατά την ίδια μακρά περίοδο, είναι το ανοικτό πνεύμα του, ό,τι μπορεί να ονομαστεί πνευματικός κοσμοπολιτισμός. Γενικότερα ο πνευματικός κοσμοπολιτισμός ενός επιστήμονα σημαίνει, εκτός από την αυτονόητη ιδεολογική και αξιακή αποδοχή της οικουμενικότητας του πολιτισμού και της ισότητας των ανθρώπων, και την ηθική στάση που ελέγχει τη σχέση με το γνωστικό πεδίο του∙ με άλλα λόγια, αυτή η στάση είναι η δίχως προκαταλήψεις θεώρηση των απόψεων των άλλων και ο επανέλεγχος των δικών του απόψεων. Ειδικότερα στην περίπτωση του Βίττι, η ηθική στάση του πνευματικού κοσμοπολιτισμού του επιβεβαιώνεται από το γεγονός ότι λειτούργησε –αυτό μαρτυρεί η συνολική θεώρηση του έργου του, από το 1946 μέχρι τον θάνατό του, στη διάρκεια 77 ετών δημιουργικής πορείας– ως κριτικός λογοτεχνίας, μεταφραστής, φιλόλογος νεοελληνιστής και ιστορικός λογοτεχνίας που ιστορεί τον ίδιο τον εαυτό του ως ερευνητή και συγγραφέα· κάνει, με άλλα λόγια, τις κατά καιρούς εργασίες και απόψεις του αντικείμενο προσεκτικής εξέτασης, κρίσης και αναθεώρησης. Αν αναζητήσουμε τις ρίζες του πνευματικού κοσμοπολιτισμού του Βίττι στις προσωπικές περιστάσεις και στη βιογραφική διαδρομή του, σίγουρα στη θεμελίωση αυτού του κοσμοπολιτισμού συνέβαλαν ότι ο Βίττι γεννήθηκε από γονείς διαφορετικής, αλλά και βαθιά συγγενικής, εθνότητας και γλώσσας (ελληνικής και ιταλικής), μεγάλωσε μέσα στο πολυπολιτισμικό περιβάλλον της Πόλης, ενώ στη συνέχεια έζησε και έδρασε επιστημονικά σε έναν μεταιχμιακό χώρο ανάμεσα στην Ανατολή και τη Δύση, την Ελλάδα και την Ιταλία, τις δύο πνευματικές πατρίδες του και την Ευρώπη. Ο ίδιος, σε όψιμο χρόνο, στο αυτοβιογραφικό βιβλίο του Η πόλη όπου γεννήθηκα. Ιστανμπούλ 1926-1946, ανατρέχει στην πρώτη εικοσαετία της ζωής του, στα χρόνια που έζησε στην Πόλη, τότε και εκεί όπου θεμελιώθηκαν οι πολύτροπες πνευματικές καταβολές του.[2] Αυτή τη γενική αξιολόγηση του έργου του Βίττι, έτσι όπως σχηματικά παρουσίασα, νομίζω ότι αποδέχονται όλοι όσοι σήμερα υπηρετούν τη νεοελληνική φιλολογία τόσο στα Πανεπιστήμια της Ελλάδας όσο και σε εκείνα εκτός της Ελλάδας, όπου διδάσκεται η νεοελληνική λογοτεχνία. Θα προσπαθήσω να περιγράψω, να σχολιάσω και να αποτιμήσω την προσφορά του Βίττι με βάση τη σχέση, σχέση τόσο συγκλίσεων όσο και αποκλίσεων, που αναπτύχθηκε ανάμεσα στον ίδιο και το έργο του, από τη μια μεριά, και τη σύγχρονή του ελλαδική νεοελληνική φιλολογία, από την άλλη μεριά. Κάνοντας λόγο για ελλαδική νεοελληνική φιλολογία, εννοώ το πεδίο που συγκροτήθηκε ως επιστημονικός κλάδος στα ελληνικά δημόσια Πανεπιστήμια, στελεχωμένος από φιλόλογους νεοελληνιστές και νεοελληνίστριες που είχαν στο σύνολό τους σχεδόν αμιγώς ελληνική καταγωγή. Το πρόσφατο βιβλίο της Βενετίας Αποστολίδου, Η λογοτεχνία στο Πανεπιστήμιο. Η συγκρότηση της επιστήμης της Νεοελληνικής Φιλολογίας (1942-1982), μας δίνει μία χρήσιμη εποπτική εικόνα αυτού του πεδίου, των συλλογικών τάσεων που κατά καιρούς αναπτύχθηκαν και της εξέλιξης που σημειώθηκε μέσα στον χρόνο, και συνεπώς διευκολύνει τη σύγκριση που παρακάτω θα επιχειρήσω. Παρατηρώ, πάντως, ότι στο βιβλίο της Αποστολίδου ο Βίττι δεν αναφέρεται καθόλου, αν εξαιρέσουμε δύο αμελητέες μνείες του ονόματός του.[3] O Βίττι ως φιλόλογος νεοελληνιστής εργάστηκε στον ακαδημαϊκό χώρο της Ιταλίας (στα Πανεπιστήμια της Νάπολης, του Παλέρμο και κυρίως του Βιτέρμπο), αλλά η φυσική σχέση του με τους τομείς νεοελληνικής φιλολογίας των ελληνικών Πανεπιστημίων υπήρξε αρκετά στενή, καθώς, στα χρόνια της μεταπολίτευσης, επανειλημμένα έδωσε διαλέξεις σε ελληνικά Πανεπιστήμια, δίδαξε ως προσκεκλημένος καθηγητής σε αυτά και συμμετείχε σε αρκετά συνέδρια οργανωμένα στο ίδιο ακαδημαϊκό πεδίο. Ο Γιώργος Σεφέρης με τον Λίνο Πολίτη στην Αίθουσα «Τέχνη», στα εγκαίνια ομαδικής έκθεσης ζωγραφικής στην οποία συμμετείχε ο Ν.