Πώς οι Μουσουλμάνοι έφτιαξαν την Ευρώπη

ARB – THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS David Levering Lewis, God’s Crucible: Islam and the Making of Modern Europe, 570–1215 [Η κάμινος του Θεού: Το Ισλάμ και η δημιουργία της νεότερης Ευρώπης, 570-1215], Norton, 2008, σελ. 473 Η Μεσόγειος, νοούμενη ως το σταυροδρόμι τριών ηπείρων, είναι μια αντίληψη που ανάγεται στην Αρχαία Ελλάδα. Αλλά χρειάστηκε ακόμη ένα διανοητικό βήμα για να συλλάβουμε τους κατοίκους των ηπείρων αυτών ως μια ενιαία συλλογικότητα. Μπορείς να φανταστείς την Ευρώπη, την Αφρική και την Ασία, δίχως να θεωρείς τους Ευρωπαίους, τους Αφρικανούς και τους Ασιάτες ως ιδιαίτερους, ξεχωριστούς λαούς. Το πλούσιο και απολαυστικό βιβλίο του Ντέιβιντ Λέβερινγκ Λιούις, Η κάμινος του Θεού, δείχνει πως δύο πράγματα στάθηκαν απαραίτητα για να αρχίσουν οι Ευρωπαίοι να θεωρούν τον εαυτό τους ως έναν λαό. Το ένα, ήταν η δημιουργία της αχανούς Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας από τον δίμετρο, σωματώδη και ξανθό πολεμιστή-βασιλιά των Φράγκων, τον οποίο γνωρίζουμε ως Καρλομάγνο. Το άλλο ήταν η ανάπτυξη στην Ιβηρική χερσόνησο, στα νοτιοδυτικά σύνορα της επικράτειάς του, του μουσουλμανικού πολιτισμού της Ισπανίας, την οποία οι Άραβες ονόμαζαν Αλ-Άνταλους. Σημαντικό ρόλο στη διαδικασία που μετέτρεψε τις διάφορες φυλές της Ευρώπης σε έναν ενιαίο λαό, έπαιξαν τόσο τα κοινά στοιχεία των εν λόγω φυλών, όσο και εκείνο που τις διέκρινε από τους μουσουλμάνους γείτονές τους. Αυτή, πλέον, είναι μια ιδέα γνώριμη. Αλλά Η κάμινος του Θεού μας εκπλήσσει ακόμη περισσότερο με την δική της πρόταση: στον πολιτισμό που έχουν κληρονομήσει οι νεότεροι Ευρωπαίοι· η πολιτιστική κληρονομιά της Αλ-Άνταλους συνέβαλε τουλάχιστον εξίσου σημαντικά με την κληρονομιά που άφησαν οι Καθολικοί Φράγκοι. Ο ευρωπαϊκός εαυτός ολοκληρώθηκε χάρη στα δάνεια από τον μεγάλο Άλλο. Το βασίλειο του Καρλομάγνου περιλάμβανε, κατά την ακμή του, το μεγαλύτερο μέρος της Γαλλίας, την Ελβετία, το Βέλγιο και την Ολλανδία, τη δυτική Γερμανία, την Ιταλία μέχρι τον νότο ως τη Ρώμη, μια λωρίδα της βόρειας Ισπανίας και κομμάτια της Ουγγαρίας και των Βαλκανίων. Με έκταση σχεδόν εννέα χιλιάδων στρεμμάτων, ξεπερνούσε σε μέγεθος τις ηπειρωτικές Ηνωμένες Πολιτείες. Ο Καρλομάγνος επέβαλε, στους παγανιστές Σάξονες της Ανατολής, ως ορθόδοξη πίστη τον Καθολικισμό, υπό την απειλή του σπαθιού, σφάζοντας χιλιάδες απ’ όσους αντιστάθηκαν, ενώ κατέστειλε με την ίδια θέρμη τους αιρετικούς στο εσωτερικό της Φραγκίας. Ίδρυσε μοναστηριακά κέντρα μάθησης, προσελκύοντας λόγιους από όλα τα μέρη της αυτοκρατορίας του αλλά και πέρα από αυτήν· και, μετά τους αιώνες άγνοιας και αμάθειας που ακολούθησαν την πτώση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας στη Γαλατία και τη Γερμανία, το έργο ανθρώπων όπως ο Αλκουίνος της Νορθουμβρίας (ποιητής και θεολόγος που αποκατέστησε τη μελέτη της κλασικής γραμματείας) δημιούργησε μια Καρολίγγεια Αναγέννηση. Διονίσιο Μπαϊχέρας Βερδαγέρ, Ο Αμπντ Αλ-Ραχμάν Γ΄ υποδέχεται τον Πρέσβη, 1885 μ.Χ., Πανεπιστήμιο της Βαρκελώνης. Τα επιτεύγματα αυτά, ενδεχομένως, παρότρυναν δικαιολογημένα τον Καρλομάγνο να θεωρήσει τον εαυτό του ως κληρονόμο της Ρώμης στη Δύση, αυτουργό μιας Renovatio Romani Imperii (αναβίωση της αυτοκρατορίας των Ρωμαίων), μια αυτοκρατορική αποκατάσταση. Όταν ταξίδεψε στη Ρώμη το Δεκέμβριο του 800, τριάντα χρόνια αφότου είχε ήδη γίνει βασιλιάς, πήγε για να υπερασπιστεί την εξουσία του Λέοντος του Γ΄ ως δικαιωματικού πάπα· και ο Παναγιώτατος του ανταπέδωσε τη χάρη όταν τον έστεψε Αυτοκράτορα των Ρωμαίων την ημέρα των Χριστουγέννων του 800 (προς μεγάλη δυσαρέσκεια της βυζαντινής αντιβασιλέως Ειρήνης, που αποκαλούσε τον εαυτό της Αυτοκράτορα αντί για Αυτοκράτειρα, και θεωρούσε τον τίτλο δικό της). Ο Καρλομάγνος ήταν σπουδαίος στρατιώτης, πιστός Καθολικός, φιλόδοξος διοικητής και υποστηρικτής της μάθησης. Δικαιολογημένα καμάρωνε για την λαμπρή Καρολίγγεια κληρονομιά που, όπως απεδείχθη αργότερα, θα άφηνε πίσω του· ας σκεφτούμε μονάχα τις υπέροχες σκαλιστές πλάκες από ελεφαντόδοντο στις σκεπαστές στοές του Μητροπολιτικού Μουσείου Τέχνης της Νέας Υόρκης ή τα πανέμορφα χειρόγραφα Καρολίγγειας μικρογράμματης γραφής ή την ιστορία της Υόρκης που συνέταξε ο Αλκουίνος σε στίχο στα λατινικά. Αλλά, όπως το θέτει εύστοχα ο Λιούις, η αυτοκρατορία που δημιούργησε «απέρριπτε την ανεξιθρησκεία, ήταν πνευματικά φτωχή, χαρακτηριζόταν από κοινωνική ακαμψία και οικονομικά ήταν πρωτόγονη», καθώς βρισκόταν υπό την εξουσία μιας «κάστας πολεμιστών και των οργάνων επιβολής της ισχύος τους μέσω του κλήρου». Παρά το καινούργιο νόμισμα, στην οικονομία κυριαρχούσε η ανταλλαγή προϊόντων· πολύ λίγες πόλεις