Μια «Πάπισσα Ιωάννα» για τον 21ο αιώνα

Εμμανουήλ Ροΐδης, Η Πάπισσα Ιωάννα, επιμέλεια-προλεγόμενα-σχόλια: Δημήτρης Δημηρούλης, Νέα πλήρης, αναθεωρημένη, σχολιασμένη και βελτιωμένη έκδοση, Gutenberg, Αθήνα 2023, σελ. 559 Καρπός πολυετούς μελέτης και έρευνας, η παρούσα (2023) έκδοση της Πάπισσας Ιωάννας του Εμμανουήλ Ροΐδη αποτελεί έκδοση αναφοράς. Ο επιμελητής και σχολιαστής της έκδοσης Δημήτρης Δημηρούλης μας παραδίδει μια «νέα, πλήρη, αναθεωρημένη, σχολιασμένη και βελτιωμένη έκδοση», όπως σημειώνεται στο εξώφυλλο της εξαιρετικά φροντισμένης έκδοσης (διά χειρός Γιάννη Μαμάη), μια Πάπισσα Ιωάννα για τον 21ο αιώνα, όπως αναφέρει και στα Προλεγόμενά του. Ο Δημηρούλης, βαθύς γνώστης και συστηματικός μελετητής του «αιρετικού» συγγραφέα Ε. Ροΐδη, έχει ήδη τα μέγιστα συμβάλει με το πολύπλευρο και πολύτομο συναφές έργο του (βιβλία, μελέτες, άρθρα, ομιλίες, κ.ά.) στη δημιουργία ενός πεδίου ροϊδικών σπουδών. Είναι γνωστό ότι, όταν εκδόθηκε (1866) το μυθιστόρημα της Πάπισσας Ιωάννας, δημιούργησε σκάνδαλο για το περιεχόμενό του και για όσα έγραφε ο Ροΐδης εναντίον της Καθολικής Εκκλησίας και για όσα υπαινισσόταν εναντίον της Ανατολικής Ορθοδόξου. Το βιβλίο αποκήρυξε η Εκκλησία της Ελλάδος και ο συγγραφέας του υπέστη πολλές διώξεις εξαιτίας του, τόσο από την Εκκλησία όσο και από την Πολιτεία. Ωστόσο, πολλές πτυχές, λεπτομέρειες, κείμενα που αφορούν την όλη υπόθεση, τη συγγραφή και τις τύχες του βιβλίου, παρέμεναν άγνωστα μέχρι σήμερα. Έρχονται στο φως με αυτή την έκδοση. Η πρώτη και η τελευταία σελίδα της επονείδιστης απόφασης 49/1867 του Αρείου Πάγου. Ο Εμμ. Ροΐδης παραπέμφθηκε να δικαστεί στο Κακουργιοδικείο. Ο Πρόεδρος του Α.Π. οκτώ μήνες μετά τη δίκη θα γινόταν και υπηρεσιακός πρωθυπουργός. Αρχείο ARB. Στο τχ. 72 (Απρ. 2016) δημοσιεύθηκε σχολιασμένη ολόκληρη η κατάπτυστη απόφαση. Το εγχείρημα παρουσιάζει πολλαπλό ενδιαφέρον για ιστορικούς, φιλολογικούς, κοινωνικούς, γραμματολογικούς και πολιτικούς λόγους. Ο αιχμηρός, σατυρικός λόγος του Ροΐδη εξακολουθεί να είναι επίκαιρος. Δεν σταμάτησε ποτέ να διαβάζεται και να ενοχλεί, είναι ένας λόγος που μας αφορά. Κατά τον επιμελητή: «η Ιωάννα παραμένει ακόμα παρούσα στην εποχή μας παρά τη μεσαιωνική της αμφίεση» (σ. 54). Η παρούσα έκδοση της Πάπισσας Ιωάννας χωρίζεται σε τέσσερα μέρη. Το πρώτο μέρος περιλαμβάνει α) τα γενναιόδωρα «Προλεγόμενα» του επιμελητή, ένα κείμενο εκατό περίπου σελίδων (9-104) που τοποθετεί το μυθιστόρημα στα ιστορικά, φιλολογικά και εκδοτικά συμφραζόμενά του, β) ένα σύντομο