Η διαλεκτική του Ώντεν

Στην συνολική έκδοση των ποιημάτων του Ώντεν, σε επιμέλεια Έντουαρντ Μέντελσον, ο ποιητής αμφιταλαντεύεται ανάμεσα σε ένα σκανδαλιάρη νέο και σε έναν ενήλικα διαγνώστη πραγμάτων. ARB – THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS W. H. Auden, Poems, επιμέλεια Edward Mendelson, Princeton University Press, 2 τόμοι, σελ. 1.913 Οι δύο τόμοι των Ποιημάτων του Γ.Χ. Ώντεν (σε επιμέλεια του ακάματου διαχειριστή του αρχείου του Έντουαρντ Μέντελσον) περιλαμβάνουν όλα τα ποιήματα που δημοσίευσε, υπέβαλε προς δημοσίευση ή έστειλε σε φίλους για «μετά θάνατον» δημοσίευση από το 1927 έως τον θάνατό του το 1973, συνοδευόμενα από τις κοπιώδεις σημειώσεις του Μέντελσον. Τα βιβλία φτάνουν, συνολικά, σχεδόν τις δύο χιλιάδες σελίδες και έρχονται εφτά χρόνια μετά τον έκτο και τελευταίο τόμο των Πεζών, τα οποία συγκεντρώνουν τα δοκίμια, τις κριτικές και την αυτοβιογραφία του.[1] Ο Μέντελσον ανέλαβε την επιμέλεια σε όλα –εξέδωσε τον πρώτο τόμο των πεζών του Ώντεν (1926-1938) το 1997– και συνέγραψε τις έγκυρες και χορταστικές κριτικές βιογραφίες Early Auden (1981) και Later Auden (1999). Ο Μέντελσον μελετά, ερμηνεύει και ταξινομεί το έργο του Ώντεν για πάνω από πενήντα χρόνια, από τότε που ο Ώντεν του ζήτησε, γύρω στο 1970, όταν ο Μέντελσον ήταν νεαρός καθηγητής στο Γέιλ, να τον βοηθήσει να οργανώσει τα ασύλλεκτα δοκίμια στο βιβλίο που τελικά έγινε το Forewords and Afterwords [Πρόλογοι και Επίμετρα] (1973). Ο Μέντελσον, αφηγούμενος τη διαδικασία επιλογής σε έναν άλλο βιογράφο του Ώντεν, τον Ρίτσαρντ Ντάβενπορτ-Χάινς, είπε ότι ο ποιητής με ρώτησε γιατί δεν συμπεριέλαβα το δοκίμιο περί Ρωμαίου και Ιουλιέτας, και εγώ έγνεψα απλώς αρνητικά με το κεφάλι, θέλοντας με αυτόν τον τρόπο να πω, ελαφρώς αγχωμένα, ότι δεν θεωρούσα πως ήταν εφάμιλλο με τα υπόλοιπα. Βλέποντάς το, μου χαμογέλασε πλατιά, και συνειδητοποίησα ότι ήταν περιχαρής που δεν θεωρούσα πως ό,τι έγραφε άξιζε να χαραχθεί σε χρυσό. Εντούτοις, ό,τι και αν πίστευε ο Μέντελσον τότε, τώρα μας έχει δώσει τα πάντα, ή σχεδόν τα πάντα. (Αναμένεται η έκδοση ενός τελευταίου τόμου, Προσωπικά έγγραφα: Επιλεγμένες επιστολές, ημερολόγια και ποιήματα γραμμένα για φίλους). Πρόκειται για ένα εκπληκτικό έργο φιλολογικής μελέτης και προσωπικής αφοσίωσης από την πλευρά του Μέντελσον, και οι αναγνώστες ανά την υφήλιο θα πρέπει να του είναι ευγνώμονες γι’ αυτό. Στον εικοστό αιώνα, όσοι ενδιαφέρονταν για την ποίηση έπρεπε να αποδεχθούν τα μεγάλα τέρατα με τα αρχικά: τον Γ. Μπ., τον Τ. Σ., και τον αναρριχόμενο Γ.Χ. – και δεν είναι υπερβολή να πούμε ότι η έκδοση των Ποιημάτων του Ώντεν τον Οκτώβριο του 1930 από τον εκδοτικό οίκο Faber and Faber, η πρώτη συλλογή του που κυκλοφόρησε εμπορικά, άλλαξε την αγγλόφωνη ποίηση. Υπήρχε εδώ, από έναν 23χρονο ένας νέος τόνος στη γλώσσα, ένας διαφορετικός τρόπος έκφρασης, που αντιδικούσε με προσδοκίες για ρυθμό, σύνταξη και νόημα. Τα ποιήματα ήταν ανοίκεια, πλούσια, δόκιμα. Ορισμένoι τροπισμοί διαπερνούν την πρώιμη ποίηση –στρατηγήματα, ραδιουργίες, κατασκοπεία– και έχουν ερμηνευτεί ως συμπτώματα εφηβικής εξέγερσης, ή ως αντίσταση νεανικού αριστερισμού στο αστικό κατεστημένο, όμως είναι πλέον δύσκολο να μη βλέπουμε τα περισσότερα απλώς ως συνέπεια της αναγκαίας σεξουαλικής κωδικοποίησης, που αντλεί τη δύναμή της από αυτό που δεν μπορούσε να ειπωθεί «Νά με κι εγώ, νά σε κι εσύ: / Μα αυτό τι σημαίνει; Τι θα συμβεί;» (Αξίζει να θυμηθούμε ότι η ομοφυλοφιλία διωκόταν ποινικά στη Βρετανία ώς το 1967 που ο Ώντεν ήταν εξήντα ετών.[2]) Δείτε το δέκατο πέμπτο ποίημα (έχουν αριθμούς αντί για τίτλους) από τα τριάντα της πρώτης συλλογής του: Ο έλεγχος των περασμάτων ήταν, έβλεπε, το κλειδί Γι’ αυτήν τη νέα περιοχή, μα ποιος θα το καταλάβαινε; Αυτός, ο εκπαιδευμένος κατάσκοπος, έπεσε στην παγίδα Από έναν ψεύτικο οδηγό, πλανημένος από τα παλιά κόλπα. Το Γκρινχέρθ ήταν έξοχο σημείο για φράγμα Και εύκολη δύναμη, αν είχαν σπρώξει τις γραμμές Λίγους σταθμούς πιο κοντά. Αγνόησαν τα καλώδιά του. Οι γέφυρες ήταν ανοικοδόμητες κι έρχονταν δυσκολίες. Η μουσική του δρόμου έμοιαζε ευχάριστη τώρα σ’ αυτόν Που για εβδομάδες ήταν στην έρημο. Ξυπνημένος από το νερό Που φεύγει τρέχοντας μέσα στο σκοτάδι, είχε συχνά Ψέξει τη νύχτα που δεν του πρόσφερε έναν σύντροφο Που είχε ήδη ονειρευτεί. Θα πληγωνόταν, ασφαλώς, Χωρίζοντας εύκολα αυτοί που ποτέ δεν έσμιξαν. Πράγματι «Ποιος θα το καταλάβαινε». Το ποίημα μας λέει από μόνο του ότι η «νέα περιοχή» έχει ένα «κλειδί», ένα κώδικα, έναν τρόπο να διαβαστεί. Η υφή δεν είναι πρωτοφανής στην αγγλόφωνη γραμματεία –η πυκνή παρήχηση (ο στίχος 10, επί παραδείγματι, έχει τις λέξεις “weeks,” “woken,” “water”) επανέρχεται στον αγγλοσαξονικό στίχο– παρότι