Ο Λάμπρος Κορομηλάς και η οικονομική λογική των αριθμών

1. Εισαγωγή Στην ιστορία των οικονομικών κρίσεων στην Ελλάδα του 19ου αιώνα, η πτώχευση του 1893 αποτελεί αναμφισβήτητα σημείο καμπής, αλλάζοντας –συνεπικουρούμενη από τη σταφιδική κρίση που είχε προηγηθεί– τη δομή της ελληνικής κοινωνίας σε βαθμό και έκταση που δεν είχε συμβεί κατά το παρελθόν με τις κρίσεις που είχαν εκδηλωθεί το 1827 και το 1843. Για την ανάδειξη των παραγόντων που την προκάλεσαν υπάρχουν δύο σημαντικές πηγές οικονομικής ιστορίας. Η πρώτη είναι η Έκθεση του οικονομικού εμπειρογνώμονα Εδουάρδου Λω (Edward Law)[1] –εξουσιοδοτημένου από τις Μεγάλες Δυνάμεις να εξετάσει τις προοπτικές της ελληνικής οικονομίας– η οποία δημοσιεύτηκε τον Μάρτιο του 1893, εννέα μήνες πριν από την πτώχευση. Η δεύτερη είναι η οικονομική πραγματεία «Έσοδα και Φόροι» του Λάμπρου Κορομηλά, που κυκλοφόρησε σε συνέχειες στις εφημερίδες Ακρόπολις και Εφημερίς των Συζητήσεων μεταξύ Φεβρουαρίου και Απριλίου 1894. Η Έκθεση του Λω, που ουσιαστικά δικαίωνε τον «εκσυγχρονιστή» Τρικούπη και καταδίκαζε τον «λαϊκιστή» Δηλιγιάννη, τροφοδότησε τις κοινοβουλευτικές αντιπαραθέσεις στα πρώτα χρόνια της κρίσης –παρέχοντας ερείσματα στους τρικουπικούς– και διαμόρφωσε στο πέρασμα των ετών το κυρίαρχο αφήγημα στην σύγχρονη ελληνική ιστοριογραφία για την ερμηνεία της πτώχευσης του 1893. Πιο αναλυτικά, η Έκθεση, η οποία αποσκοπούσε στην αποτίμηση της οικονομικής κατάστασης της χώρας, αναγνώριζε τη θετική συμβολή των έργων υποδομής (οδικό και σιδηροδρομικό δίκτυο) επί κυβερνήσεων Τρικούπη, παρά την «αλόγιστη» καταφυγή σε εξωτερικά δάνεια από το 1882 και μετά: «[…] η επίδρασις των δημοσίων έργων, εις α τοσαύτα εδαπανήθησαν χρήματα, δεν πρέπει να λησμονηθή. Προ ολίγου μόλις χρόνου η Ελλάς ήτο πράγματι άνευ εσωτερικής συγκοινωνίας. Νυν υπάρχει εν καλόν σύστημα οδών καθ’ όλην την χώραν, σιδηρόδρομοι κατεσκευάσθησαν ή κατασκευάζονται κατά πολλάς σπουδαίας διευθύνσεις».[2] Επιπρόσθετα, τόνιζε ότι με καλύτερη δημοσιονομική διαχείριση, «[…] η οικονομική πρόοδος θα είνε ταχύτατη κατά τα αμέσως επόμενα έτη […]».[3] Και, ως γενεσιουργό αιτία της πτώχευσης υπογράμμιζε τη γενική επιστράτευση επί κυβερνήσεως Δηλιγιάννη, η οποία είχε συμβάλει στον εκτροχιασμό του τομέα των δημοσίων δαπανών: «Ανεπίδεκτον μεν αμφισβητήσεως είνε ότι αι δαπάναι της επιστρατεύσεως και η γενική αναστάτωσις της χώρας κατά τα έτη 1885-1886 ήσαν η γενέτειρα αιτία του κακού».[4] Από την άλλη μεριά, οι δηλιγιαννικοί βρήκαν στο «Έσοδα και Φόροι» του Λάμπρου Κορομηλά μια αξιόλογη πηγή άντλησης επιχειρημάτων, παρ’ όλο που ο συγγραφέας αυτής της οικονομικής πραγματείας δεν άφηνε έξω από την αφήγησή του λάθη και παραλείψεις των δηλιγιαννικών κυβερνήσεων. Με το έργο αυτό παρουσιάζονταν για πρώτη φορά σε τέτοια πληρότητα διασταυρωμένα στοιχεία για την οργάνωση και λειτουργία της φορολογικής διοίκησης στην Ελλάδα. Μέσα από εμβριθή ανάλυση του ελληνικού φορολογικού συστήματος αναδεικνυόταν η σημασία των αριθμών στην χάραξη πολιτικής και αποτυπώνονταν χρονίζοντα δημοσιονομικά προβλήματα: οι σχεδόν σε μόνιμη βάση ελλειμματικοί κρατικοί προϋπολογισμοί, η κάλυψη αυτών των ελλειμμάτων με σύναψη εξωτερικών δανείων, οι συνεχείς αποκλίσεις μεταξύ προϋπολογισθέντων, βεβαιωθέντων και εισπραχθέντων δημοσίων εσόδων, οι ανεπάρκειες του φοροεισπρακτικού μηχανισμού και του δημόσιου λογιστικού, η άγνοια αλλά και η έλλειψη λογοδοσίας των διαχειριστών του δημοσίου χρήματος. Η επιστημονική καταγραφή των απαραίτητων –στην χάραξη και εφαρμογή της δημοσιονομικής πολιτικής– ποσοτικών δεδομένων, αποτελούσε, σύμφωνα με τον Λ. Κορομηλά, το πρώτο βήμα για την επίλυση των παραπάνω προβλημάτων. Η επανέκδοση της οικονομικής του πραγματείας το 2021 μας επιβάλλει να ξαναδιαβάσουμε την ιστορία του νεοελληνικού κράτους υπό το φως νέων τεκμηρίων και να γνωρίσουμε έναν παραμελημένο από την ιστοριογραφία πολιτικό-οικονομολόγο.