Πάολο και Φραντσέσκα στην «Κόλαση» του Δάντη

Μόνοι μας ήμαστε, καμιά δεν είχαμε υποψία Κόλαση, 5.129 Το αιματοκύλισμα συνέβη μεταξύ του 1283 και 1286 και, παρότι δεν υπάρχει μαρτυρία στα ιστορικά έγγραφα, πρέπει να είχε μια κάποια απήχηση στην εποχή του. Ωστόσο η συμμαχία των οικογενειών των πρωταγωνιστών ήταν ιδιαιτέρως σημαντική για να επιτρέψει να διαρρεύσουν οι λεπτομέρειες του συμβάντος. Ακόμη και ο τόπος και ο τρόπος της διπλής δολοφονίας παραμένουν αβέβαιοι. Έτσι το σκάνδαλο αυθωρεί συγκαλύφθηκε και η αποσιώπηση ενίσχυσε την ενότητα των δύο εμπλεκόμενων οίκων. Όλα όσα ξέρουμε ‒για την κοινή ανάγνωση του μυθιστορήματος τού Λανσελότου, τον έρωτα, τη μοιχεία, τον βίαιο θάνατο‒ τα ξέρουμε χάρη στους δαντικούς στίχους. Τα υπόλοιπα είναι ελλιπέστατο χρονικό. Εκείνη[1] ήταν κόρη του Γουίδο ντα Πολέντα[2], άρχοντα της Ραβένας, και δόθηκε ως σύζυγος, στα δεκαπέντε της, στον Τζαντσότο[3] Μαλατέστα, επονομαζόμενο «χωλό», υιό του άρχοντα του Ρίμινι. Οι γάμοι σε τόσο νεαρή ηλικία ήταν κοινό έθος της εποχής και, σε αυτή την περίπτωση, όπως συχνά συνέβαινε άλλωστε, ο γάμος ήταν μία πολιτική πράξη που χρησίμευε στο να επικυρώσει τη συμφωνία μεταξύ δύο οικογενειών Γουέλφων[4]. Η παράδοση, που ανάγεται στον Βοκάκιο[5], αναφέρει πως, για την αποφυγή αντιδράσεων εκ μέρους της κόρης, εξαιτίας της προχωρημένης ηλικίας και της φυσικής αναπηρίας του Τζαντσότο, ο ευγενής Γουίδο θέλησε την τέλεση του γάμου διά πληρεξουσίου. Ως εκπρόσωπος του μέλλοντα συζύγου ορίστηκε ο νεαρός και γοητευτικός αδελφός του ‒γνωστός ως Paolo “il Bello”/ο ωραίος[6]‒, τον οποίον η κόρη θα ερωτευθεί αστραπιαία και κεραυνοβόλα, θεωρώντας βάσιμα πως επρόκειτο για τον μελλόνυμφό της. Αλλά ουσιαστικά για όλα τα προαναφερθέντα δεν υπάρχουν μαρτυρίες. Αυτό που οπωσδήποτε ξέρουμε είναι πως ο νεαρός Μαλατέστα ‒ήδη νυμφευμένος και ο ίδιος για πολιτικούς πάντα λόγους‒ είχε πολεμήσει στο πλευρό του πατέρα του σε διάφορες περιστάσεις έχοντας επιδείξει σημαντικές πολιτικές και διπλωματικές ικανότητες που εκτιμήθηκαν δεόντως από τον πάπα Μαρτίνο Δ΄[7], ο οποίος τον ανακήρυξε κυβερνήτη του λαού και εγγυητή της ειρήνης στη Φλωρεντία, το 1282. Σε αυτή την περίπτωση, πιθανότατα, τον γνώρισε ο δεκαεπτάχρονος τότε Δάντης Αλιγκέρι. Και πού να φανταζόταν ο νεαρός βλαστός των Μαλατέστα, η λαμπρή πολιτική καριέρα του οποίου θα διακοπτόταν σύντομα και βίαια από το χέρι του αδελφού του μάλιστα πως, εκείνος ο νεαρός και φιλόδοξος φλωρεντινός ποιητής με τον οποίον είχαν συναντηθεί τυχαία, θα τον καθιστούσε αθάνατο στους αιώνες, υμνώντας τον τραγικό του έρωτα. Soli eravamo e sanza alcun sospetto (Μόνοι μας ήμαστε, καμιά δεν είχαμε υποψία)[8] Σύμφωνα, λοιπόν, με τη διάσημη αφήγηση του Δάντη, η Φραντσέσκα ερωτεύτηκε τον κουνιάδο της Πάολο Μαλατέστα, όντας νυμφευμένη με τον αδελφό του. Μεταξύ των δύο γεννήθηκε ένας μυστικός έρωτας που, μόλις αποκαλύφθηκε, οδήγησε