ο τόνος δείχνει εντελώς νέος. Έχει μια αρκετά ξεκάθαρη ανάγνωση: ένας «εκπαιδευμένος κατάσκοπος» παρασύρθηκε από έναν «ψεύτικο οδηγό» και βρίσκεται τώρα σε εχθρικά εδάφη. Οι χειριστές του τον έχουν εγκαταλείψει και δείχνει βέβαιος ότι θα τον τουφεκίσουν. Αλλά οι αμφισημίες πολλαπλασιάζονται υπαινικτικά. Υπάρχει μια παραδοξότητα, μια ονειρική λογική στους στίχους: το νερό τρέχει να ξεφύγει στο σκοτάδι, η έρημος μοιάζει να μας μεταφέρει σε ένα τοπίο πιο ψυχολογικό παρά υπαρκτό. Ο συμβολισμός του μοιάζει αλληγορικός. Ο Ώντεν θεωρούσε ότι η σύγχρονη ποίηση, την οποία όριζε ως «ποίηση των τελευταίων δεκαπέντε αιώνων», «σημαίνει, και δεν μπορεί παρά να σημαίνει, κάτι παραπάνω και κάτι διαφορετικό από αυτό που εκφράζει, έτσι που ο αναγνώστης χρειάζεται να παίξει δημιουργικό ρόλο», και «Ο μυστικός πράκτορας» όπως τιτλοφόρησε αργότερα ο Ώντεν το ποίημα, απαιτεί να διαβαστεί και κυριολεκτικά και μεταφορικά: εδώ υπάρχει μια μεταφορά. Μολονότι ο Μουσολίνι είχε κλείσει τα αλπικά περάσματα προς τη Γαλλία και την Ιταλία το 1927, προσφέροντας μια έτοιμη πολιτική ερμηνεία στον αναγνώστη της εποχής, η απομόνωση που εξερευνά το ποίημα είναι ερωτική και η «νέα περιοχή» μοιάζει να είναι ο κόσμος της σεξουαλικότητας. Ο Γ. Χ. Ώντεν με τον Κρίστοφερ Ίσεργουντ, 6 Φεβρουαρίου 1939. Η φωτογραφία τραβήχτηκε από τον Καρλ Βαν Βέκτεν και βρίσκεται στην Βιβλιοθήκη Σπανίων Βιβλίων Μπάινικι στο Πανεπιστήμιο Γέιλ. © Van Vechten Trust. Γραμμένο το 1928, την ίδια χρονιά που το Λεξικό της Οξφόρδης καταγράφει την πρώτη χρήση της λέξης “pass” με την έννοια της ερωτικής προσέγγισης, το ποίημα συμβουλεύει τον εαυτό για τη σημασία της σεξουαλικής εγκράτειας, της αυτοσυγκράτησης ή των τεχνασμάτων. Στις σημειώσεις του ο Μέντελσον εξηγεί ότι η γραφή Greenhearth είναι παραλλαγή του Greenhurth, ενός ορυχείου στο Τισντέιλ, κοντά στο Άλστον» και η απόφαση του Ώντεν να χρησιμοποιήσει αυτήν τη γραφή δεν είναι τυχαία. Η εστία (hearth), ο τόπος του σπιτικού, είναι έξοχο σημείο για ένα dam, που σημαίνει φράγμα αλλά και μητέρα, και εύκολη δύναμη, με τη σημασία της ετεροφυλόφιλης κανονικότητας – όμως «αυτοί» δεν θα το επιτρέψουν. Προμηνύονται προβλήματα. Ο τελευταίος στίχος προέρχεται, όπως έχουν επισημάνει πολλοί, από το παλαιό αγγλικό ποίημα “Wulf and Eadwacer”, τον μονόλογο μιας αιχμάλωτης στον παράνομο εραστή της. Γράφει, «Εύκολα κανείς χωρίζει αυτό που δεν ενώθηκε ποτέ». Αυτή η αναφορά αναπλαισιώνει ολόκληρο το ποίημα του Ώντεν ως ποίημα ματαιωμένου έρωτα – όμως τι ακριβώς χωρίζεται; Οι εραστές ή η ψυχή και το σώμα του ποιητή, που δεν έσμιξαν ποτέ; Μήπως το ποίημα αναφέρεται στην αδυναμία να ενοικήσει πλήρως τις επιθυμίες του ποιητή, να ταιριάξει το εσωτερικό και το εξωτερικό – τα δημόσια και ιδιωτικά πρόσωπα για τα οποία έγραφε τόσο πολύ; Εκπληκτικά ευφραδής, ο Ώντεν μπορούσε να γράψει ποιήματα τεράστιας δύναμης που αναμετριούνται ευθέως με το θέμα τους. Στην περίπτωση των ερωτικών ποιημάτων, ήταν απαραίτητη μεγαλύτερη περίσκεψη, όμως η χρήση του δεύτερου ενικού πρόσφερε μια σχεδόν άμεση προσέγγιση: «Γείρε το κοιμισμένο κεφάλι σου, αγάπη μου». Μολονότι αργότερα έγινε διάσημος για στίχους που δίνουν την αίσθηση ηθικών αποφθεγμάτων («Πρέπει να αγαπάμε ο ένας τον άλλο αλλιώς θα πεθάνουμε») ή γενικών αξιωμάτων («Ως προς τη δυστυχία δεν έσφαλαν ποτέ / οι Παλιοί Δάσκαλοι»), τα πρώιμα ποιήματα ήταν αναγκαστικά έμμεσα, κι αυτή η ζωτική υπεκφυγή και κρυπτογράφηση επιφέρει ένα νέο ύφος. Ο χαρακτηρισμός «Ωντενικό» πήρε την έννοια του απειλητικού, του συνωμοτικού, του υπαινικτικού, του αδιαπέραστα αινιγματικού. Πίσω από την προσέγγιση αυτή κρύβεται επίσης και μια πολύ αγγλική ειρωνεία, μια άρνηση να σταθεί απόλυτα πίσω από αυτό που λέγεται, ένας τόνος που επιτρέπει λίγο παιχνίδι μέσα του. Και το παιχνίδι δημιούργησε έναν χώρο όπου ο Ώντεν μπορούσε να υπάρξει με τις περιπλοκότητές του. Η διαλεκτική του Ώντεν –ο σκανδαλιάρης νέος και ο ενήλικας διαγνώστης– υπήρχε από την αρχή και ενσαρκώνεται στο θεατρικό “Paid on Both Sides” [Πληρωμένος από αμφότερους] με το οποίο ξεκινούν τα Ποιήματα. Το “Πληρωμένος από αμφότερους” είναι ένα παράξενο έπος δύο αντίπαλων οικογενειών που διαδραματίζεται στα βόρεια της Αγγλίας και έχει άφθονη από την τηλεγραφική, στυλιζαρισμένη δράση μιας, όπως την αποκαλούσε, παντομίμας. Ο τόνος του είναι αλλοπρόσαλλος, τη μία κλίνει προς τη φάρσα, την άλλη προς την τραγωδία, όμως αξίζει να παραθέσουμε εκτενώς την ακόλουθη σκηνή αφού δείχνει –στην πρώτη του δημόσια έκθεση ως συγγραφέα– στοιχεία του Ώντεν απροκάλυπτα, ανταγωνιζόμενα και διαλεγόμενα μεταξύ τους: [Μπαίνει ο ΓΙΑΤΡΟΣ και ο ΒΟΗΘΟΣ του] Β. Ο κώλος σας να φέξει, κύριε. Γ. Τι; Β. Κάνει βρωμόκρυο, κύριε. Γ. Πες μου, είναι