Ο μονα-«δικός» μας πλανήτης;

Σπύρος Σφενδουράκης, Άλλος ένας πλανήτης. Αναφορά για μια μορφή ζωής σχετικά προηγμένη τεχνολογικά, αν και μέτριας νοημοσύνης, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2023, σελ. 264 Ο τίτλος θα μπορούσε να είναι και από βιβλίο της λογοτεχνίας του φανταστικού, και πράγματι πρόκειται για μια αναφορά ενός εξωγήινου ταξιδιώτη του Διαστήματος και τακτικού επισκέπτη της Γης. Η αναφορά του διασώθηκε και παρουσιάζεται από τον Σόνι Ντούλιτλ Μάρβιν, το σωτήριο έτος 4323. Ποιος είναι ο Σόνι Ντούλιτλ Μάρβιν; Μα «φυσικά» ένα ρομπότ, με σαφή χαρακτηριστικά ανεπτυγμένης Τεχνητής Νοημοσύνης. Αυτό λοιπόν είναι το βασικό τέχνασμα του βιβλίου, δηλαδή η απεικόνιση του κόσμου μέσα από τα «μάτια» ενός ανεξάρτητου παρατηρητή, αρκετά κοινό βέβαια στη λογοτεχνία, που όπως παραδέχεται και ο Σπύρος Σφενδουράκης το έχει εμπνευστεί από μια νουβέλα της Ούρσουλας Λε Γκεν. Με αυτό το τέχνασμα ο συγγραφέας επιδιώκει, κατά τη γνώμη μου και όπως ίσως αυθαίρετα εικάζω, αρκετούς στόχους: να ξεφύγει από την κοινότοπη δομή των βιβλίων εκλαϊκευμένης επιστήμης, να δημιουργήσει μια ζωντανή «χρονομηχανή» έτσι ώστε να παρουσιάσει την εξέλιξη της ζωής στη Γη, να προσδώσει μεγαλύτερη αντικειμενικότητα και κύρος στα δεδομένα και στις θέσεις που παρουσιάζονται στο βιβλίο (αφού αυτά τα λέει κάποιος αποδεδειγμένα υπερνοήμων εξωγήινος, τότε σίγουρα θα είναι αμερόληπτα και σωστά) και, τέλος, να δώσει ένα σαφές στίγμα των συναφών προσωπικών του λογοτεχνικών και κινηματογραφικών προτιμήσεων (όπως προκύπτει και από το επίμετρό του στον επίλογο του βιβλίου). Αυτός λοιπόν ο εξωγήινος ταξιδιώτης ήταν επιφορτισμένος για τα τελευταία 6 εκατομμύρια χρόνια να επισκέπτεται και να μελετά ανά τακτά χρονικά διαστήματα (κάθε 1 εκατομμύριο χρόνια) τον πλανήτη μας, να παραμένει σε αυτόν κάθε φορά 60 χρόνια και η αναφορά του αποτελεί τη σύνοψη των παρατηρήσεων και συμπερασμάτων του. Η ανά χείρας αναφορά / βιβλίο αποτελείται από 24 κεφάλαια και έναν Επίλογο, με ευφάνταστους τίτλους που έχουν δοθεί από τον Σφενδουράκη (ή τον Σόνι Ντούλιτλ Μάρβιν;). Αρκετοί από αυτούς εξηγούνται στο τέλος του. Κάποιος θα μπορούσε να πει ωστόσο πως το βιβλίο συγκροτείται από δύο ενότητες. Η πρώτη ενότητα, από το 1ο μέχρι και το 9ο Κεφάλαιο, αφορά τη ζωή, τις γενικές διεργασίες της και τους παράγοντες που την επηρεάζουν πριν από την εμφάνιση των γενεαλογιών του ανθρώπου και των κοντινότερων συγγενών του. Στο 1ο Κεφάλαιο («Σε έναν πολύ μακρινό γαλαξία…») γίνεται η περιγραφή του φυσικού σκηνικού του πλανήτη μας (ΑΖΣΠ42-3, σύμφωνα με την ονοματοδοσία του εξωγήινου κατασκόπου / παρατηρητή), δηλαδή η θέση του στο σύμπαν και στο ηλιακό μας σύστημα, η τροχιά του και οι μεταβολές της, η γεωλογική και χημική του συγκρότηση και σύσταση καθώς και των αερίων που τον περιβάλλουν. Στο 2ο Κεφάλαιο («Μια αλλιώτικη ζωή»), παρατίθενται και περιγράφονται οι βασικές μονάδες τη ζωής, δηλαδή κύτταρα και οι τύποι τους, καθώς και οι βασικές διεργασίες μέσω των οποίων παράγουν ενέργεια και κυρίως πώς «αναπαράγονται» με πιστότητα, μέσω «λελογισμένων» αποδεκτών λαθών. Στο 3ο Κεφάλαιο («Η ποικιλία της ζωής») γίνεται μια πρώτη αναφορά στην τεράστια ποικιλομορφία της ζωής που παρατηρείται στη Γη, καθώς και στον ρόλο που παίζει το περιβάλλον στη διαμόρφωσή της. Το 4ο Κεφάλαιο («Ονομάτων επίσκεψις») είναι η χαρά του καθηγητή και το μαρτύριο του φοιτητή, καθώς παρατίθεται πληθώρα βιολογικών κυρίως όρων, που είναι όμως απαραίτητοι για να συνεννοούμαστε μεταξύ μας, αλλά και με τους εξωγήινους όπως φαίνεται. Παράλληλα παρουσιάζονται και βασικές γνώσεις φυσιολογίας και οικολογίας των οργανισμών, κυρίως όσον αφορά τις βασικές διεργασίες τους, όπως φωτοσύνθεση, αναπνοή, κίνηση και διατροφή. Το 5ο Κεφάλαιο («Η εμφάνιση της ζωής») είναι το κεφάλαιο της Δημιουργίας, όχι φυσικά με τη βιβλική έννοια –πώς θα μπορούσε άλλωστε εφόσον είναι γραμμένο από έναν εξελικτικό βιολόγο–, όπου αναφέρονται οι κύριες επιστημονικές υποθέσεις σχετικά με την προέλευση της ζωής, καθώς και οι φυσικές συνθήκες που επέτρεψαν ή συνέβαλαν στην εμφάνισή της, πριν από τριάμισι δισεκατομμύρια χρόνια