στη δολοφονία των φημισμένων πλέον εραστών από το χέρι τού Τζαντσότο Μαλατέστα. Σύμφωνα πάντα με τη δαντική αφήγηση[9], τις αντιστάσεις των δύο ερωτευμένων φέρεται να μείωσε ή και να έκαμψε πλήρως η ανάγνωση της ιστορίας του έρωτα μεταξύ του Λανσελότου και της Γκουίνεβιρ, με την προσήκουσα αρωγή και διαμεσολάβηση του ιππότη Γκάλαχαουτ. Παρατηρείται εδώ μία έμμεση κριτική του Δάντη έναντι της επικής ποίησης, θεωρώντας την υπεύθυνη για την υποδαύλιση φιλήδονων ενστίκτων, καθώς όχι μόνον οι άνθρωποι αλλά και τα βιβλία τα ίδια μπορούν να ωθήσουν προς την αμαρτία και την ακολασία. Ωστόσο πρέπει να υπογραμμιστεί πως ο ποιητής δεν ηθικολογεί, τουναντίον: με δεδομένη τη συμπάθειά του για τους δύο εραστές περιγράφει την τραγικότητα της σύγκρουσης μεταξύ της κρατούσας ηθικής και του ανθρώπινου, ερωτικού πάθους. Η Φραντσέσκα ντα Ρίμινι και ο Πάολο Μαλατέστα κρίνονται από τον Δάντη και τον Βιργίλιο, αγνώστου, περ. 1850-1860, Μουσείο J. Paul Getty, Λος Άντζελες. Βεβαίως πρώτος ο Βοκάκιος θα διευρύνει επιτυχώς τον αρχικό δαντικό καμβά και θα απαλύνει με μελοδραματική pietas τη σκηνή της μοιχείας και της σφαγής των εραστών καθώς, όπως υποστηρίζει στη δική του παράθεση των γεγονότων, η Φραντσέσκα όχι μόνο σύρθηκε σε ένα γάμο για πολιτικούς λόγους αλλά ούτε λίγο ούτε πολύ εξαπατήθηκε υπό την έννοια πως πίστεψε ότι θα παντρευόταν τον «ωραίο Πάολο», τον οποίον είχε ήδη ερωτευτεί, ενώ αυτός ήταν μόνο ο συζυγικός «πληρεξούσιος» του αδελφού του. Γράφει αυτολεξεί ο Βοκάκιος: «Επομένως, τον καιρό που είχαν συμφωνήσει, ήρθε στη Ραβένα ο Πάολο, ο αδελφός του Τζαντσότο, με την αποστολή να παντρευτεί την ντόνα Φραντσέσκα. Ο Πάολο ήταν όμορφος, ευχάριστος και εξαιρετικά καλότροπος άντρας· και, καθώς πήγαινε με άλλους ευγενείς στην αυλή του οίκου του άρχοντα Γουίδο, μία από τις υπηρέτριες που τον γνώριζε, από το μικρό άνοιγμα ενός παραθύρου τον έδειξε στην ντόνα Φραντσέσκα, λέγοντάς της: ― Αρχόντισσα, εκείνος εκεί είναι που πρόκειται να γίνει σύζυγός σας. ― Και αυτό ακριβώς πίστεψε η καλή γυναίκα· έτσι που η ντόνα Φραντσέσκα μονοστιγμίς σ’ αυτόν απέθεσε την ψυχή και τον έρωτά της».[10] Αυτή ακριβώς η βοκακική επινόηση, διηθημένη μέσα από την προσοχή που έδειξαν για το επεισόδιο μελλοντικοί αναγνώστες, θα συλλεχθεί και θα χρησιμοποιηθεί κατάλληλα από την κριτική του 19ου αιώνα, η οποία με τη σειρά της θα προσδώσει στην πρωταγωνίστρια το ηρωικό προφίλ μιας αθώας γυναίκας, εμπνέοντας μια πληθώρα ερμηνευτικών προτάσεων του δράματος που ίσως δεν έχει εφάμιλλό της όσον αφορά τον σχολιασμό των υπόλοιπων Ασμάτων της Θείας Κωμωδίας. Ενδεικτικό ωστόσο αξιομνημόνευτο παράδειγμα της προαναφερθείσας τάσης, ο Ούγκο Φόσκολο[11] η ερμηνεία του οποίου, πολεμική έναντι προηγούμενων κριτικών (π.