εργοβιογραφικό χρονολόγιο του Εμμανουήλ Ροΐδη, και γ) μια επιλεγμένη –όχι εξαντλητική– βιβλιογραφία για τις εκδόσεις των έργων του Ροΐδη, την κριτική πρόσληψή του (βιβλία, άρθρα μελετήματα άλλων, κείμενα του επιμελητή για τον Ροΐδη), και μια επιλεγμένη ξενόγλωσση βιβλιογραφία για την Πάπισσα Ιωάννα ως ιστορικό θέμα. Το δεύτερο μέρος της έκδοσης περιλαμβάνει την επανέκδοση της Πάπισσας Ιωάννας του 1866 (σσ. 127-390) με σημαντικές παρεμβάσεις και διορθώσεις του επιμελητή στην αρχική έκδοση. Το τρίτο μέρος της έκδοσης (σσ. 391-533) αποτελούν τα δυο «Παραρτήματα» που προσφέρουν σημαντικότατο ομόχρονο της έκδοσης υλικό. Συγκεκριμένα, το πρώτο [«Παράρτημα Α΄»] περιλαμβάνει κείμενα που έγραψε ο Ροΐδης για να υπερασπίσει το έργο του, το 1866, στην αντιπαράθεσή του με την Εκκλησία και την Πολιτεία, ενώ στο δεύτερο [«Παράρτημα Β΄»] ανακοινώνονται καινούργια σημαντικά ευρήματα για την καταδίωξη του συγγραφέα και την αποκήρυξη του βιβλίου. Το τέταρτο μέρος της έκδοσης (σσ. 537-553) περιλαμβάνει ένα Γλωσσάρι λέξεων του κειμένου που διευκολύνει την πρόσβαση του αναγνώστη στο κείμενο. Θα ξεκινήσω με λίγα λόγια για τα Προλεγόμενα του επιμελητή. Ένας εμπεριστατωμένος, πλούσιος και καλοζυγισμένος πρόλογος μας ταξιδεύει σε ιστορικές πηγές αλλά και στις περιπέτειες της ροϊδικής Πάπισσας και της εκδοτικής διαδρομής της. Με τον χαρακτηριστικό τίτλο «Η διαρκής γοητεία της Πάπισσας Ιωάννας», και σε διάλογο με το πιο πρόσφατο βιβλίο του Δ. Δημηρούλη για το θέμα[1], τα προλεγόμενα καλύπτουν το ιστορικό δίλημμα «υπήρξε όντως η Πάπισσα;», αλλά και τις πιο σημαντικές πλευρές του μυθιστορήματος του Ροΐδη. Αρχικά, στον πρόλογό του ο επιμελητής θέτει το ερώτημα αν η ιστορία της Πάπισσας Ιωάννας ήταν θρύλος ή ιστορική πραγματικότητα εφόσον το ζήτημα αποτελούσε ιστορικό θέμα ήδη πριν από το μυθιστόρημα του Εμμανουήλ Ροΐδη. Ο Ροΐδης συντηρεί το ερώτημα «θρύλος ή ιστορική αλήθεια» ως το τέλος, ενώ ακόμη και στο εξώφυλλο του βιβλίου του τεχνηέντως υποτιτλίζει την Πάπισσά του «μεσαιωνική μελέτη», πρακτικά υπονομεύοντας την ένταξή της στο ιστορικό μυθιστόρημα. Ο Δημηρούλης χαρακτηρίζει εύστοχα την αντινομία αυτή μια «διαρκή αμφιρρέπεια», μια ασταθή ισορροπία ανάμεσα σε ετερογενή πεδία (μυθοπλασία - ιστορική μελέτη, λογοτεχνία - επιστήμη, ιστορία - φαντασία, Πάπισσα - Πάπας, κ.