περίπου. Στο 6ο Κεφάλαιο («Καὶ ἔσονται οἱ δύο εἰς σάρκα μίαν») γίνεται αναφορά στη διαδικασία της αναπαραγωγής, στη φυσική επιλογή και φυσικά στην εμφάνιση και επικράτηση (;) της λεγόμενης σεξουαλικής αναπαραγωγής, με όλες τις παραλλαγές της (που είναι περισσότερες απ’ ό,τι φανταζόμαστε). Στο 7ο Κεφάλαιο («Περί ζώων γενέσεως και φυτών ιστορία»), με σαφή αναφορά στον Αριστοτέλη και τον Θεόφραστο αντιστοίχως, εξηγείται το παράδοξο της μερικής μη συμμόρφωσης της ζωής στον 2ο Νόμο της Θερμοδυναμικής (αύξηση της εντροπίας), καθώς και η σημασία των μαζικών εξαφανίσεων και των απρόβλεπτων καταστροφικών γεγονότων και των συνεχών περιβαλλοντικών αλλαγών στα επίσης μη προβλέψιμα πρότυπα της εξέλιξης. Ωστόσο, παρά τις καταστροφές ο αριθμός των ειδών τείνει να αυξάνεται, όπως εξηγείται σε αυτό το κεφάλαιο, όπου επίσης παρουσιάζονται διεργασίες όπως η συνεξέλιξη (με παραδείγματα από φυτά και ζώα) και οι επιγενετικές μεταβολές. Στο 8ο Κεφάλαιο («Ισαάκ και Ιφιγένεια») ο συγγραφέας επανέρχεται στη σεξουαλική αναπαραγωγή, τα προβλήματα που σχετίζονται με αυτήν και την επίλυσή τους, καθώς και στο «συμπλήρωμα» της φυσικής επιλογής, τη λεγόμενη σεξουαλική επιλογή, που με τη σειρά της έχει συμβάλει στην αύξηση της ποικιλομορφίας, όσο και σε μερικά από τα πιο εντυπωσιακά παραδείγματα δομών και συμπεριφορών των οργανισμών. Το κεφάλαιο αυτό κλείνει μάλλον μακάβρια, με παραδείγματα βρεφοκτονιών και αδελφοκτονιών. Στο 9ο Κεφάλαιο («Τύχη και αναγκαιότητα») περιγράφονται λιγότερο κοινές διεργασίες εξέλιξης που βασίζονται στην τύχη, όπως η λεγόμενη γενετική παρέκκλιση και εξηγούνται οι λεγόμενες εξαρμογές ή αλλιώς προ-προσαρμογές, δηλαδή οι περιπτώσεις που κάποιο χαρακτηριστικό άλλαξε λειτουργική σημασία και ρόλο στην πορεία της εξέλιξης. Η δεύτερη, και μεγαλύτερη, ενότητα του βιβλίου συγκροτείται από τα Κεφάλαια 10 έως και 24, συν τον Επίλογο του βιβλίου. Έχουμε φτάσει αισίως στην 101η σελίδα του βιβλίου (από τις 264) και εδώ πλέον ξεκινά αυτό που θα μπορούσαμε να ονομάσουμε «βιολογική ανθρωπολογία», αλλά προς το τέλος του βιβλίου εξελίσσεται σε «κοινωνική ανθρωπολογία», κατόπιν σε «ανθρωπολογία του μέλλοντος» (αν και εδώ ίσως ο συγγραφέας να διαφωνεί καθώς προτάσσει δεδηλωμένα τις βιολογικές ερμηνείες) και εντέλει σε «μετανθρωπολογία» (συγχωρήστε μου αυτόν τον αδόκιμο όρο). Όμως, προτρέχω. Έτσι καταρχάς στο 10ο Κεφάλαιο («Η άνοδος των πιθήκων») ο συγγραφέας παραθέτει το φυσικό πλαίσιο που ευνόησε την εμφάνιση της γενεαλογίας των πιθήκων, υποδεικνύει κάποιες από τις ανατομικές (ευκίνητα δάκτυλα, πιο στρογγυλό πρόσωπο, καλύτερη όραση) και συμπεριφορικές προσαρμογές τους (εδαφόβια διαβίωση σε ομάδες με ανταγωνισμό μεταξύ τους, αλλαγή διατροφής με εισαγωγή και της κρεατοφαγίας, συνεργατικό ομαδικό κυνήγι), που εμφανίστηκαν σταδιακά και κατά περίπτωση και παρουσιάζει συνοπτικά τις διαδικασίες διάσπασης αυτής τη γενεαλογίας σε επιμέρους γενεαλογίες, αυτές των γοριλών και στη συνέχεια των χιμπατζήδων και του ανθρώπου. Στο πολύ μικρό 11ο Κεφάλαιο («Μοναδικοί τρόποι να είσαι θηλαστικό») που ακολουθεί παρουσιάζονται οι βιολογικές και οικολογικές / συμπεριφορικές ιδιαιτερότητες και «καινοτομίες» της γενεαλογίας του ανθρώπου, δηλαδή η απουσία φανερού οίστρου, η σταδιακή απομάκρυνσή του από το δάσος και η προσέγγισή του σε συγκεντρώσεις νερού, η μείωση του τριχώματος, η περαιτέρω ανάπτυξη της ικανότητάς του για δίποδη βάδιση, καθώς και των δεξιοτήτων των χεριών του και άρα της ικανότητάς του να φτιάχνει πιο περίπλοκα και αποτελεσματικά εργαλεία και εντέλει όπλα. Το 12ο Κεφάλαιο («Η οικογένεια και άλλα ζώα») συνεχίζει στο ίδιο μοτίβο των καινοτομιών της γενεαλογίας του ανθρώπου σε ένα συγκριτικό πλαίσιο κυρίως της αναπαραγωγικής του συμπεριφοράς, τόσο με τους κοντινότερους συγγενείς του όσο και με άλλα ζώα. Παρουσιάζεται επομένως η μετάβαση από την έντονη πολυγαμία (πολυγυνία) και τα χαρέμια (στους γορίλες), στην ήπια πολυγαμία, κατά κανόνα και εδώ πολυγυνία (στους χιμπατζήδες) και, τέλος, στη συνήθως σειριακή κοινωνική μονογαμία (στους ανθρώπους), καθώς και οι διαφορές στο μέγεθος μεταξύ αρσενικών και θηλυκών ατόμων (μεγάλες στην πολυγαμία, μικρές στη μονογαμία). Σε αυτό το κεφάλαιο δίνεται έμφαση στη σημασία της συγγένειας όσον αφορά στη συμπεριφορά βοήθειας μεταξύ των μελών των ομάδων. Παρεμβάλλεται μια εκτεταμένη παρένθεση όπου εισάγονται κάποιες πιο σύνθετες έννοιες, όπως η εγκλείουσα αρμοστικότητα και η επιλογή συγγενών. Αναφέρεται επίσης, σε συνάρτηση σε αυτές τις έννοιες, το σπάνιο (εμφανίζεται σε μερικά μόνο έντομα, όπως κάποια είδη μελισσών, μερμηγκιών και τερμιτών, καθώς και σε δύο είδη γυμνοτυφλοποντικών), ακραίο αλλά εξαιρετικά ενδιαφέρον, φαινόμενο της ευκοινωνικής οργάνωσης, με μια μόνο ωστόσο από τις ερμηνείες του, παρ’ όλο που η γενεαλογία των πιθήκων δεν παρουσιάζει ευκοινωνικότητα (τουλάχιστον με τη βιολογική έννοια). Νάμπιο Κιμ, Στιγμιαίο Τοπίο – Παπαγάλος #1, 2009, Κορεατική Ένωση Μουσείων Τέχνης, Σεούλ. Το σκωτσέζικο ντους, με την εναλλαγή παγετωδών και μεσοπαγετωδών περιόδων (διάρκειας μερικών χιλιάδων χρόνων κάθε φορά), που χαρακτηρίζει το κλίμα του πλανήτη μας τα τελευταία δυόμισι εκατομμύρια χρόνια, καθώς και η κίνηση των τεκτονικών πλακών (η οποία συνέβαινε ανέκαθεν και εξακολουθεί να συμβαίνει), η οποία αλλάζει την κατανομή της στεριάς, παρουσιάζονται στο 13ο Κεφάλαιο («Το θηριοτροφείο της Εποχής των Παγετώνων») έτσι ώστε να αναδειχθεί η σημασία των κλιματικών και γεωλογικών μεταβολών στην εξάπλωση και σύνθεση των ειδών στη Γη, άρα και στις αλληλεπιδράσεις τους. Μια πολύ σημαντική αλλαγή που συνοδεύει και χαρακτηρίζει τη γενεαλογία του ανθρώπου είναι η ανάπτυξη του εγκεφάλου του, τόσο σε μέγεθος όσο και λειτουργικά. Οι σχετικές διεργασίες και οι συνέπειές τους, κυρίως στη νοημοσύνη, παρουσιάζονται στο 14ο Κεφάλαιο («Τα υλικά των ονείρων») όπου επισημαίνεται η μη γραμμική σχέση μεγέθους εγκεφάλου και νοημοσύνης, ενώ δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στη σημασία του ύπνου. Με τη σειρά τους, οι συνέπειες της αυξημένης νοημοσύνης για τον άνθρωπο και η σχέση του με το περιβάλλον του και τα άλλα, συγγενικά του κυρίως, είδη εξετάζονται στο 15ο Κεφάλαιο («Σεξ, μαγειρική και κουτσομπολιό»). Στην αυξημένη νοημοσύνη του αποδίδεται η εξαφάνιση άλλων ειδών, μέσω του ανταγωνισμού με αυτά, αλλά και η σχετική μείωση του ανταγωνισμού μεταξύ των αρσενικών για το ζευγάρωμα εντός του είδους που εξυπηρετούσε τη συνοχή της ομάδας. Στο ίδιο κεφάλαιο παρουσιάζονται η διεύρυνση της γεωγραφικής εξάπλωσης του προγονικού ανθρώπου, οι τοπικές προσαρμογές του, αλλά και οι ανακαλύψεις του, όπως αυτή της φωτιάς και στη συνέχεια του μαγειρέματος των τροφών, καθώς η συνείδηση της ατομικότητάς του, του θανάτου του με τη συνεπαγόμενη φροντίδα των νεκρών σωμάτων, δηλαδή την ταφή. Γίνεται επίσης αναφορά στα ένστικτα και την ανάπτυξη της ομιλίας που διευκόλυνε πολύ σημαντικά την επικοινωνία μεταξύ των μελών της ομάδας. Στο ίδιο πλαίσιο της συνοχής των ομάδων, στο 16ο Κεφάλαιο («Αγάπη σαν ναρκωτικό») ο συγγραφέας υποστηρίζει (και τονίζει) τη σημασία των συγκρούσεων μεταξύ των ομάδων για την εξέλιξη των χαρακτηριστικών τους. Έτσι, οι προγονικοί άνθρωποι οδηγήθηκαν σε μια κατάσταση συμβιβασμού μεταξύ των συμφερόντων των ατόμων και σε εκείνα της ομάδας. Παράλληλα, ενισχύθηκαν οι δεσμοί μέσα στο ζευγάρι, τουλάχιστον μέχρι να μεγαλώσουν και απογαλακτιστούν τα παιδιά τους. Ερμηνεύεται επίσης η ανάπτυξη συναισθημάτων, όπως ο φόβος, η αγάπη και η ζήλια, και εξηγείται η σημασία αποφυγής ζευγαρωμάτων μεταξύ συγγενών. Και φτάνουμε στη σημερινή εποχή, δηλαδή στο 17ο Κεφάλαιο («Η αυγή του γυμνού πιθήκου») της αναφοράς. Οι αλλαγές που έχει επιφέρει ο σύγχρονος άνθρωπος στον πλανήτη είναι τόσο μεγάλες που εντυπωσιάζουν ακόμη και τον εξωγήινο κατάσκοπο. Η επικράτησή του έναντι των άλλων πολύ συγγενικών του ανθρώπων αποδίδονται στις αντίξοες ψυχρές κλιματικές συνθήκες, και στους περιορισμένους πόρους, που ανάγκαζαν τα υπόλοιπα είδη ανθρώπων να έχουν χαμηλότερη γεννητικότητα αλλά και στη μικρότερη επιθετικότητά τους απέναντι σε άλλες ομάδες ή είδη, σε σχέση με τον σύγχρονο άνθρωπο. Αυτή η αυξημένη εκδήλωση βίας μεταξύ των ομάδων θεωρείται από τον συγγραφέα ως βασικό χαρακτηριστικό και παράγοντας επικράτησης