είχαν σημαντικό μέγεθος· και ο πλούτος μετριόνταν με βάση τη γη που είχε στην ιδιοκτησία του ο κάθε άρχοντας, τους χωρικούς στη δούλεψή του και τους δούλους στην υπηρεσία του. Ο Καρλομάγνος δεν διέθετε εθνικό φορολογικό σύστημα. Ζούσε λεηλατώντας και απολαμβάνοντας ό,τι του αποκόμιζε η γη του. Οι άρχοντες υπό την εξουσία του δεν του όφειλαν παρά στρατιωτική υποστήριξη. Ήταν υποχρεωμένοι να εμφανίζονται ετησίως στα τέλη της άνοιξης, οπλισμένοι για μια πολεμική εκστρατεία, αν ο ίδιος τη θεωρούσε απαραίτητη. (Και πολύ συχνά, όντως τη θεωρούσε). Οι Φράγκοι ήταν κάποτε ένας σχετικά ελεύθερος αγροτικός λαός· τώρα ήταν, ως επί το πλείστον, ένα έθνος δουλοπάροικων, που δούλευαν πλάι στους δούλους – πολλοί εκ των οποίων ήταν Σλάβοι από την Βοημία και τα νότια παράλια της Βαλτικής. Το βασιλικό μέγαρο του Καρλομάγνου, στη νέα του πρωτεύουσα στο Άαχεν, ήταν κτισμένο σε μια έκταση διακοσίων στρεμμάτων, αποτελούμενο από μια πληθώρα κτιρίων, με θρησκευτικές και κοσμικές λειτουργίες, και ήταν μάλιστα το μεγαλύτερο πέτρινο οικοδόμημα βορείως των Άλπεων. Αλλά ωχριούσε σε σύγκριση με το αρχιτεκτονικό μεγαλείο του Βυζαντίου ή της Ρώμης. Ο Βασιλιάς είχε εφοδιάσει τις βιβλιοθήκες με εκατοντάδες χειρόγραφα, τα οποία ήταν εντυπωσιακά σε σύγκριση με οτιδήποτε άλλο είχαν αντικρίσει οι Φράγκοι ως τότε, αλλά παρέμεναν αξιοθρήνητα (όπως παρατήρησε ο Γίββων) πλάι στις χιλιάδες των εγγράφων στις βιβλιοθήκες της Ιταλίας ή τις Ισπανίας. Δημιούργησε μια νέα διοικητική γραφειοκρατική δομή, στέλνοντας βασιλικούς αξιωματούχους σε κάθε μία από τις 350 κομητείες του βασιλείου του για να ανακοινώνουν τις εντολές του, να δικάζουν υποθέσεις και, όταν ήταν απαραίτητο, να στρατολογούν τον λαό του. Αλλά όπως λέει ο Λιούις: τούτη η τοποθέτηση του κέντρου της εξουσίας στο πρόσωπο του βασιλιά δεν είχε ισχύ παρά μόνο στα χαρτιά, αφού ο κόσμος ήταν σχεδόν παντού αναλφάβητος, οι ευγενείς έτρεφαν βαθιά καχυποψία και μνησικακία, ενώ η ανεπάρκεια των υλικών μέσων ως προς τους στόχους που όφειλαν να εκπληρώσουν παρέλυε πρακτικά τα πάντα. Είναι γεγονός ότι η αυτοκρατορία του Καρλομάγνου, μολονότι εντυπωσιακή, έπασχε πολλαπλά ως προς όσα γνωρίσματα θεωρούμε ότι συνιστούν πολιτισμό: της έλειπαν οι μεγάλες πόλεις, το ζωηρό εμπόριο, οι σημαντικές βιβλιοθήκες, η μορφωμένη αριστοκρατία. Αυτό γίνεται ξεκάθαρο όταν συγκρίνουμε τον κόσμο που έφτιαξε ο Καρλομάγνος, με την πολιτισμένη κοινωνία των νέων μουσουλμάνων γειτόνων του. Η Αλ-Άνταλους, όπως και η αυτοκρατορία του Καρλομάγνου, ήταν σε πολύ μεγάλο βαθμό το αποτέλεσμα της δράσης μιας καλά οργανωμένης πολεμικής μηχανής. Το Ισλάμ ξεπρόβαλε μέσα από την Αραβία τον έβδομο αιώνα, και απλώθηκε με εκπληκτική ταχύτητα προς πάσα κατεύθυνση. Μετά τον θάνατο του Προφήτη Μωάμεθ το 632, οι Άραβες κατάφεραν, εντός τριακονταετίας, να νικήσουν τις δύο μεγάλες αυτοκρατορίες στον βορρά τους, το χριστιανικό κατάλοιπο της Ρώμης στο Βυζάντιο και τη ζωροαστρική περσική αυτοκρατορία, που κάλυπτε την Κεντρική Ασία φτάνοντας μέχρι την Ινδία. Η δυναστεία του γένους των Ομεϋαδών, που πήρε την εξουσία στο Ισλάμ το 661, επεκτάθηκε δυτικά στη Βόρειο Αφρική και ανατολικά στην Κεντρική Ασία. Στις αρχές του 711, ο Ταρίκ Ιμπν Ζιγιάντ, ενεργώντας εκ μέρους του έκτου χαλίφη των Ομεϋαδών στη Δαμασκό, οδήγησε ένα στρατό Αφρικανών Βερβέρων στην Ισπανία μέσω των Στενών του Γιβραλτάρ.[1] Εκεί επιτέθηκε στους Βησιγότθους που κυριαρχούσαν επί δύο αιώνες πάνω σε ένα μεγάλο μέρος της ρωμαϊκής επαρχίας της Ισπανίας. Ένα χρόνο αργότερα, η επίθεση ενισχύθηκε με ένα νέο στρατό από 18.000 άνδρες, οι περισσότεροι των οποίων ήταν Άραβες της Υεμένης. Μέσα σε επτά χρόνια, το μεγαλύτερο μέρος της Ιβηρικής Χερσονήσου είχε πέσει στα χέρια των Μουσουλμάνων· έπρεπε να περάσουν σχεδόν οκτακόσια χρόνια, δηλαδή να φτάσουμε στο έτος 1492, για να βρεθεί ξανά ολόκληρη η χερσόνησος υπό χριστιανική κυριαρχία. Μετά τους πρώτους θριάμβους των Μουσουλμάνων, οι Χριστιανοί της βόρειας Ιβηρίας αντεπιτέθηκαν, συγκροτώντας τη δεκαετία του 720 το Βασίλειο των Αστουριών, και ανακτώντας τη Γαλικία από τους Μουσουλμάνους στα τέλη της επόμενης δεκαετίας. Στην ορεινή βορειοδυτική περιοχή της χερσονήσου, στις ανεμοδαρμένες νότιες ακτές του Βισκαϊκού Κόλπου, οι χριστιανικές φυλές κατάφεραν, σε μεγάλο βαθμό, να αντισταθούν στη μουσουλμανική επέλαση. Ούτε ήταν ποτέ εδραιωμένη η μουσουλμανική κυριαρχία στην περιοχή των Βάσκων, στη νότια πλευρά των Πυρηναίων. Η Ανώτερη Μαρκία, η Μέση Μαρκία και η Κατώτερη Μαρκία (τουτέστιν, οι μεθοριακές περιοχές) χώριζαν την κεντρική περιοχή της Αλ-Άνταλους, δηλαδή την περιοχή γύρω από την Κόρδοβα, από τα παραπάνω χριστιανικά βασίλεια στα βορειοδυτικά, αφενός, και από τους Φράγκους πέρα