ά.) που εμπλέκεται στην αφήγηση. Στα πλαίσια της ιστορικής αναδίφησης για το αν η ιστορία της Πάπισσας ήταν απλώς θρυλούμενο ή πραγματικά ιστορικό συμβάν, ο επιμελητής ανατρέχει σε ιστορικές μελέτες που αναφέρουν την ιστορικά τεκμηριωμένη όσο και σκανδαλώδη «τελετή της ψηλαφήσεως των γεννητικών οργάνων» του υπό ενθρόνιση Πάπα με τη βοήθεια δυο υπότρητων καρεκλών μέσω των οποίων πιστοποιείται η αρρενωπότητα του Πάπα και καθησυχάζεται το Ιερατείο. Η τελετή με το σκανδαλώδες αντικείμενο (υπότρητες καρέκλες) μαρτυρείται από τον 11ο έως τον 16ο αιώνα και αποτελεί μια όχι τόσο γνωστή πτυχή της ιστορίας, που όμως αποτελεί έμμεσο τεκμήριο για την ιστορία της Πάπισσας ως αληθινής. Αυτός ο συσχετισμός υποστηρίζεται και από ιστορικές πηγές όσο και από πρόσφατες για το θέμα μελέτες. Ποια θέση, όμως, παίρνει ο Ροΐδης στο ζήτημα της ιστορικής αλήθειας του επεισοδίου της Ιωάννας; Ο Ροΐδης διαφωνεί με τους (περισσότερους) ιστορικούς που δεν δέχονται ή αμφισβητούν την ύπαρξη της Ιωάννας. Παραθέτει, μάλιστα, συγχρόνους του μελετητές που επιβεβαιώνουν με ιστορικά τεκμήρια, ιστορικές πηγές και κείμενα την παρουσία της Ιωάννας στην ιστορία της Καθολικής Εκκλησίας. Οι περιπέτειες συγγραφής του βιβλίου, οι αντιξοότητες που συνάντησε ο Ροΐδης προκειμένου να έχει πρόσβαση στα «δυσπρόσιτα χρονικά του Μεσαίωνα» περιγράφονται εκτενώς από τον επιμελητή. Πιο συγκεκριμένα, στα Προλεγόμενά του ο Δημηρούλης βρίσκεται σε συνεχή διάλογο με την εξαιρετική ιστορική «Εισαγωγή» της Πάπισσας Ιωάννας του Ροΐδη, με την έννοια ότι «ελέγχει» τις βασικές ιστορικές πηγές και μαρτυρίες, τους χρονικογράφους που παραθέτει ο Ροΐδης, μέσα από πρόσφατες και ενημερωμένες ιστορικές μελέτες για το ίδιο θέμα. Μας φέρνει ένα βήμα πιο κοντά στον λαβύρινθο της βιβλιοθήκης. Εντοπίζει την τάση των ιστορικών να αποδίδουν ως μυθοπλασία το επεισόδιο, αλλά και ταυτόχρονα την αμηχανία τους ως προς την στέρεη απόδειξη και τεκμηρίωση της θέσης αυτής. Μιλά εύστοχα για την «κινούμενη άμμο» της σχετικής ιστορικής μαρτυρίας και καταγραφής, αφού διαπιστώνει πως τα βασικά ιστορικά ερωτήματα –που τίθενται ήδη από τον Ροΐδη– παραμένουν αναπάντητα. Ο επιμελητής αποτιμά την «Εισαγωγή» του Ροΐδη ως έργο ισότιμο με τις πλέον ενημερωμένες ιστορικές μελέτες. Υπογραμμίζει την επιστημονική επάρκεια στην συσχέτιση των ιστορικών τεκμηρίων, παρά το γεγονός ότι κάποιες φορές ο ίδιος ο Ροΐδης παραποιεί παιγνιωδώς αυτές τις πηγές ή επινοεί παρόμοιες πηγές ή ιστορικές μαρτυρίες (κυρίως στις Σημειώσεις, το τέταρτο μέρος της Πάπισσας Ιωάννας). Η παλίμψηστη υφή της μυθοπλασίας σαγηνεύει ακόμα και σήμερα τον πιο δύσκολο αναγνώστη. Όσο όμως και να αλληλεπιδρά η μυθοπλασία με τις ιστορικές πηγές η Πάπισσα Ιωάννα γράφτηκε ως