Ο ανταρτοπόλεμος και ο «κατοχικός Εμφύλιος»

Γιάννης Στεφανίδης, Ανεπιθύμητοι & Αναλώσιμοι. Οι αντάρτες του συνταγματάρχη Ψαρρού και ο κατοχικός Εμφύλιος, 1943-44, πρόλογος Ιωάννης Ο. Ιατρίδης, Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη 2022, σελ. 312 Αναμφίβολα στην ιστοριογραφία για την ελληνική Αντίσταση στον Άξονα κατά τη διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου η λιγότερο μελετημένη από τις τρεις μεγαλύτερες αντιστασιακές οργανώσεις είναι η ΕΚΚΑ (Εθνική και Κοινωνική Απελευθέρωση) και το στρατιωτικό της σκέλος, το 5/42 Σύνταγμα Ευζώνων. Στο πλαίσιο αυτό το πρόσφατο βιβλίο του καθηγητή Διπλωματικής Ιστορίας στο ΑΠΘ Γιάννη Στεφανίδη: Ανεπιθύμητοι & Αναλώσιμοι. Οι αντάρτες του συνταγματάρχη Ψαρρού και ο κατοχικός Εμφύλιος, 1943-44 συνιστά μια εξαιρετικά σημαντική και καλοδεχούμενη συμβολή στη γενικότερη συζήτηση.[1] Στο προλογικό σημείωμα, που υπογράφει ο Kαθηγητής Ιωάννης Ο. Ιατρίδης παρατίθεται εν συντομία το όλο πολιτικο-διπλωματικό πλαίσιο της Αντίστασης. Ο Στεφανίδης οργανώνει το υλικό του γύρω από τους εξής άξονες: στα πρώτα κεφάλαια αναλύονται οι διαδικασίες ίδρυσης, συγκρότησης και ανάπτυξης του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων. Στη συνέχεια γίνεται αναφορά στις προκλήσεις της συγκυρίας (υλική υποστήριξη και στελέχωση, πολιτικο-στρατιωτικός ανταγωνισμός με το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ, αντίκτυπος της εμφύλιας σύγκρουσης ΕΛΑΣ-ΕΔΕΣ) και στην πορεία προς την τελική επίθεση του ΕΛΑΣ και τη διάλυση του τμήματος. Τέλος, επιχειρείται μια συνοπτική αναφορά στο αποτύπωμα της σύγκρουσης και μια απόπειρα συνολικής επανεκτίμησης της δράσης του 5/42 Συντάγματος και της ΕΚΚΑ. Δεν είναι ασφαλώς τυχαία η επιλογή του τίτλου εκ μέρους του συγγραφέα, καθώς στην πραγματικότητα η όλη του απόπειρα τείνει στην ανάδειξη του ευρύτερου πολιτικού πλαισίου εντός του οποίου το 5/42 και οι αντάρτες του Ψαρρού θεωρήθηκαν «ανεπιθύμητοι» (κυρίως από την πλευρά του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ) και «αναλώσιμοι» (κυρίως από την πλευρά των Βρετανών). O Στεφανίδης υποστηρίζει, όπως και άλλοι ερευνητές, ότι ο «κατοχικός εμφύλιος» ουσιαστικά εξαπολύθηκε από το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ το 1943-44 προκειμένου κυρίως να μονοπωλήσει την αντιστασιακή δράση, και είχε στόχο τη μεταπολεμική εξουσία και την «εκκαθάριση λογαριασμών» με τους αντιπάλους εντός της χώρας. Εκτός όμως από το ΕΑΜ και τη στάση του έναντι του Ψαρρού και των ανταρτών του, ιδιαίτερη βαρύτητα δίνεται και στις αμφιλεγόμενες και εν μέρει αντιφατικές πολιτικές των Βρετανών, ενδεικτικές άλλωστε της γενικότερης πρόσληψής τους για τη χρησιμότητα του ελληνικού αντάρτικου. Σε γενικές γραμμές η ιστορία της οργάνωσης αναφέρεται στην απόπειρα συγκρότησης μιας νεωτερικού τύπου πολιτικής πρότασης για το μέλλον της καθημαγμένης χώρας, προσανατολισμένης σε μια προοδευτική κατεύθυνση. Προείχε βέβαια θεωρητικά η εθνική απελευθέρωση, γεγονός