από τα βουνά στα βορειοανατολικά, αφετέρου. Ως μεθοριακές περιοχές –συνορεύοντας είτε με τους Αστούριους, είτε με τους Φράγκους– οι Μαρκίες ήταν μονίμως εκτεθειμένες σε επιθέσεις. Οι Ομεϋάδες δεν σκόπευαν, ωστόσο, να σταματήσουν στα Πυρηναία. Η πρώτη τους απόπειρα να καταλάβουν την Ακουιτανία, το νότιο φραγκικό δουκάτο, ανετράπη το 721, όταν ο Δούκας Εύδης ο Μέγας με τα εύρωστα άλογά του εξαπέλυσε έφοδο στον μουσουλμανικό στρατό που είχε στρατοπεδεύσει έξω από την πρωτεύουσά του στην Τουλούζη. Αλλά λίγο παραπάνω από μια δεκαετία αργότερα, ο Αμπντ αλ-Ραχμάν, ο νέος εμίρης της Αλ-Άνταλους, επέστρεψε για να ολοκληρώσει το έργο, με έναν τεράστιο, πειθαρχημένο, έμπειρο στρατό Μαυριτανών. Έκανε τον Εύδη να το βάλει στα πόδια, μετά την ήττα που υπέστη κοντά στο Μπορντώ, και προχώρησε ολοένα και βορειότερα προς το Πουατιέ, σχεδόν στα μισά της απόστασης που χωρίζει τα Πυρηναία από το Παρίσι. Σελ. Σαρλ ντε Στυμπέν, Ο Κάρολος Μαρτέλος στη μάχη του Πουατιέ, 1837, Ανάκτορο Βερσαλλιών. Κοντά στο Πουατιέ, εντούτοις, οι Μουσουλμάνοι πήραν το μάθημά τους. Τον Οκτώβριο του 732, ο Κάρολος Μαρτέλος (Charles Martel), ο παππούς του Καρλομάγνου, που είχε φέρει με τη βία πεζή τα στρατεύματά του από τον μακρινό Δούναβη, ενώθηκε με τον Δούκα Εύδη και αποδεκάτισε το στρατό του εμίρη. Ο Χριστιανός συγγραφέας ενός λατινικού χρονικού το 754 ονομάζει τους νικητές στο Πουατιέ «Europenses» (Ευρωπαίους): είναι η πρώτη φορά που καταγράφεται η χρήση ενός λατινικού όρου για τον λαό της Ευρώπης. Και γράφτηκε στην Αλ-Άνταλους. Οι μετέπειτα Χριστιανοί ιστορικοί απέδωσαν στη Μάχη του Πουατιέ μια καθοριστική σημασία. Ο Γίββων παρατήρησε πως αν οι Μαυριτανοί είχαν καλύψει άλλη μια φορά την απόσταση που είχαν διανύσει από το Γιβραλτάρ, θα είχαν φτάσει στην Πολωνία ή στα Χάιλαντς της Σκωτίας. Έκανε τη σκέψη ότι, ενδεχομένως, αν ο Αμπντ αλ-Ραχμάν είχε νικήσει, «τώρα θα διδασκόταν η ερμηνεία του Κορανίου στις σχολές της Οξφόρδης, και από τους άμβωνές της θα αποδεικνυόταν σε έναν περιτετμημένο λαό η ιερότητα και η αλήθεια των αποκαλύψεων του Μωάμεθ». Για τον ίδιο, διακυβευόταν η μοίρα της Χριστιανικής Ευρώπης. Μετά από μια εβδομάδα μαχών, έγραψε, «οι Ανατολίτες ένιωσαν την πίεση που τους ασκούσαν η ισχύς και το κύρος των Γερμανών, οι οποίοι ... εξασφάλισαν την πολιτική και θρησκευτική ελευθερία των επόμενων γενεών».[2] Την εποχή εκείνη, παρ’ όλα αυτά, θα ήταν παράξενο αν θεωρούσε κανείς ότι η νίκη του Κάρολου Μαρτέλου κατοχύρωνε την ανεξιθρησκία. Η μικρή, αλλά με μεγάλη επίδραση, εβραϊκή κοινότητα στην Ιβηρική επαρχία, είχε γίνει ανεκτή στην Ισπανία, όσο οι Βησιγότθοι επικυρίαρχοι παρέμεναν θιασώτες της αίρεσης του Αρειανισμού, διαφεντεύοντας συνάμα Καθολικούς και Εβραίους· αλλά οι Εβραίοι άρχισαν να διώκονται το 589, όταν οι Βησιγότθοι μεταστράφηκαν στον Καθολικισμό. Για τους Εβραίους, επομένως, η κατάκτησή τους από τους Μουσουλμάνους, κατάκτηση η οποία έφερε στην εξουσία έναν λαό που έδειχνε ανεκτικότητα τόσο απέναντί τους όσο και στους Χριστιανούς και τους Ζωροαστριστές, ήταν καλοδεχούμενη. Κατά την πρώτη περίοδο της μουσουλμανικής κυριαρχίας, ακόμη και οι Χριστιανοί ανακάλυψαν ότι θα απολάμβαναν τη θρησκευτική τους ελευθερία, όσο δεν επιχειρούσαν (πράγμα που ίσχυε και για τους Εβραίους) να προσηλυτίσουν τους Μουσουλμάνους ή να κατακρίνουν το Ισλάμ. Η αντίθεση με την κυριαρχία των Φράγκων ήταν εντυπωσιακή. Η εμμονή των Καθολικών αρχόντων με τη θρησκευτική ορθοδοξία ήταν ένα από εκείνα τα πράγματα που έκαναν τον Μεσαίωνα να γίνει διαβόητος ως Σκοτεινοί Χρόνοι – όπως ονόμασε ο Πετράρχης την περίοδο από τον πέμπτο ως τον δέκατο αιώνα. Ούτε ήταν προφανές την εποχή εκείνη ότι η Μάχη του Πουατιέ είχε βάλει τέλος στα όνειρα των Μουσουλμάνων για την κατάκτηση της γης των Φράγκων. Για σχεδόν τριάντα χρόνια, οι Άραβες ήλεγχαν την Σεπτιμανία –το σημερινό Λανγκτόκ στη νότια Γαλλία– κυβερνώντας από την πρωτεύουσά τους, τη Ναρμπόν. Τη δεκαετία που ακολούθησε, δεν έπαψαν οι στρατιωτικές εξορμήσεις και οι υποχωρήσεις, καθώς μια σειρά από εμίρηδες ζητούσε να προχωρήσει βαθύτερα στη φραγκική περιοχή. Αν λάβουμε υπόψη αυτό το πίσω-μπρος, δεν έχει νόημα (όπως δείχνει ο Λιούις) να ξεχωρίσουμε το Πουατιέ ως το σημείο καμπής. Μάλιστα, το σπουδαιότερο εμπόδιο στην επέλαση των Μουσουλμάνων αποδείχθηκε πως ήταν η εσωτερική διχόνοια μεταξύ τους, η οποία οδηγούσε σε ασταμάτητες συγκρούσεις στην Αλ-Άνταλους. Η διχογνωμία που επικρατούσε στον κόσμο του Ισλάμ ξεκίνησε εντός των φυλών που πρωτοασπάστηκαν αυτή τη θρησκεία. Ο Προφήτης Μωάμεθ καταγόταν από τη φυλή των Κουραϊσιτών που ήλεγχε τη Μέκκα, και τα μέλη της έχαιραν ιδιαίτερης εκτίμησης από τους πιστούς. Μεταξύ των Κουραϊσιτών, ξεχώριζε η γενιά του Μωάμεθ. Οι πρώτοι χαλίφηδες ήταν όλοι Κουραϊσίτες, αλλά η πρώτη δυναστεία δεν προήλθε από συγγενείς του Μωάμεθ αλλά από το γένος των Ομεϋαδών. Όταν ο τέταρτος χαλίφης, ο Αλί, ξάδελφος του Προφήτη Μωάμεθ και γαμπρός του, δολοφονήθηκε, και τον διαδέχθηκε ένας χαλίφης εκ των Ομεϋαδών, άρχισε μια μακρόχρονη έχθρα μεταξύ των δύο αυτών γενών.