μυθιστόρημα, διαβάστηκε ως μυθιστόρημα και συγκαταλέγεται στα κορυφαία του είδους, καταλήγει ο επιμελητής. Θεωρήθηκε, μάλιστα, η καλύτερη λογοτεχνική διασκευή της ιστορίας της Πάπισσας στην Ευρώπη και μεταφράστηκε πολλές φορές. Ένα ακόμα εξόχως κρίσιμο και ενδιαφέρον ζήτημα που θίγεται στα Προλεγόμενα και τεκμαίρεται στα Παραρτήματα Α΄ και Β΄ της έκδοσης, αφορά την υποδοχή του βιβλίου του Ροΐδη την εποχή που εκδόθηκε (1866). Με μεγάλο ενδιαφέρον διαβάζουμε όσα εκθέτει και τεκμηριώνει ο επιμελητής για την θύελλα των αντιδράσεων που ξεσήκωσε η έκδοση της Πάπισσας. Για την κατακραυγή εναντίον του συγγραφέα και την αποκήρυξη του βιβλίου παρατίθενται άγνωστα μέχρι σήμερα έγγραφα από τον φάκελο των διώξεων και του θρυλούμενου αφορισμού του Ροΐδη από την Εκκλησία. Ο Δημηρούλης ελέγχει ως ιστορικά λανθασμένη την πληροφορία ότι ο συγγραφέας της Πάπισσας Ιωάννας αφορίστηκε από την Εκκλησία. Για την τεκμηρίωση του λάθους ανατρέχει σε έγγραφα από το Ιστορικό Αρχείο της Εκκλησίας της Ελλάδος. Όπως προκύπτει, η Πάπισσα Ιωάννα αν και με μεγάλη εμπορική απήχηση στο ευρύ κοινό, προκάλεσε την αντίδραση της Εκκλησίας, η οποία εξέδωσε εγκύκλιο αποκλεισμού του βιβλίου, όχι όμως και αφορισμού του συγγραφέα, διορθώνει ο επιμελητής. Την εγκύκλιο ακολούθησε το πρωτοφανές αίτημα της Ιεράς Συνόδου προς την Πολιτεία να παρέμβει απαγορευτικά, να λάβει τα αναγκαία μέτρα για το βιβλίο. Αναδημοσιεύονται στο «Παράρτημα Β΄» της έκδοσης τα σχετικά αρχειακά ντοκουμέντα από το Ιστορικό Αρχείο της Εκκλησίας της Ελλάδος[2]. Περιλαμβάνουν μεταξύ άλλων: την απόφαση της Εκκλησίας να αποκηρύξει το βιβλίο, την Εισήγηση τριών Καθηγητών του Πανεπιστημίου Αθηνών, την Εγκύκλιο της Ιεράς Συνόδου «Περί αποκηρύξεως βλάσφημου και κακοήθους βιβλίου», την Προσφυγή της Εκκλησίας στη Δικαιοσύνη, κ.ά. Το αντίτυπο της έκδοσης του 1866 της Πάπισσας Ιωάννας, που βρίσκεται στην Βιβλιοθήκη του Ροΐδη στην Ακαδημία Αθηνών. Μπορεί βέβαια να μην αφορίστηκε ο συγγραφέας της Πάπισσας, αλλά, όπως αναγνωρίζει και ο επιμελητής, αντιμετωπίστηκε και κυνηγήθηκε σαν να ήταν αφορισμένος, λόγω της αναταραχής και της αρνητικής δημοσιότητας που δόθηκε στο ζήτημα. Επισημαίνει μάλιστα –μέσα από πολύ προσεκτική αντιπαραβολή των εγγράφων, των επιστολών και των εγκυκλίων για το βιβλίο, καθώς και των δημοσιευμάτων του Τύπου της εποχής (π.χ. εφημερίς Πρωία, 1880)– πως η αντίληψη περί αφορισμού του συγγραφέα δημιουργήθηκε εκτός των άλλων και μέσα από την παρατοποθέτηση φράσεων, παράφραση άλλων κ.