καλά τα μαλλιά μου; Πρέπει να προσέχει κανείς όταν έχει καινούριο πελάτη. Β. Είναι γεμάτα ψείρες, κύριε. Γ. Τι; Β. Είναι γεμάτα ψείρες, κύριε. Γ. Τι; Υ. Είναι καλοχτενισμένα, κύριε. Χ. Είστε ο γιατρός; Γ. Είμαι. Χ. Τι μπορείτε να γιατρέψετε; Γ. Την επικονδυλίτιδα του τένις, τη νόσο του Graves, τη βρογχοκήλη του Ντέρμπισιρ και το γόνατο της οικιακής βοηθού. Χ. Μόνο αυτά μπορείτε να γιατρέψετε; Γ. Όχι, έχω ανακαλύψει την προέλευση της ζωής. Δεκατέσσερεις μήνες δίστασα προτού ολοκληρώσω αυτήν τη διάγνωση. Ξημέρωσα γι’ αυτό. Το κεφάλι μου θα δοθεί μετά τον θάνατό μου για έξυπνη ιατρική ανάλυση. Το γέλιο θα χαθεί και το μικρόβιο θα έχει τον έλεγχο. Χ. Για να δούμε τι μπορείτε να κάνετε, λοιπόν. [Ο ΓΙΑΤΡΟΣ βγάζει κυκλικά πριόνια, τρόμπες ποδηλάτων, κ.λπ., από την τσάντα του. Κλάνει καθώς το κάνει.] Β. Χρειάζεστε ένα χάπι, κύριε. Γ. Τι είναι αυτό; Β. Βάλετε τα δυνατά σας, κύριε. Αχ, κύριε, με πονάτε. [Πετάει έξω τον ΒΟΗΘΟ.] Το παιδιάστικο χιούμορ επιχειρεί να υπονομεύσει και να ξεφουσκώσει την ενήλικη αξιοπρέπεια, βεβαιότητα και αυταρέσκεια («Έχω ανακαλύψει την προέλευση της ζωής»)· η ανεπίλυτη ένταση ανάμεσα σε αυτές τις δύο πλευρές του χαρακτήρα του Ώντεν έμελλε να διαδραματίζεται στο έργο του σε όλη την υπόλοιπη ζωή του. Στην κριτική του Ο σκαντζόχοιρος και η αλεπού τού Αϊζάια Μπέρλιν, ο Ώντεν παραθέτει την περίφημη θέση του Μπέρλιν: οι σκαντζόχοιροι «σχετίζουν τα πάντα με ένα μοναδικό, κεντρικό όραμα», ενώ οι αλεπούδες «επιδιώκουν πολλούς στόχους, συχνά άσχετους, ακόμη και αντιφατικούς». Ο Δάντης, ο Πλάτωνας, ο Χέγκελ, ο Προυστ, ο Νίτσε και ο Ίψεν είναι σκαντζόχοιροι, ενώ ο Ηρόδοτος, ο Αριστοτέλης, ο Μολιέρος, ο Μονταίνι, ο Γκαίτε και ο Τζόυς είναι αλεπούδες. Ο Ώντεν συνεχίζει: Βρίσκω αυτήν την κατάταξη διασκεδαστική και διαφωτιστική, όμως νομίζω ότι χρειάζεται περαιτέρω ανάλυση. Για παράδειγμα, δεν είναι αλήθεια ότι υπάρχουν καλλιτέχνες, οι οποίοι, ακριβώς επειδή δεν μπορούν να συλλάβουν κάποια ενοποιητική αρχή του σκαντζόχοιρου που να διέπει τη ροή της εμπειρίας, γίνονται αισθητικά ακόμη περισσότερο σκαντζόχοιροι, επιβάλλοντας στην τέχνη τους την ενότητα που δεν μπορούν να βρουν στη ζωή; Ασφαλώς μιλάει για τον εαυτό του. Η κατανόηση της προσωπικής εμπειρίας του, για τον Ώντεν, εμπεριείχε τη σύνθεση του ανόμοιου και του κατεσπαρμένου στην τέχνη του, με τη χρήση φορμαλιστικών αρχών, στο μέτρο, τις συλλαβές ή τις στροφές. («Το ταλέντο», όπως παρατήρησε ο Γέητς, «αντιλαμβάνεται τις διαφορές, η ευφυΐα την ενότητα»). Όντας λάτρης των διαγραμμάτων,[3] ο Ώντεν δεν μπορεί να αντισταθεί στην περαιτέρω κατηγοριοποίηση όσον αφορά τον Μπέρλιν, ο οποίος δανείζεται τις δύο κατηγορίες στοχαστών από τον Αρχίλοχο. Ο Ώντεν, σε απάντηση, προστρέχει στον Λιούις Κάρρολ: όλοι οι άνθρωποι, επιμένει, μπορούν να διαχωριστούν σε Αλίκες και Μέιμπελ. (Η Μέιμπελ είναι μία από τις φίλες της Αλίκης, η οποία «ξέρει τόσο λίγα»). Η σύλληψη του Ώντεν είναι ελαφρώς άνευ νοήματος –αποφασίζει ότι η Μέιμπελ είναι μια «λογία με εύθραυστα νεύρα και άτολμη καρδιά, η οποία φρίττει τόσο πολύ μόλις ανακαλύπτει ότι η ζωή δεν είναι γλυκά και απαλά χαριτωμένη, ώστε αυτός υιοθετεί μια τερατωδώς σκληρή, τερατωδώς “ρεαλιστική” στάση», και κατατάσσει τον Νταν, τον Σοπενχάουερ, τον Τζόυς και τον Βάγκνερ στην κατηγορία των Μέιμπελ– όμως είναι χαρακτηριστικό του Ώντεν να κατευθύνει το επιχείρημα στην παιδική ηλικία. Θεωρούσε ότι «το να μεγαλώνεις δεν σημαίνει να αφήνεις πίσω σου την παιδική ηλικία ή την εφηβεία, αλλά να τις αξιοποιείς με ενήλικο τρόπο. Αν δεν υπήρχε το παιδί μέσα μας, λογικά θα ήμασταν ανίκανοι για διανοητική περιέργεια». Το «περίπλοκο παιχνίδι του νου» επέτρεπε στον Ώντεν να φλερτάρει, να το πούμε έτσι, με διάφορες ιδέες, και ήταν διανοητικά αχαλίνωτος, πάντοτε ανοιχτός σε νέους τρόπους, νέες σκέψεις. Η πασίγνωστη παρατήρηση του Έλιοτ για τον Χένρυ Τζέημς, ότι είχε ένα μυαλό τόσο κοφτερό που καμιά ιδέα δεν μπορούσε να το δαμάσει, θα μπορούσε ενδεχομένως να αντιστραφεί στην περίπτωση του Ώντεν. Τον ενδιέφεραν τα πάντα –η ψυχολογία, ο χριστιανισμός, η όπερα, ο Θουκυδίδης, ο Ντιαγκίλεφ, ο Τολστόυ, ο Σαίξπηρ· ή, για να δανειστούμε κάποια παραδείγματα από το ποίημά του «Ισπανία 1937», «η διεύρυνση της συνείδησης με δίαιτα και αναπνοή», «η διάδοση του αριθμητήριου και των μεγαλιθικών δομών», «η φωτογράφιση κορακιών», «η ραβδοσκοπία των υδάτων», «η καταγωγή της Ανθρωπότητας», «η απόλυτη αξία των αρχαίων ελληνικών», «η εγκατάσταση δυναμό και τουρμπινών», «οι θεολογικοί διαπληκτισμοί στις ταβέρνες»… Στο A Certain World [Ένα άλλο είδος κόσμου], το εγκόλπιο ερανισμάτων του Ώντεν, αναπαραγάγει τη ρήση του Σίλλερ από το Περί της αισθητικής παιδείας του ανθρώπου (1795): «Ο άνθρωπος παίζει μόνο όταν, με την πλήρη σημασία της λέξης, είναι άνθρωπος, και είναι ολοκληρωτικά άνθρωπος μόνο όταν παίζει». Το παιχνίδι είναι ένας τρόπος να υπάρχεις ολοκληρωτικά, να μην εγκλωβίζεσαι ούτε να παγιδεύεσαι σε στάσεις ή επιτηδεύσεις, ακριβώς όπως ο Ώντεν μπορούσε να απεκδυθεί τον κομμουνισμό και να δοκιμάσει τον Φρόυντ ή να απεκδυθεί την αγγλικότητα και να γίνει Αμερικανός.