[3] Το 750, σημειώθηκαν εξεγέρσεις στη νέα μουσουλμανική αυτοκρατορία, εξαιτίας των οποίων η δυναστεία των Ομεϋαδών διαλύθηκε· και ο νέος χαλίφης, από το γένος των Αββασιδών, έβαλε στόχο να σφάξει όποιον ήταν σε θέση να αναβιώσει τη γενεαλογική γραμμή των Ομεϋαδών. Γι’ αυτόν τον λόγο ονομάστηκε αλ-Σαφάχ, δηλαδή ο Αιμοδιψής. Δυστυχώς για τους Αββασίδες και τη φιλοδοξία τους να ελέγξουν την αυτοκρατορία, οι σφαγές δεν έλαβαν τέλος με αυτούς. Ο Αμπντ αλ-Ραχμάν, ο δεκαεννιάχρονος εγγονός του χαλίφη Χισάμ Α΄ από τη γραμμή των Ομεϋαδών, διέφυγε της σύλληψης και κατάφερε να φτάσει στο Μαρόκο. Διεκδικώντας με τη σειρά του την περιοχή των στενών μεταξύ του Μαρόκου και της Αλ-Άνταλους, ο Αμπντ αλ-Ραχμάν ξεκίνησε να σχεδιάζει την κατάκτηση μιας μουσουλμανικής κοινωνίας, οι αρχηγοί της οποίας όφειλαν τη θέση τους στην υποστήριξη των προγόνων του. Το 755, εμφανίστηκε στη Γρανάδα με ιππικό που μετρούσε πάνω από χίλιους Βερβέρους. Ήταν είκοσι πέντε ετών. Μέσα σε ένα χρόνο, είχε εγκατασταθεί στην Κόρδοβα, ως εμίρης της Αλ-Άνταλους. Η εξουσία του, ωστόσο, ήταν επισφαλής. Έχασε την περιοχή βόρεια των Πυρηναίων το 759 από τον πατέρα του Καρλομάγνου, Πιπίνο τον Βραχύ, εν μέρει επειδή είχε βρεθεί αντιμέτωπος με μια εξέγερση στα δυτικά της δικής του αυτοκρατορίας. Και περνούσε μεγάλο μέρος του χρόνου του πάνω στη σέλα, πολεμώντας όσους απέρριπταν το δικαίωμά του στον τίτλο του εμίρη. Όταν ο Αμπντ αλ-Ραχμάν νίκησε τον Αββασίδη εμίρη το 763, διέταξε την εκτέλεση όλων των αιχμαλώτων πολέμου, και ο ίδιος μάλιστα ήταν παρών στην ακρωτηρίαση των άκρων του εμίρη και στην καρατόμησή του. «Ονοματισμένα και μέσα σε άλμη, τα κεφάλια των αρχηγών απεστάλησαν στη Μέκκα», γράφει ο Λιούις. «Όταν ο Χαλίφης αλ-Μανσούρ έμαθε τις φρικιαστικές λεπτομέρειες, λέγεται ότι αναφώνησε, “Δοξασμένος ο Θεός που έβαλε μια θάλασσα ανάμεσά μας!”». Παρά το αιματηρό της ξεκίνημα, ή ίσως εξαιτίας αυτού, η βασιλεία του Αμπντ αλ-Ραχμάν και των απογόνων του στην Αλ-Άνταλους αποτέλεσε την αρχή μιας περιόδου σχετικής σταθερότητας. Ο εκάστοτε εμίρης όφειλε να είναι έτοιμος ανά πάσα στιγμή να υπερασπιστεί την περιοχή του από την εξωτερική εισβολή και την αμφισβήτηση της εξουσίας του στο εσωτερικό της. Αλλά πλάι στις πολεμικές προετοιμασίες, μπορούσε να ασκεί και την τέχνη της ειρήνης. Ο αρχικός πυρήνας του Μεγάλου Τζαμιού στην Κόρδοβα, που υπάρχει ως σήμερα, κτίστηκε για τον Αμπντ αλ-Ραχμάν σε μια στιγμή εκπληκτικής αρχιτεκτονικής δημιουργίας, καθώς φαίνεται μεταξύ 785 και 786. Με 152 στύλους στοιχισμένους σε έντεκα διαδρόμους, αποτελούνταν από δύο μέρη: μια μεγάλη αίθουσα προσευχής, έκτασης περίπου τριών στρεμμάτων, και μια πλατεία του ίδιου μεγέθους που επικοινωνούσε με την αίθουσα προσευχής, γεμάτη με σειρές από πορτοκαλιές, ενώ και οι δύο μαζί έφτιαχναν ένα τετράγωνο πλευράς σχεδόν 75 μέτρων. Τα αποτελέσματα, μαζί με τις προσθήκες ανά τους αιώνες, εξακολουθούν να μας μαγεύουν. Ο Λιούις γράφει: Οι κτίστες του Μεγάλου Τζαμιού επινόησαν την τέχνη και την επιστήμη της μετατροπής της ύλης σε φως και σε τέτοια μορφή που η μεσαιωνική Χριστιανοσύνη αδυνατούσε να κατανοήσει, παραμένοντας έτσι φτωχότερη. ... Η απαράμιλλη καινοτομία του αρχιτέκτονα του Μεγάλου Τζαμιού έγκειται στην ανύψωση των φατνωμάτων της οροφής στα δώδεκα μέτρα, χρησιμοποιώντας στο άνω τμήμα μια σειρά από ημικυκλικές αψίδες, που φαίνονταν στερεωμένες στο κάτω τμήμα των πεταλοειδών αψίδων, οι οποίες υποβαστάζονταν από στύλους. ... Από δομική άποψη, πρόκειται για μια μεγαλοφυή κατασκευή, η οποία, με τις διπλές της αψίδες, δημιουργεί, αφότου ολοκληρώθηκε, μια οπτική εντύπωση που προσφέρει μια μοναδικά εποικοδομητική αισθητική εμπειρία. Το Μεγάλο Τζαμί αποτελούσε την περισσότερο εμφανή υλική ενσάρκωση του αραβικού πολιτισμού στην Ισπανία – αλλά τα πνευματικά τους επιτεύγματα, ήταν ακόμη περισσότερο εκπληκτικά. Τον καιρό του Αμπντ αλ-Ραχμάν, οι Ομεϋάδες είχαν αρχίσει να επιζητούν να ξεπεράσουν, σε πνευματικό πολιτισμό, τους Αββασίδες ανταγωνιστές τους στη Βαγδάτη. Τους επόμενους δυο-τρεις αιώνες, η Κόρδοβα και μόνο απέκτησε εκατοντάδες τζαμιά, χιλιάδες παλάτια, δεκάδες βιβλιοθήκες. Τον δέκατο αιώνα, οι βιβλιοθήκες αυτές μετρούσαν πλέον εκατοντάδες χιλιάδες χειρόγραφα, επισκιάζοντας σε τεράστιο βαθμό τις μεγαλύτερες βιβλιοθήκες της χριστιανικής Ευρώπης. Το πανεπιστήμιο της Κόρδοβας προηγήθηκε αυτού