-Γ. Πεντζίκης. 13.5.1966, Θεσσαλονίκη. Φωτογραφικό Αρχείο Γιώργου Σεφέρη / ΜΙΕΤ. Αν ανατρέξουμε στις αρχές της πορείας του, ο Βίττι ήταν ένας πολύ παραγωγικός λογοτεχνικός κριτικός, μεταφραστής, φιλολογικός εκδότης και μελετητής, ακόμα και φωτογράφος, ίσως επειδή η σχέση του με τα πολυποίκιλα αντικείμενά του φαίνεται να υπαγορεύτηκε πολύ λιγότερο από τη φιλοδοξία της ακαδημαϊκής σταδιοδρομίας και πολύ περισσότερο από τη σταθερή αγάπη του για τη λογοτεχνία. Μια τέτοια άποψη νομίζω ότι υποστηρίζεται, αν εξετάσουμε τη συγγραφική διαδρομή του μέσα στον χρόνο. Μπορούμε να συγκεντρώσουμε και να ανασυνθέσουμε τις πληροφορίες από την εργογραφία του, έτσι όπως καταγράφηκε από την Αμαλία Κολώνια, με γνώμονα το αρχείο του, στο βιβλίο Γραφείο με θέα (2006), και χάρη στο κείμενό του «Αυτοβιογραφικό σχόλιο στην εργογραφία» στο ίδιο βιβλίο.[4] Διαπιστώνουμε, λοιπόν, ότι η συγγραφική δραστηριότητά του από τη στιγμή που εμφανίστηκε (1946) μέχρι την αρχή της δικτατορίας (1967) συγκροτεί την εικόνα ενός ιταλόγλωσσου κριτικού και μεταφραστή με ενδιαφέρον για τη σύγχρονή του ιταλική και γαλλική λογοτεχνία και, επίσης, για την ελληνική λογοτεχνία και, σταδιακά, για τις νεοελληνικές φιλολογικές σπουδές. Συγκεκριμένα, στο σύνολο των 188 κάθε είδους δημοσιευμάτων αυτής της σχεδόν εικοσάχρονης περιόδου, τα γραμμένα στην ιταλική γλώσσα δημοσιεύματα είναι 156, ενώ τα γραμμένα στην ελληνική γλώσσα δημοσιεύματα είναι μόλις 32. Τα ποσοστά αντιστοίχως είναι 83% και 17%. Στο αρκετά ευρύ σύνολο θεμάτων γύρω από την ελληνική λογοτεχνία, αρχικά την πεζογραφία και την ποίηση του 20ού αιώνα και, στη συνέχεια, την ποίηση του 19ου αιώνα (ιδίως τον Κάλβο) και το δημοτικό τραγούδι, ξεχωρίζει η επιλογή μεταφράσεων από την ποίηση του Οδυσσέα Ελύτη, το 1952, επιλογή πολλαπλά τολμηρή, με βασικό κριτήριο τον πρώιμο χρόνο της εκδήλωσής της. Είναι η Storia della letteratura neogreca (1971) που λειτούργησε ως ορόσημο στη φιλολογική πορεία του Βίττι, όχι μόνο επειδή στερέωσε το αμιγώς φιλολογικό έργο του, αλλά και επειδή αποτέλεσε την αρχή της στροφής του προς το ελληνικό περιβάλλον. Έτσι λοιπόν, αν την περίοδο 1946-1967 ο Βίττι ήταν βασικά ένας ιταλόγλωσσος και δραστηριοποιημένος στην Ιταλία λογοτεχνικός κριτικός και μεταφραστής με έντονο ενδιαφέρον για τη σύγχρονή του ελληνική λογοτεχνία, τα χρόνια μετά το 1971 έγινε ο, πολύ γνωστός μας στην Ελλάδα και στο πεδίο της νεοελληνικής φιλολογίας, ελληνοϊταλός νεοελληνιστής.[5] Συγκεκριμένα, στο διάστημα 36 ετών, από το 1969 μέχρι το 2005 (τερματίζω τη μέτρησή μου στο έτος 2005, γιατί μέχρι αυτό το σημείο φτάνει η καταγεγραμμένη εργογραφία του), ο Βίττι δημοσίευσε 173 ποικίλης έκτασης δημοσιεύματα. Από αυτά τα 36 είναι στην ιταλική γλώσσα (ποσοστό 20,8%), άλλα 10 (ποσοστό 5,7%) σε άλλες ευρωπαϊκές γλώσσες, ενώ η μεγάλη πλειονότητά τους, τα 127 (ποσοστό 73,4%), είναι γραμμένα στην ελληνική γλώσσα. Μάλιστα στον αριθμό των 36 δημοσιευμάτων στην ιταλική γλώσσα περιλαμβάνονται και τα αρκετά βιβλία όπου ο Βίττι μεταφράζει στα ιταλικά έλληνες ποιητές, όπως ο Σεφέρης και ο Ελύτης. Από την άλλη πλευρά, στα γραμμένα στην ελληνική γλώσσα δημοσιεύματα περιλαμβάνονται όλα τα εκτενή και συνθετικά φιλολογικά βιβλία του Βίττι, που εκδόθηκαν στην Αθήνα, εκτός από τη δεύτερη μορφή της Storia della