του σύγχρονου ανθρώπου, κάτι που αναπτύσσεται περισσότερο στο 18ο Κεφάλαιο («Επαναστάσεις»). Είναι αυτό το χαρακτηριστικό που, κατά τον συγγραφέα, οδηγεί, και διατηρεί εν μέρει, τον φυλετισμό, τους πολέμους και, σε πιο ήπια μορφή, στα ομαδικά αθλήματα. Ο συγγραφέας υποστηρίζει πως η (πολύ πρόσφατη) ανακάλυψη της γεωργίας μετρίασε κάπως αυτήν την επιθετικότητα, ωστόσο στη συνέχεια η εγκατάσταση σε πόλεις και η συσσώρευση τροφών οδήγησε σε άνιση κατανομή πόρων και ιεραρχική οργάνωση (πλούτου και εξουσίας) των κοινωνιών, στην εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο και εντέλει στη δουλεία. Σύμφωνα πάλι με τον συγγραφέα, αυτό θυμίζει, χωρίς να έχει την ίδια αφετηρία, την ευκοινωνική οργάνωση άλλων οργανισμών. Μάλιστα ο εξωγήινος δεν παραξενεύεται ιδιαίτερα, καθώς αντίστοιχα συστήματα εξουσίας και αυστηρής κοινωνικής οργάνωσης υπάρχουν και σε άλλους πλανήτες (!). Η συσσώρευση πόρων ενισχύει το αίσθημα ιδιοκτησίας και εντέλει τη δημιουργία κρατών στα οποία αναπτύσσονται νόμοι, κυβερνήσεις και αστυνομία για τη διατήρησή τους. Από την άλλη μεριά ο σύγχρονος άνθρωπος μπόρεσε να αναπτύξει την ιατρική και την παιδεία. Στο 19ο Κεφάλαιο («Παιχνίδια χωρίς σύνορα») παρουσιάζονται και ερμηνεύονται κάποιες λιγότερο βίαιες συμπεριφορές ή επινοήσεις του ανθρώπου, όπως το παιχνίδι, που κάποιες από αυτές (η μουσική, το τραγούδι και ο χορός) φαίνεται να είναι μοναδικές στο είδος μας. Στο 20ό Κεφάλαιο («Μείζων δὲ τούτων ἡ ἀγάπη»), καταρχάς επισημαίνεται η σημασία της επινόησης της γραφής και των παραλλαγών της στη μετάδοση πληροφοριών και στη συνέχεια παρουσιάζονται οι διάφοροι τύποι αγάπης (μητρική, φιλία, έρωτας), γίνεται μια πρώτη νύξη στον ορθολογισμό και τη σύγκρουσή του με τα συναισθήματα, και καταλήγει με αναφορές στην ομοφυλοφιλία, τη σεξουαλικότητα και τους σύγχρονους περιορισμούς της ή την εκμετάλλευσή της. Στο 21ο Κεφάλαιο («Η πληγή που θεραπεύει η γνώση») υπογραμμίζεται η αντίθεση μεταξύ ορθολογικής σκέψης και συναισθημάτων / ενστίκτων, καταλήγοντας στο συμπέρασμα πως οι άνθρωποι, τόσο σε ατομικό όσο και σε συλλογικό επίπεδο, συμπεριφέρονται εντέλει ακόμη ως επί το πλείστον ανορθολογικά. Στο πλαίσιο αυτό και ως χαρακτηριστικό παράδειγμα αναλύεται το φαινόμενο της πίστης και της συνεπαγόμενης ανάπτυξης της θρησκείας, το οποίο ο συγγραφέας αποσυνδέει από την ηθική που υπάρχει (με διάφορες μορφές) και σε άλλα ζώα. Φαντασία (σε συνάρτηση με τα όνειρα κατά τον ύπνο), γέλιο και χιούμορ (ως αντίδραση σε παράδοξες καταστάσεις ή ως έκφραση αμηχανίας καταρχήν, αλλά αυξημένης νοημοσύνης στη συνέχεια), ανάπτυξη πολιτισμικών στοιχείων και εννοιών όπως το έθνος πραγματεύονται στο 22ο Κεφάλαιο («Imagine»). Το 23ο Κεφάλαιο («Twin Peaks») αφιερώνεται στα δύο πιο ενδιαφέροντα στοιχεία του ανθρώπου, καθ’ ομολογία του συγγραφέα, δηλαδή στην τέχνη και την επιστήμη. Το κεφάλαιο καταλήγει, όπως ίσως φαντάζεστε, στην κατασκευή συστημάτων τεχνητής νοημοσύνης. Περιβαλλοντική καταστροφή και εξάντληση πόρων ως συνέπειες του υπερπληθυσμού και των ανισοτήτων στην κατανομή των πόρων (με βαθύτερη αιτία τον επιμένοντα ανορθολογισμό), είναι το αντικείμενο του 24ου Κεφαλαίου («Η ζωή είναι ωραία»). Ο Επίλογος («Ώρα για δράση») παρουσιάζει το δίλημμα ορθολογισμός και επιβίωση (με ή χωρίς την εξωγήινη βοήθεια) ή εξαφάνιση. Στο βιβλίο δίνεται σκοπίμως έμφαση στη βιολογία, όπως αναγνωρίζει ο συγγραφέας του, θεωρώντας πως μια τέτοια προσέγγιση είναι η αναμενόμενη και η πιο ενδεδειγμένη για την κατανόηση της ζωής. Εξάλλου ο Σπύρος Σφενδουράκης είναι βιολόγος και σήμερα Καθηγητής Οικολογίας και Βιοποικιλότητας στο Τμήμα Βιολογικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Κύπρου. Ωστόσο δεν πρόκειται απλώς για μια συνοπτική βιολογία. Αυτό που το χαρακτηρίζει είναι η εξελικτική θεώρηση των διεργασιών της ζωής. Σχεδόν όλα όσα παρουσιάζονται ερμηνεύονται ή εξηγούνται με βάση την εξελικτική θεωρία, ή έστω από τις βασικές αρχές της, καθώς το πεδίο είναι εξαιρετικά ευρύ και δεν υπάρχει γενική συμφωνία σε αρκετά θέματα. Αυτό είναι και το μεγαλύτερο προτέρημα του έργου, καθώς ο συγγραφέας, σε κάθε κεφάλαιο αυτού