της Μπολόνια, δηλαδή του πρώτου ευρωπαϊκού πανεπιστημίου, πάνω από ένα αιώνα πριν. Και η Αλ-Άνταλους ήταν ένας κόσμος πόλεων, όχι όπως η Ευρώπη ένας κόσμος κτημάτων και κωμοπόλεων. Στα τέλη της χιλιετίας, ο πληθυσμός της Κόρδοβας έφτανε τις 90.000, πάνω από τριπλάσιος από αυτόν της οποιαδήποτε κωμόπολης στην περιοχή που κατείχε κάποτε ο Καρλομάγνος. Στις πόλεις αυτές, αναμιγνύονταν Εβραίοι, Χριστιανοί, Μουσουλμάνοι, Άραβες, Βέρβεροι, Βησιγότθοι, Σλάβοι, και αμέτρητοι άλλοι λαοί, σαν ένα πολιτισμικό γκούλας –δηλαδή ένα καυτερό μίγμα μιας ποικιλίας διαφορετικών συστατικών– το οποίο θα δημιουργούσε γνήσιο κοσμοπολιτισμό. Στη βασιλική αυλή του Καρλομάγνου απουσίαζαν παντελώς οι επίσημα αναγνωρισμένοι ραβίνοι και οι μουσουλμάνοι λόγιοι· στις πόλεις της Αλ-Άνταλους υπήρχαν επίσκοποι και συναγωγές. Ο Ρεκεμούνδος, ο Καθολικός Επίσκοπος Ελβίρας, ήταν ο πρεσβευτής της Κόρδοβας στην Κωνσταντινούπολη και το Άαχεν. O Χασντάι Ιμπν Σαπρούτ (Hasdai ibn Shaprut), ηγέτης της εβραϊκής κοινότητας στην Κόρδοβα στα μέσα του δεκάτου αιώνα, δεν ήταν μόνο ένας σπουδαίος γνώστης της ιατρικής αλλά και ο επικεφαλής του ιατρικού συμβουλίου του Χαλίφη· και όταν ο βυζαντινός αυτοκράτορας Κωνσταντίνος Ζ΄ Πορφυρογέννητος έστειλε στον Χαλίφη ένα αντίτυπο του πεντάτομου έργου του Διοσκορίδη, Περὶ ὕλης ἰατρικῆς, ο Χαλίφης ζήτησε να έρθει ένας Έλληνας μοναχός να συνδράμει στη μετάφρασή του στα Αραβικά. Η γνώση που απέκτησαν οι γιατροί του χαλίφη κατέστησαν την Κόρδοβα ένα από τα σημαντικότερα κέντρα ιατρικής ειδημοσύνης στην Ευρώπη. Τον καιρό του διαδόχου και συνονόματου του Αμπντ αλ-Ραχμάν, Αμπντ αλ-Ραχμάν Γ΄, τον δέκατο αιώνα, ο εμίρης της Αλ-Άνταλους αισθανόταν πλέον αρκετά σίγουρος ώστε να αυτοανακηρυχθεί χαλίφης, διάδοχος ή εκπρόσωπος του Προφήτη και, εμμέσως, ηγέτης του μουσουλμανικού κόσμου. Όπως ίσχυε και στην περίπτωση του Καρλομάγνου, ο εμίρης είχε εν μέρει θρησκευτική θέση· όφειλε να είναι (και συχνά ήταν) ευσεβής. Αλλά η ευσέβεια στην περίπτωση των εμίρηδων δεν σήμαινε –όπως σήμαινε για τον Αυτοκράτορα της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας– την επιβολή της θρησκείας τους στους άλλους. Από πολύ νωρίς, οι εμίρηδες της Αλ-Άνταλους έκαναν δεκτή τη μεταστροφή στο Ισλάμ αλλά δεν την απαιτούσαν. Υπήρχε, ασφαλώς, μια ορισμένη πίεση να μεταστραφεί κανείς· οι μη μουσουλμάνοι που υπόκειντο στη μουσουλμανική εξουσία –οι λεγόμενοι Ζιμμήδες– ήταν υποχρεωμένοι να πληρώνουν ειδικούς φόρους· και οι μη Μουσουλμάνοι μπορούσαν να γίνουν δούλοι ενώ, τουλάχιστον θεωρητικά, οι Μουσουλμάνοι όχι. Παρά ταύτα, κατά πάσαν πιθανότητα χρειάστηκαν δύο αιώνες μετά τον θάνατο του Αμπντ αλ-Ραχμάν το 788, για να γίνουν οι Μουσουλμάνοι η πλειονότητα στην Αλ-Άνταλους.[4] Στις πόλεις της Αλ-Άνταλους συγκεντρώνονταν λόγιοι και των τριών θρησκειών, με πρόσβαση στη μάθηση του κλασικού κόσμου που οι Άραβες είχαν κληρονομήσει και μεταφέρει στη Δύση· είναι οι λόγιοι αυτοί, εν προκειμένω, οι οποίοι μετέδωσαν τη γνώση, η επανάκτηση της οποίας έφερε την Αναγέννηση στην Ευρώπη.* Το 777 πλέον, ο Αμπντ αλ-Ραχμάν, τώρα κοντά στα σαράντα πέντε του, και εξακολουθώντας να είναι ένας γενναίος πολεμιστής, είχε εξασφαλίσει τον έλεγχο των δύο τρίτων της χερσονήσου. Αυτό δεν ενθουσίαζε όλους όσους ανήκαν στην ίδια πίστη με αυτόν. Προφανώς για να τον περιορίσουν, ο εμίρης της Βαρκελώνης και οι μουσουλμάνοι κυβερνήτες της Σαραγόσα και της Ουέσκα, διένυσαν την απόσταση των σχεδόν χιλίων εξακοσίων χιλιομέτρων ως τη Σαξονία για να συνωμοτήσουν με τον Καρλομάγνο. Την εποχή εκείνη ο Βασιλιάς είχε συγκεντρώσει τους ευγενείς του και τους επικεφαλής του κλήρου του για το αυτοκρατορικό συμβούλιο στο Πάντερμπορν, όπου θα έκανε δεκτή την παράδοση των σαξονικών φυλών και θα παρίστατο στην βάπτιση πολλών εκ των αρχηγών τους. Η σύμπτωση έμοιαζε θεόσταλτη. Μόλις πρόσφατα, ο Βασιλιάς των Φράγκων και των Λομβαρδών είχε γίνει ηγεμόνας των Σαξόνων, και, τώρα, ιδού τρεις μουσουλμάνοι πρίγκιπες που του δήλωναν την υποταγή τους. «Ως προς τις ουρανομήκεις φιλοδοξίες του Καρλομάγνου», γράφει ο Λιούις, «η συμμετρία μιας Φραγκίας οχυρωμένης στα πλάγια με δύο κατακτημένες χερσονήσους ήταν μεγάλος πειρασμός – ο Καρλομάγνος δεν μπορούσε να αντισταθεί στην προσθήκη του rex Hispanicum (βασιλεύς των Ισπανών) πλάι στον τίτλο του rex Francorum et Langobardum». Το 778, ο Καρλομάγνος συγκέντρωσε έναν στρατό από Φράγκους, Βαυαρούς, Βουργουνδούς, Λομβαρδούς, Σεπτιμανιανούς και άλλους –ενδεχομένως φτάνοντας τους 25.000 οπλισμένους στρατιώτες– για να ξεκινήσει την επίθεσή του στην Ισπανία. Για πρώτη φορά στην ιστορία, ένας χριστιανικός στρατός ξεκινούσε να κατακτήσει τον κόσμο του Ισλάμ· αλλά το έκανε με πρόσκληση των Μουσουλμάνων