letteratura neogreca που εκδόθηκε το 2001 στην Ιταλία. Επίσης η μεγάλη πλειονότητα των 127 ελληνόγλωσσων γραπτών του Βίττι δημοσιεύτηκαν σε ελληνικά έντυπα. Μάλιστα ο Βίττι, σε όλη την περίοδο της μεταπολίτευσης, ήταν εκείνος ο φιλόλογος νεοελληνιστής που σταδιοδρόμησε ακαδημαϊκά στην Ιταλία και συνάμα έστρεψε την προσοχή του στην Ελλάδα (την πανεπιστημιακή φιλολογική κοινότητα, τους εκδοτικούς οίκους, τις εφημερίδες και τα περιοδικά), περισσότερο σε σύγκριση με όλους τους συναδέλφους του των ιταλικών αλλά και των άλλων ευρωπαϊκών Πανεπιστημίων. Στην ακμαία παράδοση, στα μεταπολεμικά χρόνια, της νεοελληνικής φιλολογίας στο ιταλικό ακαδημαϊκό περιβάλλον ακόμα και ο επιβλητικός για την ποσότητα και ποιότητα του έργου του –και δάσκαλος του Βίττι– κλασικός φιλόλογος, βυζαντινολόγος και νεοελληνιστής (και δεινός μεταφραστής ελληνικής λογοτεχνίας) Filippo Maria Pontani (1913-1983) ήταν πολύ περισσότερο στραμμένος στην Ιταλία παρά στην Ελλάδα. Προσδιόρισα την Storia della letteratura neogreca ως ορόσημο. Όταν εκδόθηκε στην Ιταλία το 1971, γραμμένη στην ιταλική γλώσσα, ο Βίττι ήταν πλέον 45 ετών, σχεδόν μεσήλικας. Έτσι όπως γνωρίζουμε σήμερα τη μεταπολεμική νεοελληνική φιλολογία στο ακαδημαϊκό περιβάλλον της Ελλάδας, η πιθανότητα του Βίττι μέχρι τότε, στα 25 χρόνια της πορείας του, να σταδιοδρομούσε ως πανεπιστημιακός στην Ελλάδα ήταν σχεδόν απίθανη. Εξάλλου ο ίδιος μπόρεσε να αυτοπροσδιοριστεί ερευνητικά και έτσι να αποκτήσει τη δική του συγγραφική ταυτότητα επειδή βρισκόταν μακριά και ήταν ανεξάρτητος από το αξεδιάλυτο κράμα ιδεολογικών δεσμεύσεων και ερευνητικών υπαγορεύσεων του ακαδημαϊκού περιβάλλοντος στην Ελλάδα. Αν εξετάσουμε ειδικότερα την ιταλόγλωσση Ιστορία του Βίττι από τη σκοπιά της συγχρονίας της, ήταν μία επιστημονικά τολμηρή πράξη που, θεωρημένη με γνώμονα τις προοπτικές της ακαδημαϊκής σταδιοδρομίας του συγγραφέα της, τον έθετε οριστικά εκτός του ελλαδικού πανεπιστημιακού περιβάλλοντος. Σήμερα είναι πλέον κοινά παραδεκτό ότι η Iστορία του Βίττι (τόσο η ιταλική έκδοση του 1971, όσο και η ελληνική μετάφρασή της, το 1978) συνέβαλε καίρια στην πρόοδο του κλάδου της ιστορίας της νεοελληνικής λογοτεχνίας, λόγω των πρωτοποριακών για την εποχή της απόψεων και επιλογών της, όπως αυτές έχουν κατ’ επανάληψη περιγραφεί και αποτιμηθεί. Συγκεκριμένα, επισημάνθηκαν από τον Γιώργο Κεχαγιόγλου, ήδη το 1980, η «ιδιαίτερη επιμονή στη διαγραφή των ιδεολογικών τάσεων κάθε εποχής και της θέσης συγγραφέων και έργων μέσα στις πολιτικοκοινωνικές συνθήκες της εποχής τους», η «επιλογή του αντιπροσωπευτικού, του νεοτεριστικού σε σχέση με τα προηγούμενα ή τα σύγχρονα, του ιδεολογικά/πνευματικά καίριου», η «ασφαλή[ς] αίσθηση των κύριων ιστορικών και πολιτισμικών αρθρώσεων της νεοελληνικής ζωής» και «η προσπάθεια προσέγγισης ή ένταξης τάσεων της ΝΕΛ [= νεοελληνικής λογοτεχνίας] στο ευρωπαϊκό τους πλαίσιο».[6] Κυρίως, όμως, έχει σημασία να ανακαλέσουμε σήμερα πώς αποτίμησε ο ίδιος ο Βίττι από την απόσταση σχεδόν 35 χρόνων, στο κείμενό του «Αυτοβιογραφικό σχόλιο στην εργογραφία», γραμμένο το 2005, την πρώτη εκδοχή της Ιστορίας του. Ανατρέχοντας στον χρόνο της γραφής της, τις χρονιές 1968 και 1969, συνέδεσε την Ιστορία του άμεσα με την «παραχάραξη της ελληνικής πραγματικότητας» από το τότε δικτατορικό καθεστώς και την αποτίμησε ως μια πράξη με ιδεολογικοπολιτική στόχευση: «Ένιωσα να ωριμάζει μέσα μου», γράφει, «η πρόθεση να δώσω μια πιο γνήσια ερμηνεία της Ελλάδας».