λπ. Ο Δημηρούλης αποκαθιστά την ιστορική αλήθεια: το βιβλίο δεν ρίχτηκε στην πυρά ούτε απαγορεύτηκε με δικαστική απόφαση. Αν και αποκηρυγμένο από την Εκκλησία, παρέμεινε, μάλιστα, ευπώλητο. Ισχυρή, ωστόσο, υπήρξε και η αντίδραση του Εμμανουήλ Ροΐδη απέναντι στην επίθεση αυτή. Ο συγγραφέας απάντησε με «εξαιρετικά κείμενα», όπως το «Ολίγαι λέξεις εις απάντησιν της υπ. αρ. 5688 Εγκυκλίου της Ιεράς Συνόδου κατά της Παπίσσης Ιωάννας» και οι τέσσερις ανώνυμες επιστολές των οποίων αργότερα δέχθηκε την πατρότητα («Επιστολαί ενός Αγρινιώτου»). Τα κείμενα αυτά περιλαμβάνονται στο «Παράρτημα Α΄» της έκδοσης και συνταξιδεύουν στο ίδιο βιβλίο με το «μήλον της έριδος», την Πάπισσα Ιωάννα. Τα κείμενα αυτά ο επιμελητής τα χαρακτηρίζει ως «κείμενα κορυφαία της κριτικής σκέψης στην Ελλάδα». Ισχυρό πλεονέκτημα της παρούσας έκδοσης, λοιπόν, αποτελεί το γεγονός ότι το μυθιστόρημα του Ροΐδη (ανα)πλαισιώνεται από πλούσια ιστορικά και συγκεκριμένα συγκείμενα συνανάγνωσης (όπως οι «Επιστολές ενός Αγρινιώτου» ή οι καταδικαστικές αποφάσεις της Εκκλησίας) που επεκτείνουν και επιτείνουν το ενδιαφέρον μας. Ο επιμελητής δηλώνει καθαρά την άποψή του: να διαβαστούν τα κείμενα αυτά εντός του μακροαφηγήματος της Πάπισσας Ιωάννας, «ως κανονικά συμπληρώματα της αφήγησης» (σ. 63). Ένα ακόμα κρίσιμο ζήτημα –με ιστορικό συγκριτολογικό ενδιαφέρον– που αφορά την Πάπισσα Ιωάννα και θίγεται στα Προλεγόμενα του Δημηρούλη είναι η διακύμανση της υποδοχής του έργου του Ροΐδη στην Ελλάδα έως τις μέρες μας. Ο επιμελητής αναφέρει την περιθωριοποίηση της Πάπισσας Ιωάννας ανά εποχές, αλλά και την θριαμβευτική επιστροφή της στο προσκήνιο τις τελευταίες δεκαετίες. Ενώ από τους συγχρόνους του o Ροΐδης θεωρήθηκε ένας παραδοξολόγος αρνητής και αντιρρησίας λόγιος, η γενιά του 1880 τον δεξιώθηκε με διαθέσεις αξιοποίησης του ύφους του. Η ένταξη της Πάπισσας Ιωάννας στο πλαίσιο του εθνικού λογοτεχνικού κανόνα είχε, κατά κύριο λόγο, κριτήριο το χαρισματικό προσωπικό ύφος γραφής του Ροΐδη. Έτσι εξηγείται και η επιλεκτική παρουσία του Ροΐδη σε διαφορετικές εποχές, π.χ. ο Ροΐδης του Κ. Παλαμά ή του Γ. Ξενόπουλου, ο Ροΐδης του Κ.Θ. Δημαρά και ο παντελώς απών Ροΐδης της Γενιάς του ’30. Την απουσία αυτή αποδίδει ο Δημηρούλης στην ασυμβατότητα του έργου του Ροΐδη με την ελληνοκεντρική αισθητική της γενιάς αυτής, τα ιδεολογικά διακυβεύματα και τα πρότυπά της. Η αλλαγή αντιμετώπισης και οι νέες προσεγγίσεις του έργου του Ροΐδη από το 1980 και έπειτα, τον επανέφερε στο προσκήνιο. Τα τελευταία χρόνια η Πάπισσα Ιωάννα έχει πάνω από 50 