που αναδεικνύει πολλές φορές στο βιβλίο ο συγγραφέας. Σε πολιτικό επίπεδο το πρόσωπο αναφοράς ήταν ο Γεώργιος Καρτάλης, πρώην βουλευτής του Λαϊκού Κόμματος με καταγωγή από την Μαγνησία, που είχε αναπροσανατολιστεί ιδεολογικά. Σε στρατιωτικό επίπεδο κυρίαρχη ήταν η προσωπικότητα του Δημήτριου Ψαρρού, απότακτου συνταγματάρχη του Ελληνικού Στρατού, με καταγωγή από την Παρνασσίδα. Ο Ψαρρός είχε συμμετάσχει στο βενιζελικό κίνημα του 1935, ήταν συγκροτημένος, μετριοπαθής και έχαιρε γενικά καλής φήμης (σε αντίθεση π.χ. με τον ηγέτη του ΕΔΕΣ Ζέρβα). Από την αρχή της Κατοχής δραστηριοποιήθηκε στο αντιστασιακό πεδίο, με επίκεντρο την περιοχή της Κεντρικής Μακεδονίας. Αν και οι πηγές δεν μας διαφωτίζουν πολύ για τη συγκεκριμένη περίοδο, το βέβαιο είναι ότι ο Ψαρρός έδειξε διάθεση συνεργασίας ακόμη και με κομμουνιστικά στελέχη στη λογική μιας ευρύτερης εθνικής συναίνεσης απέναντι στην κατοχική παρουσία. Μετά την αποτυχία της προσπάθειας και την επιστροφή του στην Αθήνα ενεπλάκη σε διαπραγματεύσεις με άλλους βενιζελικούς αξιωματικούς (Ζέρβα, Σαράφη κ.λπ.) προκειμένου, υπό την βρετανική αιγίδα, να συγκροτηθούν «εθνικές» αντάρτικες ομάδες σε Στερεά, Θεσσαλία και Ήπειρο. Η προσπάθεια όμως δεν ευοδώθηκε και οι τρεις άνδρες (Ψαρρός, Ζέρβας, Σαράφης), που προέρχονταν από τον χώρο του βενιζελισμού, ακολούθησαν εντελώς αποκλίνουσες πορείες. Τελικά, και μετά από πολλές προσπάθειες, ο Ψαρρός κατάφερε να συγκροτήσει ένα ένοπλο σώμα στα βουνά της πατρίδας του, βασιζόμενος και στην υπόσχεση των Βρετανών για υλική, οικονομική και πολιτική στήριξη. Επρόκειτο βέβαια για ένα φιλόδοξο εγχείρημα, δεδομένης της χρονικής καθυστέρησης υλοποίησής του σε σχέση με τις απόπειρες των άλλων αντιστασιακών οργανώσεων (κυρίως του ΕΑΜ). Έτσι το 5/42 Σύνταγμα ποτέ δεν κατάφερε να ξεφύγει από τα στενά τοπικά όρια επιρροής του. Κέντρο βάρους της αντάρτικης δράσης ήταν εξαρχής και παρέμεινε μέχρι τέλους η ευρύτερη περιοχή της Φωκίδας-Δωρίδας. Η απόπειρα συγκρότησης από την άνοιξη του 1943 μιας ανταγωνιστικής οργάνωσης σε μια περιφέρεια στην οποία είχε ήδη εδραιωθεί σχετικά το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ προκάλεσε την αντίδραση του τελευταίου. Έτσι το 5/42 Σύνταγμα διαλύθηκε δυο φορές από τον ΕΛΑΣ το 1943 και ανασυγκροτήθηκε αντίστοιχα (μετά από επίπονες διαπραγματεύσεις μεταξύ Βρετανών, ΕΑΜ και ΕΚΚΑ). Η οργάνωση κράτησε σχετικά ουδέτερη στάση, κλίνοντας προς το ΕΑΜ, στην εμφύλια σύγκρουση ΕΛΑΣ-ΕΔΕΣ που ξεκίνησε τον Οκτώβριο του 1943 και έλαβε μέρος και στις διαπραγματεύσεις που οδήγησαν στη συμφωνία της Πλάκας (Φεβρουάριος 1944). Τον Απρίλιο του 1944 η τελική επίθεση του ΕΛΑΣ διέλυσε οριστικά το στρατιωτικό σκέλος της οργάνωσης και οδήγησε στη δολοφονία του ίδιου του Ψαρρού και μελών του 5/42. Τμήμα των στελεχών και μελών της ομάδας ακολούθησε τον δρόμο της ένταξης στα Τάγματα Ασφαλείας, ενώ η πολιτική οργάνωση ουσιαστικά εξουδετερώθηκε. Το 5/42 και προσωπικά ο Δημήτριος Ψαρρός πλήρωσαν με πολύ σκληρό