[7] Υπήρχαν και λειτουργούσαν, λοιπόν, τα επίκαιρα τότε κίνητρα και κριτήρια του μαχητικού ιδεολόγου Βίττι, του αριστερού, θα λέγαμε, σε μια εποχή, στα τέλη της δεκαετίας του 1960 και στις αρχές της δεκαετίας του 1970, όταν αυτή η έννοια εξακολουθούσε να έχει σημασία και ως επιλογή να επιφέρει συνέπειες, κυρίως αρνητικές και ιδίως στον πανεπιστημιακό χώρο. Στο εισαγωγικό σημείωμα της Storia ο Βίττι δήλωσε ρητά ότι το βιβλίο του λειτουργεί ως ενέργεια αντίπραξης στη δικτατορία. Στον χώρο βεβαίως της ελλαδικής νεοελληνικής φιλολογίας η, μέσω της φιλολογίας ή και του θεσμικού περιβάλλοντός της, αντίδραση στο δικτατορικό καθεστώς ήταν ή πρακτικά αδύνατη από τους ιδεολογικά διαφωνούντες (ας θυμηθούμε την περίπτωση του Δ.Ν. Μαρωνίτη) ή ανεπιθύμητη από τα ίδια τα πρόσωπα που δεν ήθελαν να αντιδράσουν – υπήρχαν, εξάλλου, και όσοι συνέπραξαν ενεργά με το χουντικό καθεστώς (θλιβερές περιπτώσεις όπως του Φαίδωνα Μπουμπουλίδη). Ο Βίττι το 1971 έβλεπε την ελληνική πραγματικότητα, την ακαδημαϊκή και την κοινωνική, κυρίως διαμέσου και με χώρο δράσης την Ιταλία, αλλά και ευρύτερα την Ευρώπη. Πέρα από την έμφαση στην ιδεολογική και κοινωνική πλαισίωση του λογοτεχνικού φαινομένου, ποια ήταν η πρόθεση του επιστήμονα νεοελληνιστή Βίττι με τη Storia, με πρόδηλο σημείο αναφοράς και σύγκρισης τις προηγούμενες έγκριτες Ιστορίες, εκείνες του Κ.Θ. Δημαρά (1948-1949) και του Λίνου Πολίτη (1968, η συνοπτική μορφή, και 1978, η οριστική ανεπτυγμένη μορφή); Ο Βίττι, λοιπόν, αποτίμησε ευθέως και με παρρησία, επίσης το 2005, τη σημασία της Ιστορίας του σε σύγκριση με εκείνες του Δημαρά και του Πολίτη. Έγραφε: «Στην εισαγωγή της Ιστορίας εκτίνω την οφειλή μου στον Δημαρά και τον Λίνο Πολίτη αναγνωρίζοντας το ρόλο της διδαχής τους, αλλά ταυτόχρονα διεκδικώ την ανεξαρτησία των αντιλήψεών μου. Αυτό πίστευα ότι το είχα κατορθώσει· ότι δηλαδή η δική μου ιστορία είναι της δικής μου μεταπολεμικής γενιάς και κάθε άλλο παρά επανάληψη των γνωστών πραγμάτων, κι ακόμα λιγότερο μίμηση ενός αποκυήματος της γενιάς του Είκοσι, όπως είναι στην πραγματικότητα η ιστορία του Δημαρά. Ο Πολίτης πάλι, που τον θεωρούσα δάσκαλό μου, πήρε άσχημα την τόλμη μου, προπαντός επειδή έβαζα την κρητική λογοτεχνία κάτω από την ομπρέλα του μπαρόκ».[8] Αυτό που πρέπει να γίνει τώρα αντιληπτό είναι ότι ο Βίττι δεν αντιπαρατίθεται εκ των υστέρων με τους προηγούμενούς του ιστορικούς της νεοελληνικής λογοτεχνίας, πρόσωπα καταξιωμένα ή και καθιερωμένα τότε στο ελληνικό ακαδημαϊκό πεδίο. Η αντιπαράθεσή του, μέσω της Ιστορίας του, με τη σύγχρονή του ελλαδική νεοελληνική φιλολογία, έγινε τότε, με παρρησία, θάρρος και πεποίθηση ότι πράττει και υποστηρίζει το σωστό – και συνάμα χωρίς ποτέ να είναι δογματικός. Η αντίθεση του Βίττι με τους προηγούμενους ιστορικούς της νεοελληνικής λογοτεχνίας είναι αξεδιάλυτα μεθοδολογική και ιδεολογική. Αναμφίβολα η μεταγενέστερη μαρτυρία του, του 2005, μαρτυρεί τη σταθερή κρίση του ότι η όποια απόπειρα να αρθρώσει κάποιος σε ένα συνθετικό αφήγημα τη λογοτεχνική ιστορία δεν μπορεί παρά να λειτουργήσει μέσα σε ένα πεδίο κριτικής αναθεώρησης ή και αντιπαράθεσης. Πόσο δεκτική ήταν τότε η πανεπιστημιακή κοινότητα της νεοελληνικής φιλολογίας σε μια τέτοια αναθεώρηση; Σύμφωνα με τη μαρτυρία του ίδιου του Βίττι, η αρχική υποδοχή της ιταλόγλωσσης Ιστορίας του από το ελληνικό ακαδημαϊκό περιβάλλον ήταν αρνητική.