του ευσύνοπτου βιβλίου δεν αρκείται στην περιγραφή δομών, λειτουργιών, καταστάσεων, και συμπεριφορών των οργανισμών (αρτίγονων και εξαφανισμένων), αλλά προσπαθεί, και τις περισσότερες φορές το καταφέρνει, να τις παρουσιάζει σε ένα εξελικτικό πλαίσιο. Επίσης, είναι ενδιαφέρον το πώς κατορθώνει να αναδείξει, πάντα μέσω της εξελικτικής θεώρησης πώς αναδύονται νέες ιδιότητες περνώντας από το ένα επίπεδο της ζωής στο επόμενο, ξεκινώντας από τα μόρια και συνεχίζοντας στα κύτταρα, στους ιστούς, στους οργανισμούς, στους πληθυσμούς και εντέλει στα είδη. Δείχνει με πολύ αποτελεσματικό και πειστικό, τις περισσότερες φορές, τρόπο πώς προκύπτουν αυτές οι νέες ιδιότητες κάθε βαθμίδας οργάνωσης, επισημαίνοντας ωστόσο αφενός τους περιορισμούς που τίθενται από τις προϋπάρχουσες δομές και λειτουργίες αλλά και από το φυσικό σκηνικό. Επισημαίνει διαρκώς σε όλο το βιβλίο την απουσία κάποιου σχεδιασμού, ή αλλιώς τελολογίας, κάτι που συχνά αρκετοί συνειδητά ή ασυνείδητα ξεχνούν όταν αναφέρονται στις εξελικτικές διεργασίες. Φυσικά, δίνεται έμφαση και μεγάλη έκταση στην εξέλιξη της γενεαλογίας του ανθρώπου, ένα θέμα που ήταν και θα είναι πάντα δελεαστικό, τόσο για τους βιολόγους αλλά και σε ένα ευρύτερο κοινό. Επομένως, πυρήνας του βιβλίου είναι εάν και πώς η φυσική επιλογή (ή και η σεξουαλική επιλογή) έχει διαμορφώσει τη σημερινή μας συμπεριφορά. Οι προσπάθειες να το ανακαλύψουμε έχουν ακολουθήσει δύο διαφορετικές προσεγγίσεις, που ωστόσο σήμερα συγκλίνουν και αναμιγνύονται. Η προσέγγιση της Συμπεριφορικής Οικολογίας υποθέτει ότι η συμπεριφορά είναι προσαρμοστική στο σημερινό της περιβάλλον, ενώ η προσέγγιση της λεγόμενης Εξελικτικής Ψυχολογίας, που κυρίως υιοθετείται από τον Σφενδουράκη, υποθέτει ότι η σημερινή συμπεριφορά αντανακλά την προσαρμογή στις περιβαλλοντικές συνθήκες του παρελθόντος, στο λεγόμενο περιβάλλον της εξελικτικής προσαρμοστικότητας. Ένα άλλο προτέρημα, που δεν είναι πάντοτε αυτονόητο, αυτού του βιβλίου, είναι τα πολύ σωστά, στρωτά και καταληπτά ελληνικά του και εν γένει η γλώσσα του. Αυτό διευκολύνει την κατανόησή του, ακόμη και σε τμήματά του που θα ήταν ενδεχομένως λιγότερο εύληπτα για τον μέσο αναγνώστη, που δεν έχει απαραίτητα βιολογικό υπόβαθρο. Το τέχνασμα του εξωγήινου παρατηρητή φαίνεται να λειτουργεί. Όμως, συχνά έμεινα με την εντύπωση πως ο εξωγήινος (ή ο συγγραφέας) «διδάσκει». Επίσης, καθώς οι επισκέψεις του ξεκίνησαν μόλις πριν από 6 εκατομμύρια χρόνια (πολύ πρόσφατα σε σχέση με τα περίπου 3,5 δισεκατομμύρια χρόνια που υπάρχει ζωή στον πλανήτη μας), και παρ’ όλο που ως υπερνοήμων εξωγήινος θα είχε τα τεχνικά μέσα για να συναγάγει αρκετά απ’ όσα παρουσιάζονται σε αυτήν την αναφορά του, ας μην ξεχνάμε πως είναι και αυτή με τη σειρά της, εν μέρει έστω, προϊόν εικασιών και υποθέσεων, θεμιτών βέβαια. Νάμπιο Κιμ, Στιγμιαίο Τοπίο 50, 2007 Κορεατική Ένωση Μουσείων Τέχνης, Σεούλ. Ωστόσο, ίσως και εξαιτίας της περιορισμένης έκτασης του βιβλίου, συνήθως παρουσιάζεται μια μόνο ερμηνεία / εξήγηση σε αρκετά αμφιλεγόμενα ζητήματα. Εν μέρει αυτό το παραδέχεται και ο συγγραφέας στο Επίμετρό του. Δηλαδή, σε σημαντικό βαθμό, πρόκειται για ένα βιβλίο «θέσεων» και «υποθέσεων» που προέρχονται κυρίως από το πεδίο της Εξελικτικής Ψυχολογίας. Για παράδειγμα, η ερμηνεία που δίνει στο φαινόμενο της πίστης και της συνεπαγόμενης ανάπτυξης της θρησκείας, ένα ζήτημα στο οποίο οι εξηγήσεις που προσφέρονται είναι αρκετά περισσότερες από δύο. Αντιστοίχως, όσον αφορά την εμφάνιση και την εξέλιξη της ευκοινωνικότητας, παρουσιάζεται ουσιαστικά μόνο η απλοδιπλοειδία. Όμως η απλοδιπλοειδία δεν είναι ούτε απαραίτητη ούτε αναπόφευκτη αιτία για την εξέλιξη της ευκοινωνικότητας. Συμβαίνει και σε διπλοειδή είδη, όπως στους τερμίτες και κάποιους γυμνοτυφλοπόντικες, ενώ αρκετά απλοδιπλοειδή είδη δεν είναι ευκοινωνικά. Επιπλέον, οι συντελεστές συγγένειας του σεναρίου του Χάμιλτον ισχύουν μόνον υπό συγκεκριμένες συνθήκες. Σήμερα υπάρχουν πιο σύνθετες και πιο έγκυρες ερμηνείες της ευκοινωνικότητας. Αντιστοίχως, μου έκανε εντύπωση η απουσία ακόμη και της λέξης «αλτρουισμός», παρ’ όλο που αναφέρονται στο βιβλίο αρκετά