τρόπο τη διολίσθηση στην εμφύλια αντιπαράθεση. Το τίμημα που κατέβαλε το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ ήταν όμως τεράστιο σε πολιτικό επίπεδο. Μαζί με τα γεγονότα της Μέσης Ανατολής, που είχαν προηγηθεί, η εαμική αντιπροσωπία βρέθηκε σε πολύ δύσκολη θέση στον Λίβανο κατά τις συζητήσεις για το λεγόμενο «Εθνικό Συμβόλαιο» και την απόπειρα συγκρότησης Κυβέρνησης Εθνικής Ενότητας. Η διάλυση του 5/42 βιώθηκε από την μη εαμική πλευρά ως μια ξεκάθαρη προειδοποίηση για τις πραγματικές προθέσεις του ΕΑΜ σε μια περίοδο κατά την οποία το τελευταίο είχε συγκροτήσει την ΠΕΕΑ, την «κυβέρνηση του βουνού», επιδιώκοντας να διευρύνει και τον κύκλο των υποστηρικτών του. Aρχικά πρέπει να τονισθεί ότι η πραγμάτευση ενός τέτοιου θέματος δεν είναι εύκολη υπόθεση. Επιπλέον πρέπει να υπενθυμίσουμε ότι ο ανταρτοπόλεμος στον ορεινό χώρο συνιστούσε ένα ιδιαιτέρως περίπλοκο εγχείρημα. Στην ελληνική περίπτωση όπως έχουμε καταδείξει και σε άλλα κείμενά μας, θεωρούμε ότι υπήρχε μια «παράδοση ανταρσίας» στην ορεινή επαρχία, η οποία στη διάρκεια της Κατοχής συνδέθηκε με τις πολιτικές απόπειρες που εκπορεύονταν από το αθηναϊκό κέντρο, σε μια κατεύθυνση νεωτερικού εκσυγχρονισμού. Την κατεύθυνση αυτή, η οποία συμβάδιζε με τη ριζοσπαστικοποίηση μεγάλου τμήματος της ελληνικής κοινωνίας κατά τη διάρκεια της Κατοχής και το αντίστοιχο κενό εξουσίας που είχε εμφανιστεί, εξέφραζε βέβαια πρωτίστως το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ, δεν υπολείπονταν όμως ούτε ο ΕΔΕΣ (τουλάχιστον σε προγραμματικό επίπεδο), ούτε η ΕΚΚΑ (καθώς ο τίτλος της οργάνωσης παρέπεμπε ξεκάθαρα και σε μεταπολεμική «κοινωνική απελευθέρωση»). Κάτι τέτοιο δεν πρέπει να μας προξενεί εντύπωση καθώς στην κοσμογονία του ολοκληρωτικού πολέμου, της κολοσσιαίας σύγκρουσης που διεξαγόταν παγκοσμίως, οι παλαιές ισορροπίες είχαν διαταραχθεί και αναμενόταν, τουλάχιστον από μεγάλο μέρος της κοινής γνώμης του στρατοπέδου των συμμάχων, η ανάδυση ενός νέου κόσμου, πιο ισορροπημένου και δίκαιου. Παρ’ όλα αυτά και ειδικά στην περίπτωση της ΕΚΚΑ διαφαίνεται η μεγάλη απόσταση ανάμεσα στις προγραμματικές διακηρύξεις της οργάνωσης για τον μεταπολεμικό κόσμο και την πραγματικότητα του ανταρτοπολέμου στον ορεινό χώρο, που είχε τις δικές της ιδιαιτερότητες. Η ίδια η κοινωνική βάση του αντάρτικου (αξιωματικοί και ένοπλοι χωρικοί) είχαν ιδιαίτερες παραστάσεις για το είδος της σύγκρουσης στην οποία σταδιακά εμπλέκονταν, που δεν σχετίζονταν υποχρεωτικά με τις επεξεργασίες και τις μέριμνες πολιτικών και διανοουμένων όπως ο Γεώργιος Καρτάλης. Σε κάθε περίπτωση στα θετικά του βιβλίου καταγράφονται η ορθή αξιοποίηση των διαθέσιμων τεκμηρίων, προερχόμενων σε σημαντικό βαθμό από το αρχείο του υποστρατήγου Στέφανου Δούκα (στελέχους του 5/42 ΣΕ), η διαχείριση του υλικού με τρόπο που να γίνεται εύληπτο στον αναγνώστη, αλλά και η ανάδειξη της πολυπλοκότητας που χαρακτήριζε το πεδίο της συγκρότησης μιας «κεντρώας» πολιτικής και στρατιωτικής οργάνωσης. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται από τον συγγραφέα, όπως προαναφέραμε, στην απόπειρα διαπραγμάτευσης της βρετανικής ανάμιξης στο ελληνικό αντιστασιακό κίνημα και των εν πολλοίς αντικρουόμενων πολιτικών των Βρετανών ιθυνόντων στο Κάιρο, το Λονδίνο και στα ελληνικά βουνά. Ο συγγραφέας υποστηρίζει μάλιστα ότι ενόψει της μεγάλης συμμαχικής επιχείρησης «Κιβωτός του Νώε», που ήταν προγραμματισμένη για το καλοκαίρι του 1944, το 5/42 ΣΕ ουσιαστικά εγκαταλείφθηκε, καθώς η στήριξη του ΕΛΑΣ στο κυοφορούμενο εγχείρημα θεωρούνταν υψίστης σημασίας. Η επισκόπηση της πορείας του 5/42 Συντάγματος μπορεί να διαβαστεί και ως μια ακόμη υπενθύμιση των μεγάλων διακυβευμάτων της κρίσιμης αυτής περιόδου, αλλά και των τραγικών διλημμάτων ενώπιον των οποίων βρίσκονταν κυρίως οι μετριοπαθείς πρωταγωνιστές, όπως ο Δημήτριος Ψαρρός, σε μια εποχή ακραίας πόλωσης. Φυσικά για τον συγγραφέα οι κύριες ευθύνες πρέπει να αναζητηθούν στην κεντρική πολιτική στόχευση του ΕΑΜ και, από την άποψη αυτή, ο «κατοχικός εμφύλιος» βαρύνει κυρίως την αριστερή πλευρά. Από την άλλη πλευρά θεωρούμε ότι η μελέτη θα εμπλουτιζόταν αν γινόταν και μια απόπειρα πλαισίωσης της συγκρότησης και ανάπτυξης της οργάνωσης με βάση τις τοπικές ιδιαιτερότητες της Παρνασσίδας-Φωκίδας, της παρουσίασης των διαιρετικών τομών της μεσοπολεμικής περιόδου ανάμεσα σε βασιλόφρονες και βενιζελικούς, αλλά και του τρόπου με τον οποίο διαχειρίστηκε το πρόβλημα της κατοχικής εξουσίας το σώμα των αξιωματικών του Ελληνικού Στρατού. Η μελέτη βέβαια ανήκει στην κατηγορία της «κλασικής» πολιτικής ιστορίας και δεν ασχολείται, όπως είναι αναμενόμενο, με τις κοινωνιολογικές διαστάσεις της βίας στην περιοχή, την ένοπλη παράδοση αντίθεσης στην κρατική εξουσία στον ορεινό χώρο, θέματα μνήμης και διαχείρισής της, αλλά και το πώς ενσωματώθηκε μεταπολεμικά η περίπτωση του 5/42 Συντάγματος στον επίσημο αντικομμουνιστικό λόγο. Θα άξιζε επιπλέον τον κόπο σε μια επόμενη έρευνα να επιχειρούνταν και μια σύγκριση του τρόπου λειτουργίας του ΕΔΕΣ με αυτόν της ΕΚΚΑ-5/42 ΣΕ, προκειμένου να αναδειχθούν οι τυχόν ομοιότητες και διαφορές, οι οποίες στη μια περίπτωση επέτρεψαν μέχρι τέλους την ύπαρξη της οργάνωσης και στη δεύτερη όχι. Επιπλέον θεωρούμε ότι έπρεπε να γίνει και μια αναφορά στη σχετική διδακτορική διατριβή του Αργύρη Μαμαρέλη, που εκπονήθηκε στο LSE.[2] Τα βασικά ερωτήματα που ανακύπτουν αφορούν το αν και κατά πόσο νομιμοποιούμαστε να παραβλέπουμε το ίδιο το κατοχικό πλαίσιο όταν εξετάζουμε το ζήτημα των κατοχικών εμφυλίων συγκρούσεων, του «κατοχικού εμφυλίου» στον οποίο αναφέρεται ο συγγραφέας. Η δράση των ανταρτών όλων των οργανώσεων δεν διεξάγεται εν κενώ. Η παρουσία των ιταλικών, γερμανικών και βουλγαρικών αρχών κατοχής, ακόμη και αν φαινόταν μακρινή στους κατοίκους των ορεινών περιοχών ήταν μια πραγματικότητα που δεν μπορεί να αγνοηθεί. Οι εκκαθαριστικές επιχειρήσεις, η τρομοκρατία εναντίον των αμάχων, οι τρομερές υλικές στερήσεις του πληθυσμού, η αταβιστική