επανεκδόσεις. Διευρύνοντας χωροχρονικά και πολιτισμικά το πλαίσιο υποδοχής και χρήσης του μύθου της Πάπισσας Ιωάννας πέρα από την Πάπισσα του Ροΐδη, ο Δημηρούλης ενδεικτικά αναφέρεται και στη διαχρονική παρουσία του μύθου στη λογοτεχνία από τον Βοκάκκιο μέχρι τον Βαγγέλη Ραυτόπουλο (2000), ενώ ιχνηλατεί σε διεθνές επίπεδο τις διακαλλιτεχνικές ωσμώσεις του με άλλα μέσα όπως ο κινηματογράφος, το θέατρο, αλλά και χρήσεις του μύθου σε λαϊκά παιχνίδια, όπως σε παιχνίδια με χαρτιά (19ος αι.) ή στην τράπουλα Ταρό. Καταλήγει στο ενδιαφέρον συμπέρασμα ότι η ιστορία της Πάπισσας Ιωάννας –πέρα από τη Θεολογία και την Ιστοριογραφία– πέρασε στην ευρωπαϊκή λαϊκή κουλτούρα με τον μανδύα του λαϊκού θρύλου. Σε αυτό το επίπεδο επισημαίνει ένα ερευνητικό «κενό»: οι διασκευές, οι καλλιτεχνικές χρήσεις οι φεμινιστικές επανοικειοποιήσεις του μύθου της Ιωάννας, διαχρονικά και διεθνώς δεν έχουν διερευνηθεί πλήρως. Τέλος, η γλώσσα και το λεξιλόγιο στην Πάπισσα Ιωάννα, η γοητεία του γλωσσικού ιδιώματος της καθαρεύουσας στα χέρια του Ροΐδη, καθοδηγούν την εκδοτική προσέγγιση του επιμελητή, όπως θα δούμε. Ο Δημηρούλης, εγνωσμένος θαυμαστής της γραφής του Ροΐδη, θεωρεί το περίφημο ροϊδικό ύφος ως sine qua non στοιχείο της γοητείας του κειμένου. Χαρακτηρίζει, μάλιστα, ως «άνοστη» κάθε απόπειρα ενδογλωσσικής μετάφρασης ή απλής απόδοσης περιεχομένου που έγινε στη δημοτική (20ός αι.). Υπέρμαχος της ροϊδικής γραφής και ύφους στο πρωτότυπο, έχοντας επίγνωση όμως ότι συχνά η γλώσσα συνιστά εμπόδιο για τους νεότερους αναγνώστες που δεν είναι εξοικειωμένοι με αυτό το λεξιλόγιο, ο επιμελητής προτείνει μια σειρά από μέτρα διευκόλυνσης του αναγνώστη, όπως για παράδειγμα μεταφράσεις λόγιων λέξεων, μεταφράσεις ξενόγλωσσων και αρχαιόγλωσσων χωρίων, προσθήκη ειδικού γλωσσαρίου στο τέλος του βιβλίου, κ.ά. Πιο συγκεκριμένα, οι επιμέρους επιλογές του επιμελητή ως προς το εκδοτικό σκέλος ολοκληρώνουν το εγχείρημα της πλήρους και συμπληρωμένης έκδοσης της Πάπισσας Ιωάννας του, και έχουν ως εξής: α) έχει ελεγχθεί και έχει αποκατασταθεί το κείμενο της πρώτης έκδοσης του 1866 σύμφωνα με τη βούληση του συγγραφέα, β) έχουν διορθωθεί τα τυπογραφικά λάθη και έχουν ενσωματωθεί τα παροράματα, καθώς και οι ιδιόχειρες διορθώσεις του Ροΐδη, γ) έχουν εξομαλυνθεί οι πολυτυπίες, ενώ συμπληρώθηκαν βιβλιογραφικά οι συντομογραφίες. Δυο όμως σημαντικότατες παρακειμενικές (paratextual) παρεμβάσεις του επιμελητή λειτουργούν καταλυτικά στη διευκόλυνση της αναγνωστικής προσπέλασης του κειμένου ως προς τη γλωσσική/ αναγνωστική δυσκολία. Πρώτον, η προσθήκη, στο κυρίως κείμενο, υποσελίδιων σχολίων του επιμελητή με γλωσσικές και πραγματολογικές πληροφορίες στο κυρίως κείμενο της Πάπισσας. Δεύτερον, και εξίσου σημαντικό: οι 162 σημειώσεις της Πάπισσας, ανεξάρτητη ενότητα μετά το κυρίως κείμενο, συνδέονται πλέον τώρα με την κεντρική αφήγηση της Πάπισσας μέσω της προσθήκης αρίθμησής τους εντός κειμένου (στη σελίδα και στην συγκεκριμένη φράση στην οποία αντιστοιχούν). Ως γνωστόν, οι 162 σημειώσεις τέλους ήταν φραστικά και μόνο συνδεδεμένες με το κείμενο, όπως το επέβαλαν οι εκδοτικές πρακτικές και δυνατότητες το 1866. Δεδομένου ότι στις σημειώσεις αναδύεται όλο το πυκνό ιστορικό και μυθοπλαστικό υλικό, οι πηγές της αφήγησης, με την προσθήκη της αρίθμησης διευκολύνεται τώρα η διαδρομή από το κυρίως κείμενο στις Σημειώσεις και αντιστρόφως. Με τις αριστοτεχνικές αυτές επιλογές ο Δημηρούλης δημιουργεί έναν ενοποιητικό μηχανισμό ανάμεσα στο κείμενο, τα σχόλια, το Γλωσσάρι, τις υποσημειώσεις και τις Σημειώσεις τέλους που διευκολύνει δραστικά την αναγνωστική προσπέλαση και των τεσσάρων μερών της Πάπισσας Ιωάννας. Παράλληλα παρατηρούμε την ίδια πρακτική και στο μεταεπίπεδο των συνοδευτικών κειμένων της έκδοσης: τα Προλεγόμενα του επιμελητή διασταυρώνονται με τα Παραρτήματα Α΄ και Β΄, αλλά και με την «Εισαγωγή» της Πάπισσας Ιωάννας του Ροΐδη όσο και με άλλα έργα του ίδιου συστήνοντας ένα πλέγμα διακειμενικών και ενδοκειμενικών αναφορών. Γιατί, όμως, μας αφορά σήμερα ο συγγραφέας της Πάπισσας; Σκεπτικιστής και σκωπτικός συνάμα ο Ροΐδης συστηματικά απομυθοποιεί τις βεβαιότητες του αναγνώστη του και ξεγυμνώνει, με την λεπτή εκείνη τέχνη της ειρωνείας που κατέχει, τα αισθήματα και τις αγαθές προθέσεις των χαρακτήρων του. Μοναδικός και ο τρόπος που πραγματώνει κειμενικά και προτασιακά τις ανατροπές του: καταφάσκει αρχικά για να αρνηθεί μετέπειτα, σέβεται για να παρωδήσει, ιδιοποιείται για να υπονομεύσει, συστήνει μια γραμμική αφήγηση για να την διαλύσει στις «πίσω» σελίδες των σημειώσεων εκ των υστέρων. Η Πάπισσα Ιωάννα αποτελεί το πρώτο νεοελληνικό μυθιστόρημα, που καλεί τον αναγνώστη σε ενεργό ρόλο μέσα στο ίδιο το κείμενο. Ως προς αυτή την επίκληση στον αναγνώστη ο Ροΐδης ξεπερνά ακόμα και τα δικά του πρότυπα όπως οι Λώρενς Στερν, Αλεξάντερ Πόουπ, Τζόναθαν Σουίφτ, Ντάνιελ Ντεφόου κ.