παραδείγματα συνεργασίας / βοήθειας μεταξύ ανθρώπων (ή άλλων ζώων). Δεν ξέρω εάν πρόκειται για αβλεψία ή συνειδητή παράλειψη. Ο αλτρουισμός είναι από τα πιο ενδιαφέροντα, καλά μελετημένα και κεντρικά θέματα στη συμπεριφορική βιολογία. Ο άνθρωπος παρουσιάζει ασυνήθιστα υψηλά επίπεδα «φαινομενικού» αλτρουισμού. Αναμφίβολα ένα μεγάλο μέρος της ανθρώπινης συμπεριφοράς μπορεί να εξηγηθεί από την εξέλιξη του αλτρουισμού μέσω της επιλογής συγγενών, του ανταποδοτικού αλτρουισμού, της αμοιβαιότητας και της χειραγώγησης (για να αναφέρω μόνο κάποιους από τους μηχανισμούς). Γνωρίζουμε ότι καθένας από αυτούς τους μηχανισμούς εμφανίζεται σε ορισμένους άλλους οργανισμούς και αυτό σίγουρα ισχύει και για τους ανθρώπους. Είμαστε πιο αλτρουιστές προς τους συγγενείς μας (επιλογή συγγενών) –αν και πρέπει να δοθεί προσοχή στη διάκριση μεταξύ συγγενών εξ αίματος και «πολιτισμικών» συγγενικών συμμαχιών–, προς εκείνους οι οποίοι στη συνέχεια μας το ανταποδίδουν (ανταποδοτικός αλτρουισμός), όταν αυτό είναι ταυτόχρονα προς όφελός μας και προς όφελος των άλλων γύρω μας (αμοιβαιότητα) –είναι όμως σημαντικό να σημειωθεί ότι ο αλτρουισμός μπορεί να προκύψει με διάφορους άλλους τρόπους που δεν έχουν καμία σχέση με την αμοιβαιότητα, παρ’ όλο που μερικές φορές μπορεί να μοιάζουν με αυτήν στην επιφάνεια, όπως για παράδειγμα για την επίδειξη των ικανοτήτων ώστε να αποκτηθεί κύρος και ευκαιρίες αναπαραγωγής–, και όταν εξαναγκαζόμαστε να είμαστε χρήσιμοι (χειραγώγηση). Ταυτόχρονα, όμως, είναι αυτό το μόνο που υπάρχει στον αλτρουισμό στους ανθρώπους; Μπορεί να εξηγηθεί κάθε βοηθητική μας συμπεριφορά με αυτές εξελικτικές διαδικασίες; Μήπως δεν υπάρχει «πραγματικός» αλτρουισμός, που να μην έχει επιλεγεί από τη φυσική επιλογή; Νομίζω πως το ζήτημα είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον και ανοικτό σε διερεύνηση. Παρ’ όλο που η αλτρουιστική συμπεριφορά εξελίχθηκε για τα πλεονεκτήματα που προσφέρει, αυτό δεν την καθιστά απαραίτητα εγωιστικά υποκινούμενη. Τα μελλοντικά οφέλη σπάνια εμφανίζονται στο μυαλό των ζώων. Το ίδιο ισχύει και για την αλτρουιστική παρόρμηση, η οποία αδιαφορεί για τις εξελικτικές συνέπειες. Αυτή η αποσύνδεση μεταξύ εξέλιξης και κινήτρων πρέπει να ληφθεί υπόψη. Πολλοί ψυχολόγοι τονίζουν τον διαισθητικό τρόπο με τον οποίο καταλήγουμε σε ηθικές κρίσεις ενεργοποιώντας συναισθηματικές περιοχές του εγκεφάλου, ενώ οικονομολόγοι και ανθρωπολόγοι έχουν δείξει ότι η ανθρωπότητα είναι πολύ πιο συνεργάσιμη, αλτρουιστική και δίκαιη από ό,τι προβλέπουν τα μοντέλα ιδιοτελούς συμφέροντος. Μια άλλη κριτική που θα μπορούσε κάποιος να κάνει είναι πως η παρουσίαση της εξέλιξης της ζωής και ιδιαίτερα των ανθρώπινων κοινωνιών στο βιβλίο είναι μονοδιάστατα γραμμική, παρότι ο συγγραφέας αναγνωρίζει ότι συχνά μπορεί να υπάρχουν πισωγυρίσματα και πιο σύνθετοι δρόμοι. Σε γενικές γραμμές ο Σφενδουράκης φαίνεται να προτάσσει τον «δημιουργικό» ρόλο των συγκρούσεων (κυρίως μεταξύ ομάδων) και του ανταγωνισμού στην εξέλιξη των οργανισμών και του ανθρώπου ειδικότερα. Πρόσφατα παρουσιάστηκαν διαφορετικές (Η συμβιωτική περιπέτεια, Γιάννης Μανέτας, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης), ή μη-γραμμικές εκδοχές και ερμηνείες της εξέλιξης των ανθρώπινων κοινωνιών (Η αυγή των πάντων. Μια καινούρια ιστορία της ανθρωπότητας, Γκρέμπερ και Γουένγκροου, εκδόσεις Διόπτρα). Για παράδειγμα, ο Μανέτας τονίζει τη σημασία του εξισωτικού, γενναιόδωρου και συνεργατικού παλαιολιθικού ήθους, ενώ οι Γκρέμπερ και Γουένγκροου, περιγράφοντας την ποικιλομορφία των πρώιμων ανθρώπινων κοινωνιών, ασκούν κριτική στις παραδοσιακές αφηγήσεις για τη γραμμική εξέλιξη της ιστορίας από τον πρωτογονισμό στον πολιτισμό και υποστηρίζουν ότι οι άνθρωποι ζούσαν σε μεγάλες, πολύπλοκες, αλλά αποκεντρωμένες πολιτείες για χιλιετίες. Επιπλέον, υποστηρίζουν ότι η μετάβαση από την τροφοληψία στη γεωργία δεν ήταν μια «παγίδα πολιτισμού» που δημιούργησε το υπόβαθρο για την κοινωνική ανισότητα και ότι σε όλη την ιστορία, οι κοινωνίες μεγάλης κλίμακας αναπτύχθηκαν συχνά χωρίς κυρίαρχες ελίτ και συστήματα διαχείρισης από πάνω προς τα κάτω. Πίσω από τις γραμμές του βιβλίου κάποιος μπορεί να διακρίνει τις «επιρροές» στον Σφενδουράκη. Είναι ο Ντώκινς με τη γονιδιοκεντρική του υπόθεση για την εξέλιξη ιδιαίτερα των κοινωνικών χαρακτηριστικών, όπως ο εγωισμός και ο αλτρουισμός και με την κριτική του στον δημιουργισμό και τον ευφυή σχεδιασμό (Εγωιστικό γονίδιο, Περί του Θεού αυταπάτη, Ο τυφλός ωρολογοποιός). Είναι ο Ε.