χ. του Μαγκαλότι[12]), στοχεύει να διασώσει από την δαντική αναπαράσταση την ταύτιση μεταξύ μυθοπλασίας και πραγματικότητας, μεταξύ ιδεατού και πραγματικού, να ανυψώσει τη γυναικεία ψυχή πάνω από κάθε χυδαιότητα· σύμφωνα με τη φοσκολική θεώρηση ακόμη και η θεία δικαιοσύνη κάμπτεται, επιτρέποντας στους δυστυχείς εραστές να παραμείνουν αενάως ενωμένοι. Η παρέμβαση του Φόσκολο συνέπιπτε με την εκτόξευση, που πραγματοποίησε η προρομαντική κουλτούρα, της Φραντσέσκας ως ηρωίδας ενός ακατανίκητου και παθιασμένου έρωτα· η ρομαντική λογοτεχνία οικειώθηκε εντέλει τον χαρακτήρα της Φραντσέσκας εξάγοντάς τον αποφασιστικά από το δαντικό ποίημα και μυθοποιώντας τον. Ας προστεθεί εδώ και η άποψη του ταγού Φραντσέσκο ντε Σάνκτις[13] ο οποίος, ιστορικοποιώντας τον ρομαντικό μύθο της γυναίκας στην ποίηση, εκκινεί από μία ανάλυση της δαντικής Φραντσέσκας για να καταλήξει παραδόξως, μέσω του έμμεσου παραλληλισμού Φραντσέσκας - Βεατρίκης, ευμενώς υπέρ της πρώτης: «[…] Και ποια μορφή εμφανίζεται πρώτη πρώτη μπροστά του! Διατρέξτε όλον τον δαντικό Παράδεισο, και δεν θα βρείτε μια ψυχή τόσο όμορφη, τόσο ευγενική, τόσο αγνή, όπως η Φραντσέσκα ντα Ρίμινι: ουσιαστικά ένα όραμα του παραδείσου που συναντούμε στην είσοδο της κόλασης».[14] Μετά την επιβεβλημένη παρένθεση και επανερχόμενοι στο κείμενο, η σκηνή είναι η ακόλουθη: βρισκόμαστε στον δεύτερο κύκλο της Κόλασης, όπου η Φραντσέσκα και ο εραστής της Πάολο, καθώς και όλες οι ψυχές των φιλήδονων, είναι καταδικασμένες να στροβιλίζονται σε αέναη αγριανεμιά, ακριβώς όπως εν ζωή αφέθηκαν να παρασυρθούν από το πάθος τους. Ο Δάντης έχει μόλις ρωτήσει τη Φραντσέσκα ποια ήταν «η πρώτη ρίζα» (prima radice, 5. 124) του έρωτά τους. Και αυτή, παρότι η ενθύμηση της προξενεί οδύνη, αποφασίζει να πει την ιστορία. Αλλά για ποια υποψία μιλά η Φραντσέσκα, όταν ανακαλεί τη σκηνή του πρώτου φιλιού, ενώ η ίδια και ο κουνιάδος της διαβάζουν την ιστορία του Λανσελότου και της Γκουίνεβιρ; Μια πιθανή και αναμενόμενη απάντηση θα ήταν: η υποψία πως κάποιος τους παρακολουθούσε, δηλαδή τους παραμόνευε. Και πράγματι προς επίρρωση αυτής της απάντησης αρκεί να ανατρέξει κανείς στους αιώνες της εικονογραφικής παράδοσης. Σε πολλούς πίνακες, λοιπόν, η στιγμή του πρώτου φιλιού, με το απαραίτητο βιβλίο πεσμένο καταγής, αναπαρίσταται με τη μορφή ενός δούλου που παραμονεύει πίσω από μια κουρτίνα ή του Τζαντσότου έτοιμου να φονεύσει το ζευγάρι με το σπαθί του. Ακόμη και όταν το θέμα του πίνακα δεν είναι το φιλί αλλά ο θάνατος των εραστών, η σκηνή της δολοφονίας, με τα δύο σώματα ήδη χτυπημένα, συνοδεύεται πάντα από το «γαλεότο» βιβλίο δίπλα τους ως υπογράμμιση πως οι δύο παρακολουθούνταν εξαρχής και σφαγιάστηκαν στην πρώτη τους υποχώρηση στο πάθος. Προσωπικά θεωρώ πως παρότι, όπως προανέφερα, η συγκεκριμένη απάντηση είναι πιθανή και αναμενόμενη, δεν είναι η ακριβής απάντηση. Δεν είναι η υποψία πως κάποιος τους παρακολουθεί αυτή στην οποίαν αναφέρεται η Φραντσέσκα ούτε επίσης πως βρίσκονταν στο σημείο να πληρώσουν με τη ζωή τους για την επικείμενη