[4] Το παιχνίδι μπορεί να είναι επιπόλαιο, αλλά μπορεί να έχει τη σοβαρότητα και τη βαρύτητα του παιδικού τραγουδιού, της ψυχαναλυτικής ή μεταφορικής αλήθειας –της αλήθειας του αρχέτυπου, ας πούμε– και επιτρέπει την καθαρή αλληλεπίδραση με το βίωμα των συμβόλων, των σχέσεων, της εξερεύνησης του άλλου, του απαγορευμένου, χωρίς να συγκρούεται με τον ηθικό νόμο ή το κοινό δίκαιο. Είναι επίσης, φυσικά, μια αντίσταση στην τυραννία, στην αυστηρή επιβολή της τάξης, είτε πρόκειται για τον σοβαροφανή γιατρό, ή τον αυστηρό σχολικό διευθυντή, ή τον φασίστα δικτάτορα. Ο Ώντεν είναι ο ευφυής κατεργάρης, το άτακτο παιδί με την αμπούλα βρώμας και τον συντριπτικό στίχο για τον καθηγητή των λατινικών. Ο τόνος μπορεί να γίνει κουραστικός –«μαστίζουν τη γη / λαμπρούς γελοίους σαν τον Χέγκελ / ή έξυπνους πικράντερους σαν τον Χομπς»– και οι πιο ανώδυνοι στίχοι του ενδέχεται να ξεστρατίσουν υπερβολικά προς την επίδειξη. Κάποια από τα επιγράμματα ή τα σύντομα ποιήματα μοιάζουν να προμηνύουν τη φρίκη της ινσταγκραμικής ποίησης –«Τίποτα δεν μπορεί να αγαπηθεί υπερβολικά, / μα τα πάντα μπορούν να αγαπηθούν / με τον λάθος τρόπο.»– και δεν με ελκύουν ιδιαίτερα τα περιστασιακά ποιημάτια και τα σατιρικά τετράστιχα: «Ο Μάρτιν Μπούμπερ / Ποτέ δεν λέει “εσείς” σ’ έναν βολβό: / Παρά την πίστη του, / Δεν ένιωσε την ανάγκη.» Όμως ο Ώντεν εισήγαγε, ή επιχείρησε να εισαγάγει, ένα κάποιο είδος ειρωνείας στην αμερικανική ποίηση, ακόμη και ενόσω η Αμερική του δίδασκε τις αποκαλύψεις ενός πιο πουριτανικού, περισσότερο ευθέος τρόπου ύπαρξης ή της περιγραφής της ύπαρξης. (Στο Η θάλασσα και ο καθρέφτης, το πολύστιχο ποίημα-σχόλιο στην Τρικυμία, βάζει τον Πρόσπερο να ρωτά: «Μπορώ να μάθω να υποφέρω / Χωρίς να ειρωνεύομαι και να αστειεύομαι / Για τον πόνο;»). Όπως είπε σε μια συνέντευξη στο Time το 1947: Οι άνθρωποι δεν καταλαβαίνουν ότι είναι δυνατόν να πιστεύεις κάτι και να το γελοιοποιείς ταυτόχρονα. […] Επίσης, τους είναι δύσκολο να δουν ότι η δήλωση κάποιου ότι πιστεύει δεν αποδεικνύει ότι πιστεύει πράγματι, περισσότερο απ’ όσο ένα ερωτικό ποίημα αποδεικνύει ότι κάποιος είναι ερωτευμένος. Ο Γουίσταν Χιού Ώντεν γεννήθηκε στο Γιορκ το 1907, ο μικρότερος από τρεις γιους. (Οι αδερφοί του έγιναν ο ένας κτηματίας και ο άλλος γεωλόγος). Όταν ήταν ενός έτους, ο πατέρας του, Τζωρτζ Ώντεν, διορίστηκε σχολικός γιατρός στο Μπέρμιγχαμ, και η οικογένεια μετακόμισε εκεί. Ο Τζωρτζ Ώντεν είχε υπηρετήσει στο Βασιλικό Υγειονομικό Σώμα Στρατού στην Καλλίπολη, την Αίγυπτο και τη Γαλλία κατά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Ο Ώντεν μπήκε οικότροφος στο δημοτικό σχολείο Σαιντ Έντμουντ στο Σάρρεϋ, όπου γνώρισε τον Κρίστοφερ Ίσεργουντ, ο οποίος έγινε ισόβιος φίλος και συνεργάτης του, και από τα τέλη της δεκαετίας του 1920 και κατά τη δεκαετία του 1930, εραστής του. Μεταξύ 1920 και 1925, ο Ώντεν ήταν οικότροφος στη Σχολή Γκρέσαμ στο Χολτ του Νόρφολκ, και ύστερα από προτροπή ενός συμμαθητή του, του Ρόμπερτ Μέντλεϋ, με τον οποίο ήταν ερωτευμένος, άρχισε να γράφει ποίηση. Έντουαρντ Σόρελ, Ίγκορ Στραβίνσκι και Γ. Χ. Ώντεν, 1985, Εθνική Πινακοθήκη Πορτρέτων, Σμιθσόνιαν. Ο Χάρντυ, ο Έντουαρντ Τόμας, τα αγγλοσαξονικά ποιήματα υπήρξαν σημαντικές πρώτες επιρροές. (Αν λάβουμε υπόψη την εκτενή κριτικογραφία και την ποίηση που έγραψε με το βλέμμα στον Σαίξπηρ, ήταν ίσως ταιριαστό ότι το πρώτο ποίημά του δημοσιεύθηκε στο σχολικό περιοδικό με το τυπογραφικό λάθος «Γ. Χ. Άρντεν»[5] στην υπογραφή). Πήγε στο Κράιστ Τσερτς της Οξφόρδης το 1925 όπου σπούδασε φυσική επιστήμη, κατόπιν πολιτική, φιλοσοφία, οικονομικά και τέλος αγγλική φιλολογία με καθηγητή τον μελετητή του μεσαίωνα Νέβιλ Κόγκχιλ. Αποφοίτησε με «καλώς», αλλά έχοντας αποκτήσει φήμη σε όλο το πανεπιστήμιο για την ευφυΐα και την ποίησή σου. Ως φοιτητής διάβασε και μιμήθηκε τον Έλιοτ, τη Γερτρούδη Στάιν, την Ίντιθ Σίτγουελ και τη Λώρα Ράιντινγκ. Μετά την Οξφόρδη, ο Ώντεν πήγε στο Βερολίνο με τον Ίσεργουντ για έναν σχεδόν χρόνο και σύναψε πολλές σεξουαλικές σχέσεις, κυρίως με ζιγκολό. Ο Έλιοτ δημοσίευσε τα Ποιήματα του Ώντεν το 1930, και ενώ ο Ώντεν δίδασκε στην Ακαδημία Λάρτσφινλτ έγραψε το The Orators: An English Study [Οι ρήτορες: Μια αγγλική μελέτη], που ασχολείται με το κοινωνικό και πολιτικό τοπίο της χώρας μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και