Ο Γουίλσον με την Κοινωνιοβιολογία, αλλά και τις απόψεις του σχετικά με την επιλογή ομάδων στην ανάδυση της κοινωνικής συμπεριφοράς (The Social Conquest of Earth) – οι Ντώκινς και Γουίλσον ωστόσο είχαν έντονες διαφωνίες μεταξύ τους σχετικά με την επιλογή των ομάδων. Είναι ο Ντάιαμοντ με τις υποθέσεις του για την επιλογή συντρόφων και τις αρνητικές συνέπειες των ανταγωνισμών και της υπερεκμετάλλευσης του περιβάλλοντος ή της ενδεχόμενης «επαφής» με κάποιας μορφής εξωγήινη ζωή (Κατάρρευση, Ο τρίτος χιμπαντζής, Όπλα, μικρόβια και ατσάλι). Είναι ο Χάμιλτον με την εγκλείουσα αρμοστικότητα και την επιλογή συγγενών. Είναι ο Ντάνμπαρ με τη υπόθεση της «κοινωνικής κριτικής / κουτσομπολιό» για την εξέλιξη της κοινωνικής συμπεριφοράς. Είναι ο Τρίβερς με τις υποθέσεις του για τον ανταποδοτικό αλτρουισμό, τη γονική επένδυση, τον προληπτικό καθορισμό της αναλογίας φύλου, τη σύγκρουση γονέων και απογόνων και την αυτοεξαπάτηση ως προσαρμοστική εξελικτική στρατηγική. Όλοι τους επιστήμονες με τεράστια δημιουργική συνεισφορά στην κατανόηση της συμπεριφοράς, ενταγμένοι οι περισσότεροι (όχι όλοι όμως) στη «σχολή» της Εξελικτικής Ψυχολογίας. Ωστόσο, από την άλλη μεριά, ο Σφενδουράκης φαίνεται να παραβλέπει άλλες απόψεις και ερμηνείες, όπως αυτές που προέρχονται, για παράδειγμα, από τον Φρανς ντε Βάαλ, σχετικά με την εξέλιξη και τη σημασία του αλτρουισμού, της ενσυναίσθησης και της ηθικής, καθώς και την κριτική του στον Ντώκινς και την λεγόμενη «Θεωρία του Επιχρίσματος» (Ο πίθηκος μέσα μας. Πρωτεύοντα και φιλόσοφοι). Ή από τους Στήβεν Τζέι Γκουλντ και Ρίτσαρντ Λιούοντιν σχετικά με τα προβλήματα που συνδέονται με τον βιολογικό ντετερμινισμό και τον «παν-προσαρμοστισμό» ή αλλιώς «παν-λειτουργισμό» (Δεν είναι απαραίτητα έτσι. Το όνειρο του ανθρώπινου γονιδιώματος και άλλες πλάνες). Το συγκεκριμένο πεδίο δεν ήταν, δεν είναι και πιθανότατα δεν θα είναι, χωρίς αντιπαραθέσεις, καθώς απουσιάζουν «σκληρά πρωτογενή δεδομένα» στον βαθμό που θα επιθυμούσαμε να έχουμε σε κάποιες περιπτώσεις, π.χ. για το περιβάλλον ή τις συνθήκες στις οποίες ζούσαν οι πρόγονοί μας, ενώ παράλληλα, ενίοτε, υπάρχει ιδεολογική ή πολιτική μεροληψία – καθώς η επιστήμη (και οι επιστήμονες) δεν λειτουργεί εν κενώ και συχνά επηρεάζεται από την κοινωνική και οικονομική συγκρότηση. Αλλά αυτό ανοίγει μια άλλη συζήτηση… Στο τέλος του βιβλίου ο Σφενδουράκης παρουσιάζει μια «κλείδα». Για τους ταξινομιστές βιολόγους ο όρος είναι οικείος καθώς οι κλείδες χρησιμοποιούνται ευρέως στην αναγνώριση βιολογικών οντοτήτων, όπως φυτά, ζώα, απολιθώματα, προσφέροντας μια καθορισμένη ακολουθία βημάτων ταυτοποίησης, το καθένα με δύο ή περισσότερες εναλλακτικές εκδοχές, η επιλογή των οποίων καθορίζει το επόμενο βήμα. Ωστόσο, η κλείδα του Σφενδουράκη περιλαμβάνει τις εξηγήσεις για τους περισσότερους τίτλους των κεφαλαίων του βιβλίου, αλλά και κάποιων άλλων διάσπαρτων στοιχείων μέσα σε αυτό. Οι περισσότερες, αν όχι όλες, είναι αναφορές, εξαιρετικά εγκωμιαστικές, σε λογοτεχνικά έργα, κινηματογραφικές ταινίες, τηλεοπτικές σειρές (κυρίως, αλλά όχι μόνο, από τον χώρο της λεγόμενης «επιστημονικής φαντασίας») και σημαντικούς ανθρώπους, που έχουν επηρεάσει τον συγγραφέα, από τα φοιτητικά του χρόνια μέχρι και σήμερα. Αυτές οι αναφορές, αν και εκ πρώτης όψεως φαίνονται άσχετες με το βιβλίο, μας επιτρέπουν, και νομίζω ότι ο Σφενδουράκης αυτό επιδιώκει, αφενός να δούμε το «πρόσωπο» του συγγραφέα –για παράδειγμα, ακόμη και η αγαπημένη του τηλεοπτική σειρά, το Lost, που αναφέρει στην «κλείδα», αφορά τη σύγκρουση μεταξύ δύο ομάδων, ενώ από την άλλη μεριά τιτλοφορεί ένα ολόκληρο κεφάλαιο του βιβλίου του «Imagine», από το, όπως ο ίδιος ο συγγραφέας χαρακτηρίζει, ακραία αναρχικό, αντιεξουσιαστικό, αθεϊστικό, διεθνιστικό