προδοσία. Θεωρώ, αντίθετα, πως ο άντρας και η γυναίκα δεν υποπτεύονται πως σε ελάχιστο χρόνο επρόκειτο να παρασυρθούν από τον Έρωτα. Αυτός παραμονεύει, σαν κλέφτης κρυμμένος στη γωνία ενός σκοτεινού δρόμου που φτάνει χωρίς προαναγγελία. Ανυποψίαστος, απρόβλεπτος, αποφασίζει να πλήξει. «Τη μέρα αυτή δεν αναγνώσαμε άλλο»[15] συμπληρώνει με συστολή η Φραντσέσκα εξηγώντας πως μετά το φιλί δεν εξακολούθησαν την ανάγνωση του βιβλίου. Επομένως, όχι επειδή η δολοφονική μανία τού Τζαντσότου θα τους έστελνε, μαζί, στη θύελλα της κόλασης, αλλά επειδή τη μέρα εκείνη οι δύο ερωτευμένοι γνώρισαν την πρωτόγνωρη και απροσμέτρητη ηδύτητα, αυτή που αναγκάζει την ορθή φρόνηση να υποκύψει και να παραδοθεί στην ερωτική επιθυμία. Ωστόσο, όπως αποδεικνύεται από τη δαντική αφήγηση ο ίδιος Έρωτας που τους έκανε να αισθανθούν επ’ ολίγον άτρωτοι, δεν στάθηκε ικανός να τους προστατέψει από την εκδίκηση ενός κόσμου που οι ίδιοι αρνήθηκαν, μείωσαν και εντέλει απέρριψαν. Ύστατη δικαίωση, εάν μπορεί να το πει κανείς, η εικόνα των στίχων 73-75[16] που μεταδίδει την εικόνα των δύο εραστών αδιάτμητα μαζί: «Κι αρχίνισα: “Ω ποιητή, θα πεθυμούσα / λόγο να πω στους δυο που παν αντάμα / και τόσο φαίνουνται αλαφροί στο αγέρι.”»[17]. [1] Francesca da Rimini ή da Polenta (Ραβένα, 1259/1260 - Ρίμινι, μεταξύ 1283 και 1286). [2] Guido da Polenta (Ραβένα, μεταξύ των δεκαετιών ’30 και ’40 του 13ου αι. - Ραβένα, 1310). [3] Giovanni Malatesta (Ρίμινι, 1248 - περ. 1304). Στο όνομά του το ίδιο δηλώνεται η αναπηρία του (Giovanni Malatesta ή Gianciotto/Gian/ciotto, zoppo: χωλός. [4] Με τα ονόματα των guelfi και ghibellini προσδιορίζονται τα δύο κόμματα που αναδύθηκαν στη Γερμανία μετά τον θάνατο του Ερρίκου Ε΄ (1125), το πρώτο υπό την αρχηγία του Guelfo, (γερμ. Welf), και το άλλο υπό τους Χοενστάουφεν (Hohenstaufen), δουκών της Σουηβίας. Υπό τον Φρειδερίκο Β΄ οι γουέλφοι υποστήριξαν μια πολιτική υπέρ των παπών, ενώ οι αντίπαλοί τους τάχθηκαν υπέρ της αυτοκρατορίας. Στην Ιταλία ο διαχωρισμός μεταξύ γουέλφων και γιβελίνων σηματοδότησε την αντιπαλότητα μεταξύ φατριών, οικογενειών και πόλεων εξαιτίας των ανταγωνισμών ή της σύγκρουσης συμφερόντων (οικονομικών, κοινωνικών, θρησκευτικών), όχι πάντα απαραίτητα συνδεδεμένων με τη διαπάλη μεταξύ της αυτοκρατορίας και του παπισμού. [5] Βλ. G. Boccaccio, Il comento alla Divina Commedia (Σχόλιο επί της Θείας Κωμωδίας), lez. XIX e XX: https://bit.ly/41AY7Ny [6] Paolo Malatesta (Ρίμινι, μεταξύ 1250 και 1252 - Ρίμινι, μεταξύ 1283 και 1286). [7] Martino IV (Simon de Brie ή di Brion ή di Mainpincien), εικάζεται πως γεννήθηκε κατά το πρώτο τέταρτο του 13ου αιώνα και πέθανε στην Περούτζα στις 29.05.1285. [8] Κόλαση, 5.129. Υιοθετώ εδώ την απόδοση του Α. Ριζιώτη στο: Dante Alighieri, Η Θεία Κωμωδία, Κόλαση, Τυπωθήτω, Γιώργος Δαρδανός, Αθήνα 2006, σ. 89. [9] Κόλαση 5.137: “Galeotto fu 'l libro e chi lo scrisse”. Αξίζει