με την ομοφυλοφιλία του. Μια απογραφή της κατάστασης του έθνους (μια ενδελεχής διάγνωση αυτής «της χώρας μας όπου κανείς δεν είναι καλά»), είναι υπερβολική στις τεχνικές της, συνδυάζοντας, μεταξύ άλλων, μια ομιλία βράβευσης σε σχολείο, μια «Επιστολή σε ένα τραύμα», το ημερολόγιο ενός αεροπόρου συνοδευόμενο από διαγράμματα, γενετική και ψυχαναλυτική θεωρία, μια σεστίνα, ένα αλφάβητο αεροπορίας, πινδαρικές ωδές… Στα προλεγόμενα της ανατύπωσης του 1966, ο Ώντεν έγραψε: Κανονικά, όποτε ξαναδιαβάζω κάτι που έγραψα νεότερος, μπορώ να σκεφτώ τον εαυτό μου στην πνευματική κατάσταση στην οποία το έγραψα. Οι Ρήτορες, όμως, με ξεπερνούν. Το όνομά μου στη σελίδα του τίτλου μοιάζει ψευδώνυμο για κάποιον άλλον, κάποιον που έχει ταλέντο, αλλά βρίσκεται κοντά στα όρια της τρέλας. Από το 1932 ως το 1935, ο Ώντεν δίδασκε στη Σχολή Ντάουνς στο Μάλβερντ Χιλλς, απολαμβάνοντας τη διδασκαλία και την κουτσομπολίστικη παρέα των συναδέλφων του και των μαθητών τους. «Σκοπός μας είναι να μάθουν γράμματα / ακόμη κι αν όλοι είναι για κλάματα». Το 1934 έκανε τον γύρο της Κεντρικής Ευρώπης με αυτοκίνητο παρέα με δύο πρώην μαθητές του στο Ντάουνς, ο ένας εκ των οποίων ήταν ο Μάικλ Γέητς, με τον οποίο είχε ερωτοχτυπηθεί. Το 1935, ο Ώντεν άφησε προσωρινά τη διδασκαλία για να συνεργαστεί με την κινηματογραφική μονάδα των βρετανικών ταχυδρομείων, GPO Film Unit, γράφοντας τον «έμμετρο σχολιασμό» για το ντοκιμαντέρ Νυχτερινό ταχυδρομείο (1936), και παντρεύτηκε την Έρικα Μαν, τη λεσβία κόρη του Τόμας Μαν, η οποία χρειαζόταν διαβατήριο για να φύγει από τη Γερμανία. Το 1936 έγραψε ένα θεατρικό έργο, το The Ascent of F6 [Η ανάβαση στην κορυφή F6], με τον Ίσεργουντ, και εξέδωσε τη συλλογή Look, Stranger! [Κοίτα, ξένε!] (που κυκλοφόρησε την επόμενη χρονιά στις ΗΠΑ με τίτλο On This Island [Σ’ αυτό το νησί]), η οποία περιέχει μερικούς από τους ωραιότερους στίχους του («Πάνω στο γρασίδι έχω ξαπλώσει») και έχει ενδείξεις ότι ο Ώντεν αποδέχεται τη σεξουαλικότητά του. Οι στρατιωτικές μεταφορές επαναλαμβάνονται, για παράδειγμα, στο ποίημα XXVI, αλλά στο τέλος φανερώνεται ότι δεν χρειάζεται να ελέγχονται τα περάσματα: Εκείνη τη νύχτα όταν άρχισε η χαρά Οι πιο στενές μας φλέβες κατακόκκινες Περιμέναμε για τη λάμψη Tου όπλου της αυγής που μας στόχευε. Αλλά η αυγή μας άφησε να περάσουμε Και μέρα τη μέρα η ανακούφιση Ξεπέρασε το νευρικό του γέλιο… Το 1937, ο τριαντάχρονος Ώντεν θεωρείτο ήδη από τους κορυφαίους ποιητές της γενιάς του (και φωνή της σοσιαλιστικής νεολαίας) στην Αγγλία, μια φήμη που είχε διαδοθεί και στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού. Εκείνη τη χρονιά το New Verse αφιέρωσε ένα διπλό τεύχος αποκλειστικά στην εξύμνηση του έργου του, και περιείχε κείμενα τόσο από συγγραφείς εγνωσμένου κύρους, όπως ο Πάουντ, όσο και ανερχόμενους, όπως ο Ντύλαν Τόμας. Τα αληθινά αισθήματα του Τόμας αποκαλύφθηκαν σε μια επιστολή προς τον Τζέιμς Λόχλιν, λίγο καιρό αφότου ο τελευταίος ίδρυσε τον εκδοτικό οίκο New Directions, τον Μάιο του 1938: Ο Ώντεν είναι, νομίζω, 31. Εγώ είμαι 23. Δεν ξέρω τον Ώντεν, αλλά νομίζω ότι ακούγεται κακός: ο σπουδαιοφανής, χωρατατζής αρχηγός της τάξης, ο νεαρός περιπλανώμενος, ο καλαμπουρτζής του σχολείου, ο ρήτορας του Λυκείου, ο κλόουν της κλίκας των ομοφυλόφιλων. Θεωρώ ότι μερικές φορές γράφει με μεγάλη δύναμη: «Ω Αγάπη, όποιος με προσοχή κοιτά τον απερίσκεπτο ουρανό / θ’ ακούσει την καρδιά του να χτυπάει με ρυθμό». Δεν συμφωνώ ότι είναι εξίσου κακός με τον [Άρτσιμπαλντ] Μακλίς. Ασφαλώς είναι υπερτιμημένος. Πρόσθεσα και τη δική μου στάλα επαίνου σε ένα τεύχος του New Verse αφιερωμένου εξ ολοκλήρου στο λιβάνισμα και την εξύμνησή του. Είχαν προσθέσει ένα πορτρέτο του που έμοιαζε με αλμπίνο και διάφορα χειρόγραφά του. Είναι ακριβώς αυτό που η αγγλική λογοτεχνική κοινή γνώμη θεωρεί ότι θα έπρεπε να είναι ένας σύγχρονος Άγγλος ποιητής. Είναι τέλεια (& πανάκριβα) μορφωμένος, αλλά παρ’ όλα αυτά απολαυστικά εκκεντρικός. […] Είναι αυτό ακριβώς που θα έπρεπε να είναι: ας παραληρεί για τον παλιό κομμουνισμό του, είναι μονάχα η φυσική επαναστατικότητα ενός νέου (& εξάλλου δεν προσηλυτίζει κανέναν: η απονομή συντηρητικών βραβείων σε αντισυντηρητικούς που θεωρούνται κοινωνικά ακίνδυνοι είναι μια φίνα, καταπραϋντική, παρηγορητική και πανέξυπνη χειρονομία. Και, δευτερευόντως, η πλούσια μειοψηφία μπορεί πάντα να ηρεμήσει κάποιον που φωνάζει «Ισότητα για όλους» παραχωρώντας του ατομική ισότητα με τον εαυτό της). Μολονότι και ο ίδιος ο Τόμας κάτι ήξερε για τον ρόλο της καρικατούρας του Ποιητή, οι αναγνώστες που είχαν εργατική προέλευση και είχαν λάβει δημόσια εκπαίδευση ενδεχομένως να συμμερίζονταν κάποιες από τις επιφυλάξεις του. Εδώ που τα λέμε, διαβάζοντας