[9] Η ιδεολογική τόλμη και οι καινοτόμες επιλογές του Βίττι επιβραβεύτηκαν, καθώς στη μεταπολίτευση, ύστερα από την αποκατάσταση της δημοκρατίας στην Ελλάδα, δημιουργήθηκαν οι προϋποθέσεις για την πρόοδο και της εντόπιας νεοελληνικής φιλολογίας. Στην περίοδο αυτή ο Βίττι, ενισχύοντας ολοένα και περισσότερο την παρουσία του στην Ελλάδα, λειτούργησε μέσα σε ένα συγκρουσιακό πεδίο. Παρά την αρχική αγνόηση της Ιστορίας του από τους έλληνες συναδέλφους ή μάλλον και εξαιτίας της, ως ιστορικός της λογοτεχνίας επέλεξε τη στάση να ιστορείται, ενημερώνοντας και αλλάζοντας σε αρκετά σημεία την ελληνική μετάφραση του 1978 στη δεύτερη έκδοσή της το 1987. Την ίδια εποχή ένα μέρος της ελληνικής ακαδημαϊκής κοινότητας, ιδίως το ιδεολογικά συντηρητικό και ιδίως ως προς τη νεοελληνική φιλολογία οπισθοδρομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών, συνέχιζε να τον αντιμετωπίζει με επιφύλαξη ή και άρνηση, ενώ ένα άλλο μέρος, ιδίως η Φιλοσοφική Σχολή του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και δευτερευόντως εκείνη του Πανεπιστημίου Κρήτης, δέχτηκαν και θα έλεγα ότι ενσωμάτωσαν τον Βίττι στις κοινότητές τους ως έναν σημαντικό συνομιλητή στην υπό διαμόρφωση νέα, δυναμικά αναπτυσσόμενη και πολύ περισσότερο μεθοδική σε σύγκριση με το παρελθόν περίοδο της νεοελληνικής φιλολογίας (η πρώτη του επίσκεψη και διδασκαλία ήταν κατά το ακαδημαϊκό έτος 1975-1976 στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης· λίγα χρόνια αργότερα, το ακαδημαϊκό έτος 1979-1980, προσκλήθηκε και δίδαξε στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Κρήτης). Την ίδια εποχή, το ελληνικό Πανεπιστήμιο εκσυγχρονίζεται και γίνεται περισσότερο δημοκρατικό με την κατάργηση του θεσμού της πανεπιστημιακής έδρας. Ο Κ. Θ. Δημαράς στο σπίτι του, στην οδό Μουρούζη. Αθήνα 1967, φωτογραφημένος από τον Μάριο Βίττι. Φωτογραφικό Αρχείο Μάριο Βίττι / ΜΙΕΤ. © Οικογένεια Μάριο Βίττι. Συντονισμένος με το γενικότερα αναθεωρητικό πνεύμα της νεοελληνικής φιλολογίας της μεταπολίτευσης, ο Βίττι μπόρεσε αυτή την περίοδο να φανερώσει την ευρύτητα του πνεύματος, η οποία σταθερά τον διέκρινε, μέσα σε ένα πολύ πιο δεκτικό και συνεργατικό περιβάλλον. Η αναθεωρητική ως προς το ίδιο το φιλολογικό και κριτικό έργο του τάση κορυφώθηκε όχι με την Ιστορία αλλά με τις Ιστορίες του της νεοελληνικής λογοτεχνίας. Ο Βίττι είναι ο μοναδικός ιστορικός της νεοελληνικής λογοτεχνίας που συστηματικά ξαναέγραψε και αναθεώρησε την Ιστορία του, σε τέτοιο βαθμό ώστε ουσιαστικά να μιλούμε για δύο Ιστορίες του. Αντιθέτως, οι Ιστορίες τόσο του Δημαρά όσο και του Πολίτη παρέμειναν ουσιαστικά αμετάβλητες ως προς τις πρώτες μορφές τους, παρά τις επανειλημμένες ανατυπώσεις τους και την αντικειμενική δυνατότητα των συγγραφέων τους, που έμεινε αναξιοποίητη, να τις βελτιώσουν μέσα στον χρόνο. Προφανώς στην επιλογή τους αυτή συνετέλεσε και η έλλειψη συγχρονισμού τους με τις λογοτεχνικές εξελίξεις, το ότι δεν παρακολουθούσαν τη ζωντανή λογοτεχνική εξέλιξη, σε αντίθεση με τον Βίττι. Οι Ιστορίες τους ήταν στραμμένες προς το (παγιωμένο μέσω της ιστορικής αφήγησής τους) παρελθόν, ενώ του Βίττι έφτασε στο σημείο της «αναμέτρησης» (του συγγραφέα τους) με το ρευστό παρόν. Η δραστική αναθεώρηση της παλαιότερης Ιστορίας του Βίττι έγινε αρχικά με την έκδοση της νέας ιταλόγλωσσης Storia della letteratura neogreca, το 2001 στη Ρώμη, και δύο χρόνια μετά, το 2003, με την κυκλοφορία της ελληνικής εκδοχής της στην Αθήνα. Δεν πρόκειται για μετάφραση, καθώς το ιταλικό κείμενο αποδόθηκε στην ελληνική έκδοση αναμορφωμένο από τον ίδιο τον Βίττι. Η νέα μορφή της Ιστορίας, συγκρινόμενη με την παλιά, μαρτυρεί αφενός την ωρίμανση της ιστορικογραμματολογικής ματιάς του συγγραφέα της, αφετέρου τη θεαματική ανάπτυξη της νεοελληνικής φιλολογίας στη μεταπολίτευση, ανάπτυξη