εδώ να σημειωθεί πως στα ιταλικά “galeotto” είναι ο ερωτικός διαμεσολαβητής, πρόσωπο (ή και αντικείμενο ακόμη) που ευνοεί και υποστηρίζει τους έρωτες των άλλων. Πρόκειται ουσιαστικά για αντονομασία του ιππότη Γκάλαχαουτ. Ακολουθώντας αυτή τη χρήση ο Ν. Καζαντζάκης μεταφράζει τον προαναφερθέντα στίχο: «Γαλεότος το βιβλίο κι ο γραφιάς του·» στο Δάντη, η Θεία Κωμωδία, Εκδ. Ελένης Καζαντζάκη, Αθήνα 1969, σ. 25. Σε αντίθεση με την αυστηρή δαντική προειδοποίηση, η λέξη galeotto χρησιμοποιείται σήμερα εν γένει με μια περισσότερο εύθυμη ή/και παιγνιώδη σημασία. [10] Η απόδοση στα ελληνικά είναι της γράφουσας. «[…] Per che, al tempo dato, venne in Ravenna Polo, fratello di Gian Ciotto, con pieno mandato ad isposare madonna Francesca. Era Polo bello e piacevole uomo e costumato molto; e, andando con altri gentili uomini per la corte dell'abitazione di messer Guido, fu da una delle damigelle di là entro, che il conoscea, dimostrato da uno pertugio d'una finestra a madonna Francesca, dicendole: – Madonna, quegli è colui che dee esser vostro marito. – E così si credea la buona femina; di che madonna Francesca incontanente in lui puose l'animo e l'amor suo». G. Boccaccio, Esposizioni sopra la commedia di Dante, βλ. https://bit.ly/3GM9h9Z [11] Ugo Foscolo (Ζάκυνθος, 1778 - Λονδίνο, 1827). Ελληνικής καταγωγής ποιητής και μυθιστοριογράφος. Μεταξύ των μέγιστων εκπροσώπων του νεοκλασικισμού και του προρομαντισμού για τα ιταλικά γράμματα. Το επιστολικό μυθιστόρημα Οι τελευταίες επιστολές του Γιάκοπο Όρτις μπορεί να θεωρηθεί το πρώτο μοντέρνο ιταλικό μυθιστόρημα. [12] Lorenzo Magalotti (Ρώμη, 1637 - Φλωρεντία, 1712). Σημαντικός άνθρωπος των γραμμάτων που χάρη στο σπινθηροβόλο ύφος και την ευρύτατη παιδεία του θεωρείται από τους πρωτεργάτες στην ανανέωση των ιταλικών γραμμάτων μεταξύ του 17ου και 18ου αιώνα. Έγραψε νουβέλες μιμούμενος τον Βοκάκιο, ρίμες που ανάγονταν στο πετραρχικό ύφος, σχολίασε τα πρώτα πέντε Άσματα της Κόλασης, και υπήρξε φίλεργος μεταφραστής του Ανακρέοντα, του Μίλτον κ.ά. [13] Francesco Saverio de Sanctis (Αβελίνο, 1817 - Νάπολη, 1883). Συγγραφέας, πολιτικός, φιλόσοφος, υπουργός Παιδείας, ένας από τους σημαντικότερους κριτικούς και ιστορικούς της ιταλικής λογοτεχνίας του 19ου αιώνα. [14] «[…] E quale figura gli si affaccia la prima dinanzi! Percorrete tutto il Paradiso dantesco, e voi non troverete un’anima così bella, così gentile, così pura, come Francesca da Rimini: è una visione di paradiso che troviamo all’ingresso dell’Inferno.», Lezioni sulla Divina Commedia 135: https://bit.ly/3KLsnOK [15] Καζαντζάκης, ό.π., σ. 25. (Κόλαση 5.138: “quel giorno più non vi leggemmo avante”.). [16] I’ cominciai: “Poeta, volontieri ׀ parlerei a quei due che ’nsieme vanno,׀ e paion sì al vento esser leggeri”. [17] Ν. Καζαντζάκης, ό.π., σ. 23.

Πάολο και Φραντσέσκα στην «Κόλαση» του Δάντη

Σύνδεση