ξανά πολλά από τα έργα του Ώντεν, παρατηρεί κανείς την απουσία των γυναικών στα ποιήματά του. Είναι είτε αφηρημένες («Το τοπίο του θύμισε κάποτε τη μορφή της μητέρας του») ή καρτουνίστικες και κακοπαθημένες, όπως η Ίντιθ Γκι (στην μπαλάντα “Miss Gee,” από το Another Time [Μια άλλη φορά]), η οποία έχει «ένα ελαφρύ αλληθώρισμα» και «καθόλου στήθος». Πεθαίνει από καρκίνο και την κρεμούν από το ταβάνι για μάθημα ανατομίας σε φοιτητές της Οξφόρδης. Ο κόσμος του Ώντεν είναι ένας κόσμος ανδρών, με άνδρες δρώντες σε αυτόν. Στο ημερολόγιο ταξιδίου του 1939 Journey to a War [Ταξίδι σε έναν πόλεμο], γραμμένο από κοινού με τον Ίσεργουντ, όπου εξιστορούν την επίσκεψή τους στην εμπόλεμη Κίνα την προηγούμενη χρονιά, ο Ώντεν περιέγραψε την Αμερική ως «απολύτως ελεύθερη» (εδώ θα μπορούσε κανείς να εγείρει μια μικρή ένσταση ρωτώντας για ποιον ακριβώς), και τον Ιανουάριο του 1939, ο Ώντεν και ο Ίσεργουντ πήγαν εκεί, καταφτάνοντας με υπερωκεάνειο στο λιμάνι της Νέας Υόρκης. Αρχικά το ταξίδι ήταν να κρατήσει έναν χρόνο και θα έγραφαν ένα ταξιδιωτικό βιβλίο με τίτλο Address Not Known [Διεύθυνση: Άγνωστη]. Ο Ώντεν τελικά θα έμενε στη Νέα Υόρκη, με διαλείμματα, τριάντα τρία χρόνια. Ο Ίσεργουντ πήγε στο Χόλλυγουντ για να γράψει σενάρια. Την πρώτη χρονιά του στη Νέα Υόρκη, ο Ώντεν, τριάντα δύο ετών τότε, γνώρισε τον δεκαοχτάχρονο Τσέστερ Κάλλμαν, ο οποίος ήταν, όπως μάλλον σκαιά το θέτει το Cambridge Companion to W.H. Auden «ένας επιθετικά “φανερός” και έκλυτος ομοφυλόφιλος ο οποίος, παρότι Εβραίος, είχε τη στερεότυπη “άρια” ομορφιά που προτιμούσε ο Ώντεν». Με σκαμπανεβάσματα, προδοσίες και πρόσκαιρους χωρισμούς, ο Κάλλμαν και ο Ώντεν θα παρέμεναν μαζί έως το τέλος της ζωής του Ώντεν. Η έλξη που ασκούσε επάνω του η χώρα αφορούσε εν μέρει την απόδραση από τις παλιές βεβαιότητες: είπε στον Ρόμπερτ Φιτζέραλντ ότι «η Αμερική είναι το ιδανικό μέρος επειδή εδώ οι εθνικότητες δεν σημαίνουν τίποτα, υπάρχουν μόνο άνθρωποι, και έτσι πρέπει να είναι το μέλλον». Ο Ώντεν βρήκε νέα θέματα και ενδιαφέροντα στις ΗΠΑ – ανέπτυξε από νωρίς φιλικές σχέσεις με τον θεολόγο Ράινχολντ Νίμπουρ, ο οποίος επηρέασε την επιστροφή του στον χριστιανισμό, που, σύμφωνα με τον Ώντεν, είναι «μια πορεία, όχι μια κατάσταση, και χριστιανός δεν είναι κάτι που είναι κανείς, παρά μόνο κάτι που μπορεί να προσευχηθεί να γίνει». Η εβραϊκότητα του Κάλλμαν, ωστόσο, του παρείχε πρόσβαση σε ένα διαφορετικό σύνολο αναφορών, κι επίσης ο Κάλλμαν ήταν αυτός που του ξύπνησε το ενδιαφέρον για τη μεγάλη όπερα. Συνεργάστηκαν σε λιμπρέτα, όπως Η ζωή ενός ακόλαστου [The Rake’s Progress] (1951) του Στραβίνσκυ. Η μετοίκηση του Ώντεν στην Αμερική δημιούργησε μια κάποια έχθρα στον λογοτεχνικό κόσμο. Διορίστηκε στο Τμήμα Ηθικού της Αμερικανικής Έρευνας Στρατηγικών Βομβαρδισμών στη Γερμανία,[6] όπου πήρε συνεντεύξεις από Γερμανούς πολίτες σχετικά με τον πόλεμο και δεν έλαβε «καμία απάντηση που δεν περιμέναμε». Επέστρεψε για λίγο στο Λονδίνο το 1945, και η άποψη του Ρόμπερτ Γκρέιβς μοιάζει αντιπροσωπευτική: «Χα χα για τον Ώντεν: τα ποντίκια επιστρέφουν στο πλοίο που δεν βούλιαξε». Για τον Ώντεν έχουν γραφτεί τόσο πολλά –και ο Ώντεν έχει γράψει τόσο πολλά– που κάποιες φορές γίνεται δύσκολο να μείνουν ορατά τα ποιήματα. Είναι η χαοτική ερωτική ζωή, τα είκοσι χρόνια καθημερινής χρήσης αμφεταμινών, το ρυπαρό νοικοκυριό, τα στερνά, πολύ μοναχικά χρόνια, και όλες οι φήμες – έκανε την Αν Σέξτον να κλάψει στα παρασκήνια του Poetry International· στην Αυστρία δάνεισε το αυτοκίνητό του στον Χούγκερλ, έναν ζιγκολό, που το χρησιμοποίησε σε ληστεία τραπέζης, κατά την οποία το καπό τρυπήθηκε από σφαίρα· όταν το διαμέρισμά του στη Σαιντ Μαρκς Πλέις ήταν υπερβολικά βρώμικο, χρησιμοποιούσε την τουαλέτα της γειτονικής κάβας· η Χάννα Άρεντ τον πήγε για ψώνια και τον ανάγκασε να αγοράσει δεύτερο κοστούμι… Η κοινώς αποδεκτή ιδέα για τον Ώντεν είναι ότι στο ύστερο έργο του οι περίπλοκες, αμφίσημες αλήθειες που προκαλεί το παιχνίδι, η παραβολή, υπερκεράζονται από έναν πιο δημόσιο, πιο κοντινό στη ζωή τόνο, και η κοινώς αποδεκτή ιδέα είναι κατά κύριο λόγο αλήθεια. Θεωρείται επίσης ότι τα αμερικανικά χρόνια του Ώντεν παρήγαγαν λιγότερο αξιομνημόνευτα ποιήματα και μικρότερη επιρροή, μολονότι αυτή η πρόταση σηκώνει περισσότερη συζήτηση. Τα ύστερα βιβλία του περιέχουν αρκετά μεγαλοφυή έργα: οι Νώνες [Nones] (1951) περιέχουν το «Εγκώμιο στον ασβεστόλιθο» [“In Praise of Limestone”] και Η ασπίδα του Αχιλλέα [The Shield of Achilles] (1955) περιέχει τα «Βουκολικά» [“Bucolics”] και το ομότιτλο ποίημα, που μου φαίνονται από τα πλέον άρτια πράγματα που έχει γράψει ποτέ ο Ώντεν – ή οποιοσδήποτε άλλος. Στην κριτική του στο The Age of Anxiety [Στην εποχή