με την οποία ο Βίττι συνοδοιπόρησε, όντας ανάμεσα στους πρωτοπόρους. Ίσως αυτό είναι και το σημαντικότερο, ότι η νέα μορφή συνιστά έργο ενός νεοελληνιστή όχι μόνο της μεταπολεμικής γενιάς (ο Βίττι βιολογικά εντάσσεται στην πρώτη μεταπολεμική γενιά) αλλά και της μεταπολιτευτικής συνέχειάς της. Η κατανομή της ύλης της Ιστορίας ευνοεί ολοφάνερα, κι ακόμα περισσότερο σε σύγκριση με την παλιά μορφή, τη νεότερη ελληνική λογοτεχνία, κυρίως εκείνη του 20ού αιώνα, ενώ η κατάτμηση της λογοτεχνικής ιστορίας σε περιόδους-κεφάλαια και η επιλογή λογοτεχνών και έργων βασίζονται, όπως και στην παλαιότερη μορφή της Iστορίας, στην επισήμανση των ιδεολογικών τάσεων κάθε εποχής, καθώς και της στάσης συγγραφέων και έργων ως προς τις εκάστοτε πολιτικοκοινωνικές συνθήκες. Mε βάση αυτό το γενικό μεθοδολογικό σχήμα, επιλέγονται κυρίως συγγραφείς που κρίνονται αντιπροσωπευτικοί και πρωτοπόροι/καινοτόμοι σε σχέση με τις αισθητικές τάσεις και τις ιδεολογικές ζυμώσεις της νεοελληνικής κοινωνίας κάθε εποχής. Στο σύνολο της νέας μορφής της Iστορίας η ύλη αναδιαρθρώνεται ριζικά και μερικώς αναθεωρείται σε σύγκριση με την παλαιότερη εκδοχή, όπως επιβαλλόταν από την υψηλή ποσότητα και ποιότητα της ελληνικής λογοτεχνικής παραγωγής της τριακονταετίας που μεσολάβησε (1971-2001) – εξάλλου η εξέταση φτάνει μέχρι και τη λογοτεχνία της μεταπολίτευσης. Σε σύγκριση, όμως, με την παλιά μορφή της Iστορίας διαπιστώνεται μια καίρια ποιοτική διαφορά: ο Βίττι, αξιοποιώντας τη μακρά ερευνητική πείρα του, όπως, προφανώς, και τις χρήσιμες υποδείξεις της κριτικής πρόσληψης της πρώτης Iστορίας του, πυκνώνει τη νέα μορφή με παρατηρήσεις ενδοκειμενικού χαρακτήρα, αναφερόμενες στη μορφή και στην τεχνοτροπία των λογοτεχνικών έργων, και εμπλουτίζει σε μεγάλο βαθμό τις σημειώσεις των κεφαλαίων· με άλλα λόγια, εστιάζει, με πιο ισορροπημένο πλέον τρόπο, τόσο στα κείμενα όσο και στο ιδεολογικό πλαίσιό τους. Ως συνέπεια, ο έντονα δοκιμιακός χαρακτήρας ορισμένων μερών της πρώτης Iστορίας του αμβλύνθηκε αισθητά, ενώ οι καθαρά υποκειμενικές κρίσεις παραχώρησαν τη θέση τους σε πιο νηφάλιες και περισσότερο αιτιολογημένες θεωρήσεις. H σημαντική πύκνωση, επίσης, των σημειώσεων, οι οποίες στη μεγάλη πλειονότητά τους παραπέμπουν στη φιλολογική βιβλιογραφία των προηγούμενων τριών δεκαετιών, μαρτυρεί αφενός την ερευνητική εγρήγορση του Βίττι, αφετέρου την πρόθεσή του να διαλεχθεί με τα εντελώς πρόσφατα (από τη σκοπιά των αρχών της δεκαετίας του 2000) πορίσματα ή υποθέσεις εργασίας της νεοελληνικής φιλολογικής επιστήμης, κάνοντας μάλιστα επιμέρους εύστοχες παρατηρήσεις και γόνιμες προτάσεις έρευνας. Mέσω των σημειώσεων, ο Βίττι διαλέγεται με τρεις γενιές νεοελληνιστών, πριμοδοτεί όμως φανερά την ηλικιακά νεότερή του γενιά που συνθηματικά θα αποκαλούσα «γενιά των σαραντάρηδων» (τώρα πλέον εξηντάρηδων). Με λίγα λόγια, η δεύτερη Ιστορία του Βίττι αξιοποίησε τη μεγάλη πρόοδο της μεταπολιτευτικής νεοελληνικής φιλολογίας, αυτής που εκκολάφθηκε και στη συνέχεια ωρίμασε κυρίως στα ελληνικά Πανεπιστήμια, πρόοδο με την οποία ο Βίττι συμπορεύτηκε, συμβάλλοντας συνάμα καίρια στο να επιτευχθεί. Πέρα από τις Ιστορίες του, το υπόλοιπο έργο του Βίττι, ιδίως στη δεύτερη, τη μεταπολιτευτική περίοδό του, κρίνεται εντυπωσιακό ως προς την εμβέλεια και τη διασπορά των αντικειμένων του και πολύ ανθεκτικό μέσα στον χρόνο ως προς την εγκυρότητα των ερμηνευτικών και εκδοτικών προτάσεών του. Ιδίως με τα βιβλία του Η γενιά του Τριάντα. Ιδεολογία και μορφή και Η ιδεολογική λειτουργία της ελληνικής ηθογραφίας,[10] βιβλία που, όπως και τις Ιστορίες του, δεν έπαψε να τα επεξεργάζεται και να τα εμπλουτίζει, ο Βίττι είναι συγγραφέας και τμηματικών ιστοριών της νεοελληνικής λογοτεχνίας. Το ίδιο μπορεί να ειπωθεί και για τις ερμηνευτικά οξυδερκείς μονογραφίες του για τους μείζονες ποιητές Σεφέρη και Ελύτη.