ομώνυμο τραγούδι του Τζον Λένον–, αφετέρου να συνδέσει τις δίδυμες κορυφές του (βλ. Κεφάλαιο 23), δηλαδή την επιστήμη και την τέχνη. Μια παρατήρηση μόνο. Αν και ο συγγραφέας γράφει κάπου πως ελπίζει κάποιες από αυτές της επεξηγήσεις ότι είναι περιττές, προσωπικά θεωρώ πως δεν είναι, και υποθέτω το ίδιο και για τους περισσότερους αναγνώστες. Γιατί, για παράδειγμα, θα έπρεπε να γνωρίζουμε (αν και ίσως θα θέλαμε) πως ο τίτλος του 14ου Κεφαλαίου («Τα υλικά των ονείρων») προέρχεται από την Τρικυμία του Σαίξπηρ; Τελικά αυτή η αναφορά του εξωγήινου παρατηρητή, που έφτασε στα χέρια μας από το μέλλον, μπορεί να αποδειχθεί εξαιρετικά χρήσιμη και σε εμάς τους γήινους σήμερα. Μπορεί να μη δίνει οριστικές και αδιαμφισβήτητες απαντήσεις σε όλα τα ζητήματα, ωστόσο αποτελεί έναυσμα για νέα ερωτήματα (και ίσως και για κάποιες αμφισβητήσεις), κάτι που είναι και το πιο σημαντικό. Εξάλλου, τι νόημα θα είχε να γνωρίζουμε ή να νομίζουμε ότι γνωρίζουμε τα πάντα; Κάτι τέτοιο θα ήταν αντίθετο τόσο με την έμφυτη περιέργεια του ανθρώπου και θα ακύρωνε τον πυρήνα της επιστήμης, που είναι η συνεχής αναζήτηση, μέσω του ελέγχου, εν δυνάμει διαψεύσιμων υποθέσεων. Εν κατακλείδι, οι ΠΕΚ προσφέρουν άλλο ένα πολύ ενδιαφέρον βιβλίο, άρτια επιμελημένο και άψογο αισθητικά, που πρέπει να επισημάνω πως προέρχεται από Έλληνα επιστήμονα. Μάλιστα είναι το δεύτερο βιβλίο από τον ίδιο συγγραφέα και από τις ίδιες εκδόσεις, μετά από το πρόσφατο Στον καθρέφτη του Δαρβίνου, όπου επιχείρησε να διαλευκάνει παρανοήσεις που αφορούν την εξελικτική θεωρία. Παρά τις λιγοστές αδυναμίες του, που διέκρινα και επεσήμανα, μπορεί να αποτελέσει σημαντική πηγή πληροφοριών για την εξέλιξη της ζωής στον πλανήτη μας και, κυρίως, στοχασμού για τον ρόλο και το μέλλον του ανθρώπου σε αυτόν. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ Richard Dawkins, Ο τυφλός ωρολογοποιός, μτφρ. Γιώργος Μπαρουξής, Κάτοπτρο, Αθήνα 2001. ―, Η περί Θεού αυταπάτη, μτφρ. Μ. Γιατρουδάκη, Π. Δεληβοριάς, Β. Σακελλαρίου, Κάτοπτρο, Αθήνα 2007. ―, Το εγωιστικό γονίδιο, μτφρ. Παναγιώτης Δεληβοριάς, Κάτοπτρο, Αθήνα 2008. Jared Diamond, Όπλα, μικρόβια και ατσάλι. Οι τύχες των ανθρώπινων κοινωνιών, μτρφ. Κατερίνα Γαρδίκα, Κάτοπτρο, Αθήνα 2006. ―, Κατάρρευση: Πώς οι κοινωνίες επιλέγουν να αποτύχουν ή να επιτύχουν, Κάτοπτρο, μτφρ. Βασίλης Σακελλαρίου, επιμ. Σοφία Νικολαΐδου, Αθήνα 2007. ―, Ο τρίτος χιμπαντζής: Η εξέλιξη και το μέλλον του ανθρώπινου ζώου, μτφρ. Παναγιώτης Δεληβοριάς, Κάτοπτρο, Αθήνα 2009. Robin Dunbar, Grooming, Gossip, and the Evolution of Language, Faber & Faber, 1996. S. J. Gould, R. C. Lewontin, “The spandrels of San Marco and the Panglossian paradigm: a critique of the adaptationist programme”, Proceedings of the Royal Society B, 1979, 205: 581-598. David Graeber, David Wengrow, Η αυγή των πάντων. Μια καινούρια ιστορία της ανθρωπότητας, μτφρ. Χριστόδουλος Λιθαρής, Διόπτρα, Αθήνα 2023. Richard C. Lewontin, Δεν είναι απαραίτητα έτσι. Το όνειρο του ανθρώπινου γονιδιώματος και άλλες πλάνες, μτφρ. Λ. Μπουρίτσας, Κ. Παπασταύρου, Κάτοπτρο, Αθήνα 2002. Robert Trivers, Η μωρία των ανοήτων. Η λογική της εξαπάτησης και της αυτοεξαπάτησης στην ανθρώπινη ζωή, μτφρ. Π. Δεληβοριάς, επιμ. Α. Μάμαλης, Κάτοπτρο, Αθήνα 2016. Frans de Waal, Ο πίθηκος μέσα μας. Τα καλύτερα και τα χειρότερα της ανθρώπινης φύσης, μτφρ. Μαργαρίτα Μπονάτσου, Αιώρα, Αθήνα 2007. ―, Πρωτεύοντα και φιλόσοφοι. Πώς εξελίχθηκε η ηθική, μτφρ. Χ. Στεργίου, επιμ. Κ. Θεολόγου, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2015. E. O. Wilson, Κοινωνιοβιολογία. Η νέα σύνθεση, μτφρ. Σπ. Σφενδουράκης, Διον. Μουρελάτος, Σύναλμα, Αθήνα 2000. ―, The Social Conquest of Earth, Liveright, 2012. Γιάννης Μανέτας, Η συμβιωτική περιπέτεια. Η καταγωγή της γεωργίας και της κτηνοτροφίας, και οι βιολογικές και κοινωνικές τους συνέπειες, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2023. Σπύρος Σφενδουράκης, Στον καθρέφτη του Δαρβίνου. Μια προσπάθεια να διαλευκανθούν οι πιο κοινές παρανοήσεις στην εξελικτική θεωρία, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2021.

Ο μονα-«δικός» μας πλανήτης;

Σύνδεση