της αγωνίας] (1947), την εκτενή «μπαρόκ εκλογή» του Ώντεν που διαδραματίζεται κατά τη διάρκεια του πολέμου σε ένα μπαρ στο κέντρο της Νέας Υόρκης με τέσσερις χαρακτήρες, τον Quant, τον Emble, τη Rosetta και τον Malin, που αντιπροσωπεύουν τη Διαίσθηση, την Αίσθηση, το Συναίσθημα και τη Σκέψη αντίστοιχα, ο Ράνταλ Τζάρρελ έγραψε: Ο άνθρωπος που, τη δεκαετία του ’30, ήταν ένας από τους πέντε ή έξι καλύτερους ποιητές στον κόσμο, έχει βαθμηδόν μετατραπεί σ’ έναν ρητορικό μύλο που αλέθει στον πάτο του Καθαρτηρίου, σε ένα αυτόματο που διαρκώς κάνει αστειάκια, λογοπαίγνια, ρητορικές μηχανούλες, εξίσου εμμονικά, αδιάκοπα και ανήσυχα όπως πλένει ένας νευρωτικός τα χέρια του. Γενικά είναι αλήθεια ότι ο διαγνώστης πήρε τον έλεγχο και ότι στα ύστερα ποιήματα ένας αβρός, καλοκάγαθος, ελαφρώς αυτάρεσκος Ώντεν αδιάκοπα νουθετεί, προειδοποιεί ή συμβουλεύει τους αναγνώστες του. Επίσης, τα ποιήματά του έγιναν πράγματι πολύ εκτενή. Τα “New Year Letter” [Πρωτοχρονιάτικη επιστολή] (1941), “For the Time Being” [Προς το παρόν] (1944), και The Age of Anxiety [Στην εποχή της αγωνίας] μπορούν να θεωρηθούν εν μέρει επιτυχίες. Το “Προς το παρόν” (με υπότιτλο “A Christmas Oratorio” [Χριστουγεννιάτικο ορατόριο]) ξεκίνησε τη ζωή του ως λιμπρέτο για τον Μπέντζαμιν Μπρίτεν και έχει καλά σημεία –οι μάγοι, ο αφηγητής– και μακροσκελή, δύσπεπτα αποσπάσματα, ιδίως ο στοχασμός του Αγίου Συμεών: Από Εκείνον διαλύεται το σκοτάδι εντός του οποίου η εκπεσούσα βούληση δεν μπορεί να διακρίνει μεταξύ πειρασμού και αμαρτήματος, διότι εντός Του αποκτούμε πλήρη συνείδηση της Ανάγκης ως ελευθερίας μας να μπούμε σε πειρασμό και της Ελευθερίας ως Ανάγκης μας να έχουμε πίστη… Η ικανότητα του αναγνώστη να το τελειώσει ενδεχομένως να βασίζεται στο δικό του αίσθημα περί χριστιανισμού. Το Στην εποχή της αγωνίας είναι βιρτουόζικο σε κάποια σημεία, γεμάτο λεκτική ενέργεια, ρυθμό και ντοκιμαντερίστικες λεπτομέρειες («κοντόφθαλμοι μελετητές σε μονοπάτια καναλιών / έθεσαν τους όρους τους»), όμως είναι υπερβολικά εκτενές, οι τέσσερις χαρακτήρες ακούγονται πάρα πολύ σαν τον Ώντεν και, χάρη στην επίμονη αγγλοσαξονική παρήχηση, σαν να μην έχουν καμιά σχέση με πραγματικούς ανθρώπους. Το “Πρωτοχρονιάτικη επιστολή” (1.707 στίχοι ομοιοκατάληκτου τετράμετρου) έχει πολλά έξοχα αποσπάσματα, ιδίως όταν επανέρχεται στο χαμένο τοπίο της οροσειράς Πενάιν, παρότι ενδεχομένως το πιο ζωντανό κομμάτι μέσα του είναι οι σημειώσεις, γραμμένες σε στιχάκια, ελεύθερο στίχο και πεζά ανέκδοτα. Από ορισμένες απόψεις πρόκειται για tour de force, έτσι όπως εξαπολύει επίθεση σε εθνικιστικές ιδέες και αξιοποιεί την πολύγλωσση αμερικανική αργκό, ενώ παράλληλα επιδεικνύει συχνά μια κοφτή αγγλική αυτοσυγκράτηση και σαφήνεια: Όπως κι αν αποφασίσουμε να ενεργήσουμε, Η απόφαση πρέπει να αποδεχθεί το γεγονός Ότι η μηχανή έχει καταστρέψει Τα τοπικά έθιμα που απολαμβάναμε Αντικατέστησε τους δεσμούς του αίματος και του έθνους Με την προσωπική συνομοσπονδία. (…) Γιατί η μηχανή κραύγασε δυνατά Και γνωστοποίησε στο πλήθος Το μυστικό που ήταν πάντα αλήθεια Μα γνωστό κάποτε μόνο στους λίγους Εξαναγκάζοντας τους πάντες στην παραδοχή Ότι η μοναξιά είναι η αληθινή κατάσταση του ανθρώπου Κι ο καθένας πρέπει να ταξιδεύει μόνος… Ο Ώντεν έγινε μάρτυρας των χειρότερων εκφάνσεων του εθνικισμού και θεωρούσε ηθικό χρέος του να απομακρυνθεί από το πλήθος, από τον όχλο. Άραγε πέτυχε να αποσυνδέσει τον εθνικισμό από την ποίηση; Ο Έλιοτ στην «Κοινωνική λειτουργία της ποίησης» έγραψε ότι «καμία τέχνη δεν είναι πιο επίμονα εθνική από την ποίηση» και το όλο εγχείρημα του Γέητς ήταν να δημιουργήσει ένα έθνος, έναν ενωτικό μύθο για την Ιρλανδία – από τα ποιήματα του Κελτικού Λυκόφωτος και την Καθλίν Νι Χούλιχαν ώς ένα από τα τελευταία ποιήματά του με τον τίτλο «Ο Κουχούλιν παρηγορημένος». Επιθυμούσε «μια Ιρλανδία / Που φαντάστηκαν οι ποιητές». Η αντίδραση του Ώντεν σε αυτόν τον τρόπο σκέψης διακρίνεται στην ελεγεία του για τον Γέητς: Στης νύχτας τον εφιάλτη Γαβγίζουν όλα της Ευρώπης τα σκυλιά Και τα ζώντα έθνη περιμένουν, Τα καθένα στο μίσος του παγιδευμένο. Η αντίδρασή του στο γεγονός ότι έγινε πρότυπο για ένα συγκεκριμένο είδος αγγλικότητας ήταν να τα μαζέψει και να μετακομίσει στη Νέα Υόρκη. (Είπε στον φίλο του Λούις Μακνίς το 1940: «Ένας καλλιτέχνης οφείλει είτε να ζει εκεί που έχει ζωντανές ρίζες ή να μην έχει καθόλου ρίζες»). Ο εθνικισμός για τον Ώντεν ήταν παρόμοιος με τον πατριωτισμό, που ήταν παρόμοιος με την πολεμοκαπηλία, και αδιαφορούσε για την ανάγκη να μιλάει εξ ονόματος ενός εθνικού κοινού ή να απευθύνεται σε αυτό. Επειδή τον ενδιέφερε περισσότερο μια σχέση οικειότητας, δεν είχε χρόνο για δημαγωγίες.