[11] Σκέφτομαι ότι η σχέση σύγκλισης και απόκλισης του Βίττι με την ελλαδική νεοελληνική φιλολογία επαληθεύεται ακόμα κι αν ανατρέξω μνημονικά, χωρίς να ανεκδοτολογώ, στην εμπειρία του ίδιου του ανθρώπου, στη δημόσια στάση του, στα αδιόρατα φερσίματά του. Ο Βίττι μού ήταν βιβλιογραφικά γνωστός ήδη στη διάρκεια των σπουδών μου, τις χρονιές 1982-1986, στο Τμήμα Φιλολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, κυρίως λόγω της μεταφρασμένης στην ελληνική γλώσσα Ιστορίας της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας. Τότε εγώ κι οι συμφοιτητές μου είχαμε την ευκαιρία να τον δούμε πρώτη φορά και να τον ακούσουμε να δίνει διάλεξη σ’ ένα κατάμεστο μεγάλο αμφιθέατρο της Φιλοσοφικής Σχολής. Μας εντυπωσίασαν η αμεσότητα και η επικοινωνιακή του χάρη – ήταν πνευματώδης, χαμογελαστός, αεικίνητος και αφοπλιστικά οικείος, όπως και το ότι μίλησε προφορικά, όντας δημιουργικά απροετοίμαστος, σε αντίθεση, σκέφτομαι εκ των υστέρων, με τους περισσότερους καθηγητές εκείνου του καλού και δημοκρατικού Πανεπιστημίου. Αν με κάποιον θα τον σύγκρινα, ως προς τα παραπάνω ποιοτικά χαρακτηριστικά του δασκάλου, αυτός θα ήταν ο Πάνος Μουλλάς. Εντυπωσιασμένος, επίσης, έμεινα και από το γεγονός ότι ο Βίττι μιλούσε άριστα τα νέα ελληνικά, αυτός, ένας Ιταλός, όπως οι περισσότεροι φοιτητές, όντας αδαείς, πιστεύαμε τότε. Λίγα χρόνια αργότερα, όταν νέος πτυχιούχος εργαζόμουν στο Ινστιτούτο Βυζαντινών και Νεοελληνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου της Πάντοβας, που το βάρυνε η κυριαρχική μνήμη του δασκάλου του Βίττι, του Φίλιππο Μαρία Ποντάνι, κάποια στιγμή, συζητώντας με έγκριτο ιταλό νεοελληνιστή, σχολίασα, ίσως αφελώς, ότι ο Βίττι μιλούσε άψογα την ελληνική γλώσσα. Τότε ο συνομιλητής μου είπε: «Μα γιατί σου κάνει εντύπωση; Ο Βίττι δεν είναι Ιταλός, είναι Έλληνας. Όταν θα μάθεις καλά τα ιταλικά, ίσως αντιληφθείς ότι ο Βίττι δεν μιλάει πολύ καλά τα ιταλικά». Αν αυτές οι μαρτυρίες έχουν εδώ τη σημασία τους είναι επειδή προδιέγραφαν, από τη σκοπιά της εμπειρίας, κάτι που έμαθα ωριμάζοντας και μελετώντας το έργο του Βίττι: υπήρξε ένας κοσμοπολίτης του πνεύματος και της επιστήμης που λειτούργησε ως γεφυροποιός, όπως έγραψε ο Δημαράς για τον Αριστοτέλη Βαλαωρίτη, ανάμεσα σε δύο λογοτεχνίες και γενικότερα δύο σύγχρονους πολιτισμούς, τον ελληνικό και τον ιταλικό. Και από αυτή τη σκοπιά, στάθηκε ένα καινοτόμο καθοδηγητικό παράδειγμα για τους νεοελληνιστές της γενιάς μου, όσους συνδεθήκαμε με την Ιταλία και μελετούμε την ελληνική λογοτεχνία μέσα από τη σκοπιά του στενού δεσμού της με την ιταλική. Στην πορεία του χρόνου, από τη δεκαετία του 1980 και στη συνέχεια, είχα την ευκαιρία να συναντήσω τον Βίττι και ως έναν βαθμό να τον συναναστραφώ σε διάφορες περιστάσεις, ακαδημαϊκές κυρίως, όπως τα συνέδρια. Πάντα μου έκανε πολύ θετική εντύπωση η ανθρώπινη ευγένειά του, σε συνδυασμό με το ακαταμάχητο χιούμορ του, συχνά με τη μορφή του αυτοσαρκασμού. Στις 10 Φεβρουαρίου 2023, τέσσερις ημέρες πριν πεθάνει γαλήνια, ο φίλος μας ο Μάριο μού έγραψε σε ηλεκτρονικό μήνυμα: «Αλήθεια θα πας στην Πόλη; Λες να μάθεις εκεί τι στον κόρακα είμαι; Ιταλός ή Ρωμιός; Να μου το πεις. Μόνο που λείπουν πια οι άνθρωποι που με γνώριζαν και οι σημερινοί είναι άλλοι, με άλλα