ά. Στον τόμο αυτόν ο επιμελητής μετατοπίζει το ενδιαφέρον μας, πέρα από το ύφος και την ειρωνική αιχμή του λόγου του Ροΐδη, στον συγγραφέα ως κριτικό νου και σκεπτόμενο διανοούμενο της εποχής του που υπέστη διώξεις και αποκλεισμούς λόγω του έργου του. Η Πάπισσα Ιωάννα δεν έμεινε στην Ιστορία μόνο για τον αθυρόστομο σαρκασμό και τον λαβύρινθο των ιστορικών και διακειμενικών αναφορών ή για τη σατιρική ελευθεροφροσύνη και τον αντικληρικαλισμό του συγγραφέα. Έμεινε μαζί μας για την κριτική οξυδέρκεια και τον φιλοσοφικό στοχασμό του διανοούμενου συγγραφέα της. Δηλωμένος δημοτικιστής που υπηρέτησε άψογα την καθαρεύουσα, δεινός υπερασπιστής της ελευθερίας του λόγου, υπέρ του Διαφωτισμού, ενόχλησε με τη στάση του απέναντι στην Καθολική και εμμέσως την Ορθόδοξη Εκκλησία. «Ιδιόρρυθμος αλλά υψηλού επιπέδου λόγιος και κριτικός» (σ. 90) o Eμμανουήλ Ροϊδης, με σκληρό τίμημα απομόνωσης και μοναχικό έργο, έζησε ως «αποσυνάγωγος υπό παρακολούθηση» (σ. 88) γεγονός που τον σημάδεψε διάα βίου. Η παρούσα έκδοση αποτελεί υπόδειγμα σύνθεσης και εκδοτικής προσέγγισης και μας παραδίδει μια Πάπισσα Ιωάννα ολοκληρωμένη στην κειμενική της αρτιότητα. Για πρώτη φορά έχουμε μια πλήρη έκδοση του μυθιστορήματος με τα συγκείμενα της πρόσληψής του την εποχή που δημοσιεύθηκε. Εν κατακλείδι, ο Δημήτρης Δημηρούλης με μια γραφή στον αντίποδα όποιας στεγνής και στυγνής ακαδημαϊκής ρητορικής στοιχίζεται αρμονικά με το υλικό του, την ιστορία και το κείμενο της Πάπισσας Ιωάννας. Μαθητεύει, διδάσκεται από τον συγγραφέα που μελετά, βρίσκεται σε ένα δημιουργικό αντάμωμα με το έργο του Ροΐδη συνολικά, και αυτό εκβάλλει στον λόγο του, από τα Προλεγόμενα, μέχρι τις υποσημειώσεις και τα σχόλια, ή το Γλωσσάρι του τόμου. Παρατηρητική ματιά, νόστιμος, χαρίεις λόγος, όσο και τολμηρός, με εκείνη την ωριμότητα που σταχυολογεί τα πιο σημαντικά, και την καθαρότητα στην διατύπωση που όμως προϋποθέτει πολυσύνθετες κοπιώδεις μελέτες. Χωρίς στομφώδη μακροθεωρητικά σχήματα ή μικροφιλολογικές εμμονές στοχεύει στην πληρέστερη υποδοχή και απόλαυση του λογοτεχνικού κειμένου από τον αναγνώστη, «προσδοκά να βοηθήσει τον αναγνώστη στο μέτρο του δυνατού, να συναντηθεί με τον Ροΐδη» (σ. 96). Χωρίς εκπτώσεις στην «πιστή» ανατύπωση του λογοτεχνικού κειμένου αλλά και στην άπλετη παροχή πληροφοριών, και ενός ομόχρονου κειμενικού αρχειακού υλικού άγνωστου μέχρι σήμερα, αποκαλύπτει νέες όψεις για ένα γνωστό κατά τα άλλα μυθιστόρημα. Ανακαλύπτουμε πάλι έναν θησαυρό. [1] Βλ. Δ. Δημηρούλης, Η ανάγνωση του Ροΐδη. Ο συγγραφέας ως εξαίρεση, Gutenberg, Αθήνα 2022. [2] Πρώτη δημοσίευση Athens Review of Books, τχ. 141, Ιούλιος-Αύγουστος 2022, σσ. 27-46.

Μια «Πάπισσα Ιωάννα» για τον 21ο αιώνα

Σύνδεση