συμμάχων του. Ο Αμπντ αλ-Ραχμάν ετοίμασε τον δικό του στρατό, αλλά δεν υπήρξε ανάγκη να τον χρησιμοποιήσει. Μαθαίνοντας για τον μεγάλο στρατό του Καρλομάγνου, ο κυβερνήτης της Σαραγόσα αναθεώρησε την απόφασή του, οπότε όταν τα φραγκικά στρατεύματα έφτασαν στην πόλη αυτή, περιμένοντας μια θερμή υποδοχή, οι πύλες της πόλης παρέμειναν κλειστές. Τα νέα ήταν ακόμη χειρότερα από τον μακρινό βορρά: οι Σάξονες, η ήττα των οποίων είχε υπάρξει αιτία εορτασμού στο Πάντερμπορν, είχαν εξεγερθεί. Όταν ο Καρλομάγνος επεδίωξε να βρει καταφύγιο στην παλαιά βασκική πόλη της Παμπλόνα, οι Καθολικοί εκεί, ενώ ανήκαν στην ίδια πίστη μ’ αυτόν, τον περιφρόνησαν. Έξαλλος, ο Καρλομάγνος κατέστρεψε την Παμπλόνα. Εν κατακλείδι, μια χριστιανική πόλη έγινε το κύριο θύμα της επίθεσης που είχε σχεδιαστεί αρχικά κατά του μουσουλμανικού εμιράτου. Υποχωρώντας μέσα από τα Πυρηναία, ο Καρλομάγνος δέχτηκε τις επιθέσεις των Βάσκων, οι οποίοι δεν έτρεφαν ουδεμία συμπάθεια για τον βασιλιά των Φράγκων που είχε καταστρέψει την πόλη τους· και σε ένα ορεινό πέρασμα στο Ρονσεβώ, η φραγκική οπισθοφυλακή αποδεκατίστηκε. Ο πρώτος βιογράφος του Καρλομάγνου, ο Εϋνάρδος (Einhard), αναφέρει ότι μεταξύ των νεκρών ήταν και ο «Ρολάνδος, άρχοντας των Μαρκιών της Βρετάνης». Ετούτη η αποτροπιαστική απώλεια Χριστιανών από χριστιανικό χέρι –οι Καθολικοί Φράγκοι να σφάζονται από τους Καθολικούς Βάσκους– μεταμορφώθηκε, τρεις αιώνες αργότερα, στο «Άσμα του Ρολάνδου» (Chanson de Roland), σε θανάσιμη σύγκρουση Χριστιανοσύνης και Ισλάμ. Στο εν λόγω έπος, ο Καρλομάγνος αντικρίζει τη σφαγή της αφρόκρεμας των Φράγκων ιπποτών, και καταστρέφει ένα στρατό που έχει σταλεί από την άλλη άκρη του μουσουλμανικού κόσμου. Στην πραγματικότητα, ο Καρλομάγνος τώρα έστρεψε την οργή του στους Σάξονες αποστάτες. Ήδη το καλοκαίρι του 779, είχε συγκεντρώσει έναν μεγάλο στρατό με στόχο την οριστική μεταστροφή των Σαξόνων από τον παγανισμό στον Χριστιανισμό. Στο Βερντέν το 782, σύμφωνα με τον Εϋνάρδο, ο Καρλομάγνος επόπτευσε τη σφαγή 4.500 Σαξόνων αιχμαλώτων. Οι στρατιές των Σαξόνων ηττήθηκαν το 785. Ο Καρλομάγνος απείλησε με την εσχάτη των ποινών όποιον δεν δεχόταν να βαπτιστεί. Ακόμη και τόσο αργά όσο το 804, ο Καρλομάγνος ξερίζωσε 10.000 Σάξονες αντιρρησίες, μετεγκαθιστώντας τους στα δυτικά του δικού του βασιλείου. Μετά από τεσσερισήμισι δεκαετίες στην εξουσία, ο Καρλομάγνος απεβίωσε το 814. Η βασιλεία του συνέπεσε με τα τελευταία είκοσι χρόνια του εμιράτου του Αμπντ αλ-Ραχμάν, κάλυψε τη δωδεκάχρονη βασιλεία του γιου του Αμπντ αλ-Ραχμάν, Χισάμ Α΄, και περιέλαβε επίσης ένα μέρος της εικοσιοκτάχρονης βασιλείας του εγγονού που εδραίωσε την κυριαρχία των Ομεϋαδών. Η διακυβέρνηση του Καρλομάγνου εμφάνιζε καταφανείς αδυναμίες τον καιρό του θανάτου του. Σχεδίαζε, σύμφωνα με τη φραγκική παράδοση, να μοιράσει το βασίλειό του στους τρεις νόμιμους γιους του, αλλά, όταν αυτός πέθανε, ζούσε ακόμη μόνον ο Λουδοβίκος ο Ευσεβής. Οι απόπειρες του Λουδοβίκου να μοιράσει την αυτοκρατορία στους δικούς του γιους προκάλεσε μια σειρά εμφυλίων πολέμων, με αποτέλεσμα η αυτοκρατορία του Καρλομάγνου να διασπαστεί, όπως όριζε η Συνθήκη του Βερντέν το 843. Η φραγκική αυτοκρατορία χωρίστηκε στην Ανατολική, Μέση και Δυτική Φραγκία. Το ανατολικό βασίλειο έγινε η (νέα) Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, περιλαμβάνοντας ένα μεγάλο μέρος της σημερινής Γερμανίας· το δυτικό είναι ο πυρήνας της σύγχρονης Γαλλίας· και το μέσο βασίλειο περιλάμβανε τη Βουργουνδία, την Ιταλία και τις Κάτω Χώρες. Το Βερντέν πρακτικά σήμανε το τέλος της φραγκικής αυτοκρατορίας που είχε καταστήσει ενιαία τη δυτική Ευρώπη για πρώτη φορά μετά από τους Ρωμαίους. Φρήντριχ Κάουλμπαχ, Η στέψη του αυτοκράτορα Καρλομάγνου, από τον Πάπα Λέοντα Γ΄ τα Χριστούγεννα του 800 στην παλιά βασιλική του Αγίου Πέτρου στη Ρώμη, 1861, Ιδιωτική Συλλογή. Οι κληρονόμοι του Αμπντ αλ-Ραχμάν, ως εμίρηδες της Κόρδοβας, κατάφεραν να αποτρέψουν τη διάλυση της Αλ-Άνταλους με λίγο μεγαλύτερη επιτυχία. Αλλά τη δεκαετία του 880, υπό την εξουσία του ακατάλληλου για τη θέση αυτή τρισεγγονού του, το εμιράτο είχε αποδυναμωθεί σε τέτοιο βαθμό από τις εξεγέρσεις και τα αιτήματα των επιμέρους επαρχιών για την αυτονόμησή τους, ώστε η δύναμή του δεν είχε κανένα αντίκρισμα, πέρα από την ίδια την Κόρδοβα. Χρειάστηκε να έλθει στην εξουσία ο γιος του εν λόγω εμίρη, ο Αμπντ αλ-Ραχμάν Γ΄, για να εδραιωθεί η κυριαρχία των Ομεϋαδών στη χερσόνησο και να επεκταθεί στη Βόρειο Αφρική. Σχεδόν για μισό αιώνα, από το 912 ως το 961, ανέδειξε την Κόρδοβα ως ισχυρό κέντρο, κτίζοντας ένα συγκρότημα ανακτόρων, το Μεντίνα Αζαχάρα, που άφηνε έκθαμβους άπαντες τους επισκέπτες, από τους κυβερνήτες των πόλεων στις