μυαλά, όπως είναι φυσικό». Στην περίπτωση ανθρώπων όπως ο Βίττι και το παραμικρό κείμενο, όπως αυτό, αποτυπώνει το ήθος του ανθρώπου. Το ίδιο αγέραστο χιούμορ, η ίδια ευρύτητα πνεύματος, η νηφάλια παραδοχή ότι η επιστήμη εξελίσσεται με τους νεότερούς μας να έχουν, όπως είναι φυσικό, ιδέες διαφορετικές από τις δικές μας. Τώρα που τον μνημονεύουμε, μπορούμε να πούμε ότι η ποιότητα του έργου του μας επιτρέπει να θεωρήσουμε πως ο Μάριο Βίττι είναι ο τελευταίος μιας εποχής, επειδή ό,τι πλούσιο μας κληροδότησε γονιμοποιεί το παρόν και το μέλλον της νεοελληνικής φιλολογίας. [1] Μια μορφή αυτού του κειμένου, που προοριζόταν στην πλήρη του μορφή για το αφιέρωμα της ARB, διαβάστηκε στην εκδήλωση «Μνήμη Μάριο Βίττι» (Κωνσταντινούπολη, Σισμανόγλειο Μέγαρο, 31 Μαΐου 2023). Βλ. και την παλαιότερη εκτενή μελέτη μου «Mario Vitti: Ο ιστορικός (λογοτεχνίας) που ιστορείται», Μικρό αφιέρωμα στον Mario Vitti. Τιμητική εκδήλωση. Μουσείο Μπενάκη, Παρασκευή, 16 Δεκεμβρίου 2016, Επιμέλεια Δημήτρης Αρβανιτάκης, Αθήνα, Βιβλιοθήκη του Μουσείου Μπενάκη (Τιμής ένεκεν – 6), 2018, σ. 35-116. [2] Βλ. Η πόλη όπου γεννήθηκα. Ιστανμπούλ 1926-1946, Μετάφραση Λένα Καλλέργη, Εκδόσεις Γαβριηλίδης, Αθήνα 2013. Προηγήθηκε το ιταλικό πρωτότυπο: Istanbul nella memoria. Saggi di greco Moderno, Roma, Bulzoni Editore 2010. Βλ. ένα διάγραμμα της ύλης του βιβλίου στο κείμενο του Δημήτρη Κονιδάρη, «Mario Vitti: Επιστροφή στη γενέτειρα (Η πόλη όπου γεννήθηκα)», Πόρφυρας, τχ. 181, Ιανουάριος-Μάρτιος 2023, σ. 207-209. [3] Βλ. Βενετία Αποστολίδου, Η λογοτεχνία στο Πανεπιστήμιο. Η συγκρότηση της επιστήμης της Νεοελληνικής Φιλολογίας (1942-1982), Πόλις, Αθήνα 2022, σ. 305 και 318. [4] Βλ. Αμαλία Κολώνια, «Εργογραφία του Mario Vitti», στο βιβλίο Γραφείο με θέα. Άρθρα & Ομιλίες. Εργογραφία με Αυτοβιογραφικό σχόλιο, Αθήνα, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 2006, σ. 240-295. Το «Αυτοβιογραφικό σχόλιο στην εργογραφία», ό.π., σ. 299-349. Στο τέλος του το κείμενο φέρει την τοποχρονική ένδειξη: «Ρώμη, Μάρτιος 2005». [5] Για την ένταξη του έργου του Βίττι, ιδίως των Ιστοριών του, στην παράδοση της νεοελληνικής φιλολογίας στην Ιταλία και για την τομή που αυτό το έργο επιφέρει, βλ. τη μελέτη της Caterina Carpinato, «Ιστορία και ιστορίες της νεοελληνικής λογοτεχνίας στην Ιταλία. Μια σύντομη επισκόπηση», Μικρό αφιέρωμα στον Mario Vitti, ό.π., σ. 135-163. [6] Γιώργος Κεχαγιόγλου, «Oι ιστορίες της νεοελληνικής λογοτεχνίας», Mαντατοφόρος, τχ. 15, Mάρτιος 1980, σ. 5-66: 38-44: 43 (το πρώτο παράθεμα) και 44 (τα υπόλοιπα παραθέματα). Η τελική συνοπτική κρίση του Κεχαγιόγλου από τη σύγκριση της ιταλικής μορφής του 1971 και της ελληνικής μετάφρασης του 1978 είναι η εξής: «Μία από τις κορυφαίες και πιο ενδιαφέρουσες συνθέσεις των τελευταίων χρόνων, και η ΙΝΕΛ με τη μεγαλύτερη φρεσκάδα ανάμεσα στις άλλες του αναστήματός της» (σ. 44). [7] Mario Vitti, «Αυτοβιογραφικό σχόλιο στην εργογραφία», ό.π., σ. 324. [8] Mario Vitti, ό.π., σ. 325. [9] Mario Vitti, ό.π., σ. 327. [10] Βλ. Mario Vitti, Η γενιά του Τριάντα. Ιδεολογία και μορφή, Ερμής, Αθήνα 1977, 21995 (επαυξημένη έκδοση) και Η ιδεολογική λειτουργία της ελληνικής ηθογραφίας, Κείμενα, Αθήνα 1974, Κέδρος, Αθήνα 21980 (συμπληρωμένη έκδοση), 31991 (συμπληρωμένη έκδοση). [11] Βλ. Mario Vitti, Φθορά και λόγος. Εισαγωγή στην ποίηση του Γιώργου Σεφέρη, Βιβλιοπωλείο της Εστίας, Αθήνα 1978, 1980, 2011, και Οδυσσέας Ελύτης. Κριτική μελέτη, Ερμής, Αθήνα 1984, 1991, 2000.

Ο Μάριο Βίττι και η σύγχρονή του ελλαδική νεοελληνική φιλολογία

Σύνδεση