πολλές φορές βία των κατοχικών στρατευμάτων, η λογική του ολοκληρωτικού πολέμου με άλλα λόγια δεν μπορούν να αγνοηθούν. Επίσης δεν μπορεί να αγνοηθεί η σταδιακή πόλωση από το 1943 σε δυο αντιμαχόμενα στρατόπεδα, και η όλο και μεγαλύτερη συσπείρωση των μη εαμικών και αντιεαμικών δυνάμεων παρά τις προφανείς και συχνά αγεφύρωτες πολιτικές διαφορές τους στην κατεύθυνση αντιμετώπισης του «κομμουνιστικού κινδύνου» που κατά τη γνώμη τους εξέφραζε το ΕΑΜ. Σημαντικό τμήμα των στελεχών του 5/42 εμφορούνταν από αντικομμουνιστικές και μοναρχικές αντιλήψεις και ενδεχομένως (όπως αντιστοίχως και ο Ζέρβας) δεν απέκλειαν τη δυναμική αντιπαράθεση με τον ΕΛΑΣ (χωρίς βέβαια αυτό να σημαίνει ότι ο τελευταίος απαλλάσσεται από τις βαρύτατες ευθύνες του για την τελική κατάληξη). Από την άποψη αυτή η επιμονή σε έναν «καθαρό» εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα, χωρίς πολιτικές συνδηλώσεις, είχε ήδη ξεπεραστεί από τα πράγματα. Δεδομένης υπ’ όψιν και της προσωπικότητας του Ψαρρού, όπως αναδεικνύει ο συγγραφέας, αντιλαμβανόμαστε πλήρως γιατί η όλη προσπάθεια ήταν θνησιγενής. Επιπλέον μεγάλη συζήτηση μπορεί να γίνει και για μια θέση που αναπτύσσει ο καθηγητής Γιάννης Ο. Ιατρίδης στο προλογικό του σημείωμα, ότι δηλαδή τα αποτελέσματα της Αντίστασης ήταν πενιχρά στο στρατιωτικό πεδίο, και τελικά προξένησαν (μέσω και των εμφύλιων αντιπαραθέσεων ανάμεσα στις αντιστασιακές οργανώσεις) περισσότερα δεινά, θέση η οποία φυσικά δείχνει να επιβεβαιώνεται στην περίπτωση της ΕΚΚΑ και του 5/42. Όπως έχουμε αναδείξει και σε σχετικό άρθρο μας δεν ήταν η στρατιωτική διάσταση του αντάρτικου αυτή που ήταν κυρίαρχη, ούτε σε εθνικό ούτε σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Ο αντάρτης νικάει όσο δεν ηττάται αναφέρουν (μάλλον ορθώς) οι θεωρητικοί του ανταρτοπολέμου. Στην ελληνική περίπτωση η διαπίστωση αυτή μοιάζει αυτονόητη, αν συνυπολογίσει κανείς το γεγονός ότι μεγάλο μέρος της ορεινής Ελλάδας ήταν εκτός της μόνιμης κυριαρχίας των κατοχικών στρατευμάτων για το διάστημα 1943-44. Η αναγκαιότητα λοιπόν της Αντίστασης και του Ανταρτοπολέμου οφείλει να εξετάζεται και υπό το πρίσμα μιας άλλου τύπου πλαισίωσης, παρά τις πικρές κληρονομιές που κληροδότησαν οι εμφύλιες ενδοαντιστασιακές συγκρούσεις, οι οποίες στην περίπτωση του Ψαρρού και των ανταρτών του είχαν ενδεχομένως την πιο τραγική κατάληξη. [1] Βλ. και την εμπεριστατωμένη βιβλιοκριτική, Τάσος Σακελλαρόπουλος, «Η εν ψυχρώ δολοφονία της λογικής», Η Καθημερινή, 15 Απριλίου 2023. [2] Α. Mamarelis, The Rise and Fall of the 5/42 Regiment of Evzones: Α Study of National Resistance and Civil war in Greece, Thesis submitted in fulfillment of the requirements for the degree of Doctor in Philosophy, The European Institute-London School of Economics and Political Science, 2003. Οι θέσεις της διατριβής συμπυκνώνονται στο άρθρο: Α. Μαμαρέλης, «Ένα φιλόδοξο εγχείρημα που απέτυχε», Η Καθημερινή, 16.1.2011.

Ο ανταρτοπόλεμος και ο «κατοχικός Εμφύλιος»

Σύνδεση