[7] Ο Μέντελσον έγραψε γι’ αυτόν σε αυτές τις σελίδες: Ένας συγγραφέας που απευθύνεται σε πολυπληθές κοινό ισχυρίζεται ότι αξίζει τη συλλογική προσοχή του. Πρέπει να παρουσιάσει τον εαυτό του όπως οι μεγάλοι μοντερνιστές –ο Γέητς, ο Τζόυς, ο Έλιοτ, ο Πάουντ– που λίγο-πολύ αυτοπαρουσιάζονταν ως πρωτοπόροι οραματιστές και πολιτισμικές αυθεντίες, καλλιτέχνες-ήρωες που καθορίζουν την ατζέντα για την εποχή και το έθνος τους. Σε αντίθεση, ένας συγγραφέας που απευθύνεται σε έναν αναγνώστη παρουσιάζει τον εαυτό του ως ειδικό στην τέχνη του, αλλά από κάθε άλλη άποψη ισότιμο με τον αναγνώστη, χωρίς να κατέχει την ηθική αυθεντία ή κάποια ιδιαίτερη γνώση σε οτιδήποτε άλλο πέρα από την τέχνη του. Ο Ώντεν μπορεί να γίνει πληκτικός και μπορεί να γίνει συναρπαστικός, όμως σχεδόν πάντοτε δίνει την αίσθηση ότι μιλάει σε σένα, σε ένα άτομο που κάθεται πλάι του στο τραπέζι των επισήμων ή σε μια στάση λεωφορείου. Δεν αυτοπαρουσιάζεται ως μεγάλος πρωτοπόρος οραματιστής, αλλά ως ισότιμος διαδοσίας, έστω προικισμένος με μια υπερφυσική ευχέρεια στη γλώσσα. Αυτό που ίσως είχε ξεκινήσει ως τρόπος να γράφει αληθινά εντός των περιορισμών της δημόσιας ζωής –λ.χ., απευθυνόμενος σε ένα «εσύ» ούτως ώστε να αποφύγει να δώσει φύλο στο αντικείμενο του έρωτα– έγινε για τον Ώντεν δόγμα, αξίωμα. Και πολλά ποιήματα ανοίγουν σαν συζητήσεις. Ο τόνος ενδέχεται να είναι δραματικός, ή αστείος, ή εκμυστηρευτικός, είναι όμως πάντοτε φιλικός: «Κοιτάζοντας τ’ αστέρια ξέρω γιατί / αν πάω στο διάολο δεν τους καίγεται καρφί», «Μια λίμνη επιτρέπει σε έναν κοινό πατέρα / Που βαδίζει αργά / Να κάνει τον γύρο της σ’ ένα απόγευμα», «Ξέρω έναν συνταξιούχο οδοντίατρο που ζωγραφίζει μόνο βουνά». Από τους μεγάλους ποιητές του εικοστού αιώνα ο Ώντεν έχει τη μεγαλύτερη επίγνωση του κινδύνου του «μεγαλείου» ή της αυτοπαρουσίασης ως αυθεντίας του πολιτισμού και πού μπορεί να οδηγήσει αυτός ο δρόμος: στον εθνικισμό του Γέητς ή ακόμη και τον φασισμό του Πάουντ. Στο “The Composer” [Ο συνθέτης], η απεικόνιση της δουλειάς του ποιητή δείχνει ταυτόχρονα την πεποίθηση του Ώντεν για το ζωτικής σημασίας συνδετικό έργο της ποίησης και την αντίληψή του για το πόσο γελοίο, βρόμικο και μη συστηματικό είναι στην πραγματικότητα αυτό το έργο: «Ψαχουλεύοντας στη ζωή του, ο ποιητής ανασύρει / τις εικόνες που πονάνε και συνδέουν». Αυτό το «ψαχουλεύοντας» υποδηλώνει κάτι σαφώς ακατάστατο, κάποιον που σκαλίζει μέσα στην κοινή ζωή. Για τον Ώντεν «την τελειότητα» την επιδιώκουν πάντα οι στρατευμένοι ιδεολόγοι, οι τύραννοι. Ο Ώντεν ζούσε στον πραγματικό κόσμο των συνταξιούχων οδοντιάτρων και κοινών πατεράδων όπου –αν είμαστε τυχεροί– ζούμε και εμείς. © THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS 2023 — Μετάφραση: Νίνα Μπούρη Σημ. ARB: Το άρθρο του Έντουαρντ Μέντελσον “The Secret Auden” [Ο άγνωστος Ώντεν] δημοσιεύθηκε στην Athens Review of Books, τχ. 50 (Απρίλιος 2014). Βλ. bit.ly/426U9vZ [1] Βλ. την κριτική του Fintan O’Toole’s σε αυτές τις σελίδες, 22 Οκτωβρίου 2015. [2] Πάντοτε περιγράφεται, και αυτοπεριγράφεται, ως ομοφυλόφιλος, παρότι τη δεκαετία του 1940 διατηρούσε επί αρκετά χρόνια σεξουαλική σχέση με μια γυναίκα, τη Ρόντα Γιάφφε, και σύναψε εφήμερους δεσμούς με γυναίκες σε άλλες περιόδους της ζωής του. [3] Ο Μέντελσον αναπαράγει κάποια από τα επεξηγηματικά διαγράμματα του Ώντεν προς τον Ίσεργουντ –για παράδειγμα, σχετικά με την ars poetica του, το ποίημα «Η θάλασσα και ο καθρέφτης»– αν και δεν περιλαμβάνει τον εκπληκτικό «πλήρες διάγραμμα» των αντιθέσεων που δημιούργησε ο Ώντεν ενώ δίδασκε στο Σουάρθμορ και έγραφε τη «Θάλασσα και τον καθρέφτη», που μπορεί να βρει κανείς τον Ύστερο Ώντεν. [4] Ο Ώντεν ανακάλυψε τον Φρόυντ στα δεκατρία του, σύμφωνα με τη βιογραφία του Μέντελσον, «όταν ο πατέρας του άρχισε να χρησιμοποιεί τη νέα ψυχολογία στην άσκηση της σχολικής ιατρικής». Σε όλη του τη ζωή ο ποιητής συνδιαλεγόταν με τον Φρόυντ και δανειζόταν από αυτόν, εξελισσόμενος ίσως στον πρώτο σημαντικό ποιητή που χρησιμοποίησε σύγχρονες ιδέες περί ψυχολογίας στο έργο του. Σύμφωνα με το Cambridge Companion «Από την εφηβεία του ξάφνιαζε ή εκφόβιζε τους φίλους του με φροϋδικές διαγνώσεις». [5] Άρντεν ήταν το επίθετο της μητέρας του Σαίξπηρ αλλά και το όνομα του Δάσους στο οποίο εκτυλίσσεται η δράση στο έργο Όπως σας αρέσει. (Σημ. ARB). [6] Είχε απορριφθεί από τον αμερικανικό στρατό τον Αύγουστο του 1942 για ιατρικούς λόγους εξαιτίας της ομοφυλοφιλίας του. [7] Όποτε το αισθανόταν απαραίτητο, πήρε πολιτικές και ηθικές θέσεις αποτελεσματικά και ήσυχα. Βλ. Μέντελσον, “The Secret Auden” [Ο άγνωστος Ώντεν], The New York Review, 20 Μαρτίου 2014 και “Auden and No-Platforming Pound” [Ο Ώντεν και η στέρηση του βήματος του Πάουντ], nybooks.com, 27 Φεβρουαρίου 2019.

Σύνδεση