Μαρκίες μέχρι τον πρέσβη της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Μετά το φιάσκο που υπέστη στο Ρονσεβώ, ο Καρλομάγνος δεν επέστρεψε ποτέ στην Ισπανία. Το 798, ο κυβερνήτης της Βαρκελώνης ζήτησε τη βοήθεια των Φράγκων για να αυτονομηθεί από τον εγγονό τού Αμπντ αλ-Ραχμάν, και ο Καρλομάγνος ενέκρινε την οργάνωση μιας εκστρατείας με αρχηγό το γιο του, Λουδοβίκο. Η Βαρκελώνη κατακτήθηκε ξανά το 801 μετά από πολιορκία δύο ετών. Το 812, μετά από μια σειρά φραγκικών εκστρατειών, ο εμίρης της Κόρδοβας δέχτηκε ότι τα σύνορά του ήταν στον ποταμό Έβρο, που διασχίζει τη Σαραγόσα στο βορειοανατολικό κομμάτι της χερσονήσου. Το χαλιφάτο των Ομεϋαδών κατέρρευσε τον ενδέκατο αιώνα και η ενιαία Μουσουλμανική Ισπανία διασπάστηκε σε μικρά βασίλεια, τα «βασίλεια Τάιφα», κάποια από τα οποία ήταν στα χέρια των Αράβων, κάποια στα χέρια των Βερβέρων και κάποια στα χέρια των Σλάβων. Το 1085, ο Αλφόνσος ΣΤ΄, χριστιανός βασιλιάς της Λεόν και Καστίλης, κατέλαβε το Τολέδο· σε αντίθεση με τους Φράγκους, αυτός επέλεξε σοφά, να μην επιβάλει με τη βία τον Καθολικισμό στον λαό. Ονόμαζε τον εαυτό του «βασιλέα των δύο θρησκειών» –εννοώντας το Ισλάμ και τον Χριστιανισμό– αλλά ήταν ανεκτικός επίσης απέναντι στους Εβραίους: ο γιατρός του, Ιωσήφ Ναζή Φερουζήλ, ήταν Εβραίος. Το πνεύμα της συμβίωσης που είχαν καθιερώσει οι Άραβες επιζούσε ακόμη και μετά την αποχώρησή τους. Χρειάστηκαν ακόμη τέσσερις αιώνες σχεδόν για να φτάσουμε, από τον βασιλιά των δύο θρησκειών, στην άκαμπτη μισαλλοδοξία της Ισπανικής Ιεράς Εξέτασης. Οι βερβερικές δυναστείες των Αλμοραβιδών και των Αλμοαδών, που πήραν τελικά την εξουσία στην Κόρδοβα και τη Σεβίλλη, επανιδρύοντας ένα ενιαίο μουσουλμανικό κράτος στο νότιο τρίτο της χερσονήσου από τον ενδέκατο ως τον δέκατο τρίτο αιώνα, ήταν τελείως διαφορετικές από τις αραβικές που προηγήθηκαν· κυριαρχούνταν από μια μισαλλόδοξη εμμονή για την ορθόδοξη πίστη που καθιστούσε αδύνατη τη διατήρηση του ανοιχτού πνεύματος των προηγούμενων αιώνων, το οποίο είχε καθιερώσει την Ισπανία των Ομεϋαδών ως τόπο επιστημονικής και φιλοσοφικής μάθησης. Αληθεύει, βέβαια, ότι ο φιλόσοφος Ιμπν Ρουσντ –γνωστός στον χριστιανικό κόσμο ως Αβερρόης– είχε ως υποστηρικτή του τον πρώτο εμίρη των Αλμοαδών· αλλά τρία χρόνια προτού αποβιώσει, εξορίστηκε σε ένα χωριό κοντά στην Κόρδοβα το 1195, ως τιμωρία για τις φιλοσοφικές του εικασίες, τις οποίες απέρριπταν οι συντηρητικοί μουσουλμάνοι λόγιοι που κυριαρχούσαν τώρα στην κοινωνία. Όσον αφορά τον Μαϊμωνίδη, τον σημαντικότερο Εβραίο λόγιο της Αλ-Άνταλους, η οικογένειά του υποχρεώθηκε να εγκαταλείψει την Κόρδοβα γύρω στο 1148, αφήνοντας πίσω την Ισπανία και καταφεύγοντας στην Αλεξάνδρεια μέσω του Μαρόκου και της Παλαιστίνης. Χωρίς τον Ιμπν Ρουσντ, τον οποίο ο Ακινάτης αποκαλούσε απλά «Ο Υπομνηματιστής» (στον Αριστοτέλη, εννοείται), όπως και χωρίς τον Μαϊμωνίδη, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι, όπως επιμένει ο Λιούις, η πνευματική ιστορία της Ευρώπης θα ήταν ριζικά διαφορετική. Και χωρίς τους αιώνες κατά τους οποίους οι Ομεϋάδες είχαν την εξουσία, η ύπαρξη τόσο του Μαϊμωνίδη όσο και του Ιμπν Ρουσντ θα ήταν κάτι το αδιανόητο. Η κατάκτηση της Ισπανίας από μια συμμαχία Καθολικών πριγκίπων προχωρούσε τώρα ταχύτατα. Την ονόμαζαν Ανακατάκτηση (Ρεκονκίστα), επειδή την θεωρούσαν ως την αποκατάσταση, στον χώρο της χερσονήσου, του Καθολικισμού στην εξουσία, πολλούς αιώνες αφότου οι Βησιγότθοι είχαν χάσει τον έλεγχό της. Τον δέκατο τρίτο αιώνα, οι Αλμοάδες εγκατέλειψαν τη Γρανάδα στα χέρια της τελευταίας μουσουλμανικής δυναστείας στην Ισπανία. Μέσα σε μια δεκαετία είχε μετατραπεί σε υποτελές κράτος της Καθολικής Καστίλης. Το τέλος της Αλ-Άνταλους επήλθε το 1492, με την υποταγή του τελευταίου εμίρη στους Καθολικούς Μονάρχες της Ισπανίας (los Reyes Católicos), Φερδινάνδο, Βασιλιά της Αραγωνίας και Ισαβέλλα, Βασίλισσα της Καστίλης. Ήδη τότε οι σταυροφορίες είχαν, επί σχεδόν τρεις αιώνες, επαναπροσδιορίσει τη διαμάχη χριστιανών και μουσουλμάνων, μετατοπίζοντας το κέντρο της σύγκρουσης ανατολικά. Η ανεκτικότητα που είχε επιδείξει ο Αλφόνσος ΣΤ΄, πρόγονος της Ισαβέλλας, στις δύο θρησκείες που είχαν μοιραστεί την Ισπανία με τους Καθολικούς για τόσο πολλούς αιώνες, έλαβε και τυπικά τέλος: άπαντες οι Μουσουλμάνοι και οι Εβραίοι της Ιβηρικής έπρεπε είτε να μεταστραφούν είτε να εκδιωχθούν. Η πρακτική την οποία είχε καθιερώσει ο Καρλομάγνος στην Σαξονία επεκτάθηκε, πάλι με τις ευλογίες του Πάπα, στην Ισπανία. Οι Ευρωπαίοι υπήρξαν ενιαίος λαός προτού υπάρξουν ως Γάλλοι ή Γερμανοί ή Ιταλοί ή Ισπανοί, διότι υπήρξε ένας κόσμος αποτελούμενος από βασίλεια, στο δυτικό απομεινάρι της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας που ήταν προσδεδεμένο, λόγω του Καθολικισμού, στη Ρώμη. Η Γαλλία, η Γερμανία, η Ιταλία και η Ισπανία –για να μην αναφέρουμε την Πορτογαλία, το Βέλγιο, την Ελβετία, την Αυστρία ή την Ολλανδία– διένυσαν όλες τους ένα πολύ μεγάλο μέρος της ιστορίας τους εντός της αυτοκρατορίας είτε του Καρλομάγνου είτε του Αμπντ αλ-Ραχμάν, ή και των δύο. Το βιβλίο Η κάμινος του Θεού αποκαλύπτει τον μεγάλο βαθμό, κατά τον οποίο ο κόσμος που έχουμε κληρονομήσει, αποτελεί το παράγωγο ταυτοτήτων που δημιουργήθηκαν πολύ παλιά μέσα από ποτάμια αίματος, που έρρεαν κατά τις σφαγές που λάμβαναν χώρα μέσα στη Χριστιανοσύνη ή το Ισλάμ, αλλά εξίσου συχνά και στα σύνορά τους. Υπάρχει όμως εδώ και ένα πιο αισιόδοξο μήνυμα. Μολονότι οι Χριστιανοί και οι Εβραίοι ήταν ξεκάθαρα υποταγμένοι στους Μουσουλμάνους στην Αλ-Άνταλους, βρέθηκαν, παρ’ όλα αυτά, σε θέση να απολαύσουν από κοινού τους πολλαπλούς πνευματικούς και υλικούς θησαυρούς της. Αν οι τρεις θρησκείες δεν είχαν συνεργαστεί, προβαίνοντας σε δάνεια από τις παγανιστικές παραδόσεις της Ελλάδας και της Ρώμης, τότε, ό,τι ονομάζουμε σήμερα «Δύση» θα ήταν εντελώς διαφορετικό. Σε μια εποχή, κατά την οποία ορισμένοι ισχυρίζονται ότι η σύγκρουση μεταξύ των κληρονόμων της Χριστιανοσύνης και του Χαλιφάτου συνιστά την καθοριστική σύγκρουση, είναι καλό κάποιοι να μας υπενθυμίζουν τούτη την ιστορία καρποφόρας συμβίωσης. Νωρίτερα αυτή τη χρονιά, επισκέφθηκα το Κέντρο Σύγχρονου Πολιτισμού της Βαρκελώνης, το οποίο στεγάζεται σε μια παλιά ιερατική σχολή. Στην αψιδωτή του είσοδο, μια ομάδα ανθρώπων με ανεπίσημες βορειοαφρικανικές ενδυμασίες, οι άντρες με μακριές κελεμπίες, οι γυναίκες με το κεφάλι τους καλυμμένο με μεταξωτές μαντίλες, κουβέντιαζαν κεφάτοι. Με την παρουσία τους, μας υπενθύμιζαν ότι το σχέδιο του Καρλομάγνου και των Reyes Católicos –δηλαδή, η δημιουργία μιας πλήρως Καθολικής Ευρώπης– είχε αποτύχει· αποτυχία που είχε την αφετηρία της, φυσικά, στο εσωτερικό, στη Μεταρρύθμιση, και η οποία παγιώθηκε κατά τον Διαφωτισμό, αμφότεροι εκ των οποίων, μολονότι διαθέτουν πλήθος άλλους προγόνους, έχουν κληρονομήσει τις φιλοσοφικές παραδόσεις που μεταδόθηκαν χάρη στην Αλ-Άνταλους. Καθώς τα μουσουλμανάκια έτρεχαν γύρω από τους γονείς τους εκείνο το δροσερό, ανοιξιάτικο βράδυ, έκανα τη σκέψη ότι σε μια διαφορετική ιστορία, χωρίς την Ανακατάκτηση, ενδεχομένως θα ξαναέβλεπα αυτούς τους ανθρώπους στην είσοδο – ή, εν πάση περιπτώσει, ανθρώπους που θα τους έμοιαζαν πολύ· και, έχοντας διαβάσει την Κάμινο του Θεού, αποφάσισα ότι σε τούτη την άλλη ιστορία, οι Χριστιανοί Καταλανοί που περιπλανιόντουσαν τριγύρω, θα ταίριαζαν μια χαρά κι αυτοί στον τόπο αυτό. © THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS 2023 — Μετάφραση: Μιλτιάδης Θεοδοσίου Ευχαριστούμε τον καθηγητή Ιωάννη Μ. Κωνσταντάκο για την επιμέλεια του παραπάνω άρθρου. * Σημείωση της ARB: Είναι εσφαλμένη η αναφορά του συγγραφέα ότι: «Στις πόλεις της Αλ-Άνταλους συγκεντρώνονταν λόγιοι και των τριών θρησκειών, με πρόσβαση στη μάθηση του κλασικού κόσμου που οι Άραβες είχαν κληρονομήσει και μεταφέρει στη Δύση· είναι οι λόγιοι αυτοί, εν προκειμένω, οι οποίοι μετέδωσαν τη γνώση, η επανάκτηση της οποίας έφερε την Αναγέννηση στην Ευρώπη». Η δήλωση αυτή είναι ασφαλώς ανακριβής, μονομερής και προκατειλημμένη. Η μετάδοση της γνώσης της αρχαίας ελληνικής γραμματείας, τέχνης, επιστήμης και φιλοσοφίας στη Δύση, χάρη στην οποία πραγματοποιήθηκε η Αναγέννηση, όφειλε τα μέγιστα πρωτίστως στους Βυζαντινούς λογίους, οι οποίοι κατέφυγαν στην Ιταλία και αλλού στην Ευρώπη μετά την Άλωση. Η συμβολή των Μουσουλμάνων της Αλ-Άνταλους, από αυτήν την άποψη, ήταν δευτερογενής και πολύ λιγότερο σημαντική. Βλ. χαρακτηριστικά N. G. Wilson, From Byzantium to Italy: Greek Studies in the Italian Renaissance, Johns Hopkins University Press, 1992 (Από το Βυζάντιο στην Αναγέννηση. Ελληνικές σπουδές κατά την Ιταλική Αναγέννηση, μτφρ. Φ. Πρεβεδούρου-Γεωργίνη, Λιβάνης, Αθήνα 1994), και John Monfasani, Greeks and Latins in Renaissance Italy. Studies on Humanism and Philosophy in the 15th Century, Ashgate, Aldershot 2004. [1] Απ’ όπου το Γιβραλτάρ πήρε το όνομά του: στα Αραβικά, Γιαμπάλ Ταρίκ είναι το Βουνό του Ταρίκ. [2] Edward Gibbon, The Decline and Fall of the Roman Empire (P.F. Collier & Son, 1899), σ. 288. [3] Εδώ εντοπίζεται και η προέλευση του διαχωρισμού των Σουνιτών από τους Σιίτες. Οι Σιίτες ακολουθούν τον Αλί, πιστεύοντας ότι οι αρχηγοί του Ισλάμ πρέπει να προέρχονται από την οικογένεια του Προφήτη. [4] Richard W. Bulliet, Conversion to Islam in the Medieval Period: An Essay in Quantitative History (Harvard University Press, 1979), σ. 124.

Πώς οι Μουσουλμάνοι έφτιαξαν την Ευρώπη

Σύνδεση