[5] Στην παρούσα εργασία παρουσιάζεται μέσα από ένα σύντομο βιογραφικό σημείωμα ο Λ. Κορομηλάς και το έργο του, δίνοντας έμφαση στις απόψεις του για χρηστή δημοσιονομική διαχείριση και τον οικονομικό ρόλο του κράτους στο γύρισμα του αιώνα, 19ου προς 20ού, την εποχή δηλαδή της εμφάνισης του κοινωνικού φιλελευθερισμού στην Ελλάδα, όπου το κράτος-νυχτοφύλακας παραχωρούσε τη θέση του στο κράτος αρωγό της ευημερίας. 2. Μία συνοπτική βιογραφία Ο Λάμπρος Κορομηλάς, γιος του εκδότη-επιχειρηματία Ανδρέα Κορομηλά και της Μαρίας Πιτζιπίου, γεννήθηκε στην Αθήνα το 1856 και ανατράφηκε μέσα σε ένα πνευματικά καλλιεργημένο, αστικό περιβάλλον.[6] Σπούδασε στο Τμήμα Φυσικών Επιστημών του Πανεπιστημίου της Τυβίγγης (Tübingen), από όπου αναγορεύτηκε διδάκτωρ το 1877. Επόμενος σταθμός των σπουδών του ήταν μία από τις επονομαζόμενες «Μεγάλες Σχολές» (Grandes Écoles), η École libre des sciences politique στο Παρίσι, στην οποία δίδασκαν διακεκριμένοι Γάλλοι διανοούμενοι, όπως οι Εμίλ Μπουτμύ (Emile Boutmy) και Πωλ Λερουά Μπωλιέ (Paul Leroy-Beaulieu). Οι απόφοιτοί της στελέχωναν το σώμα των οικονομικών επιθεωρητών καθώς και το διπλωματικό σώμα του γαλλικού κράτους. Αξίζει να σημειωθεί ότι σε αυτές τις Σχολές, η διδασκαλία των οικονομικών βασιζόταν στην στατιστική και, γενικότερα, σε ποσοτικές μεθόδους ανάλυσης.[7] Μετά την ολοκλήρωση των σπουδών του επέστρεψε στην Ελλάδα, αναλαμβάνοντας τη διεύθυνση του Εθνικού Τυπογραφείου (1882-1886). Από τα τέλη του 1886 και για δύο χρόνια περίπου ανέλαβε τη θέση του διευθυντή στην εφημερίδα Εφημερίς, που διηύθυνε έως τότε ο αδελφός του, Δημήτριος Κορομηλάς. Τον Δεκέμβριο του 1888 αναχώρησε για την Κωνσταντινούπολη με στόχο την εκμάθηση της τουρκικής γλώσσας και τη μελέτη της οθωμανικής διοίκησης. Στο προσκήνιο της πολιτικής και οικονομικής ζωής του τόπου ήρθε τον Φεβρουάριο του 1894 με τη δημοσίευση σειράς άρθρων στην εφημερίδα Ακρόπολις και, από τον Μάρτιο του ίδιου έτους, στην Εφημερίς των Συζητήσεων υπό τον τίτλο «Έσοδα και Φόροι». Το έργο αυτό αποτέλεσε αναμφισβήτητα ένα από τα ισχυρά του «χαρτιά» για την τοποθέτησή του στην θέση του Γενικού Γραμματέα του Υπουργείου Οικονομικών επί κυβερνήσεως Αλέξανδρου Ζαΐμη το 1898, περίοδο κατά την οποία εγκαταστάθηκε στην Αθήνα η επιτροπή του Διεθνούς Οικονομικού Ελέγχου (ΔΟΕ). Αρθρογράφησε επίσης στην Οικονομική Ελλάς του Γεώργιου Κατσελίδη, σχολιάζοντας σημαντικά για την ελληνική κοινωνία ζητήματα της τότε οικονομικής επικαιρότητας, όπως η ισοσκέλιση του κρατικού προϋπολογισμού του 1903, οι περικοπές των δημοσίων δαπανών και η αντιμετώπιση της σταφιδικής κρίσης. Ο Λάμπρος Α. Κορομηλάς στα φοιτητικά του χρόνια στην Γερμανία όπου έκανε μεταπτυχιακές σπουδές. Αρχείο ΕΛΙΑ/ΜΙΕΤ, τμήμα παραστατικών τεχνών, αρχείο Δημητρίου Κορομηλά και οικογένειας Κορομηλά. Την περίοδο 1904-1907 διορίστηκε Γενικός Πρόξενος της Ελλάδας στην Θεσσαλονίκη. Στην συνέχεια, τον Δεκέμβριο του 1907, τοποθετήθηκε πρέσβης στην νεοσύστατη ελληνική πρεσβεία στην Ουάσιγκτον, όπου έμεινε περίπου δυόμισι χρόνια, ως τις αρχές Ιουλίου του 1910. Σε αυτό το χρονικό διάστημα συγκέντρωσε ποσοτικά στοιχεία σχετικά με τον αριθμό των Ελλήνων μεταναστών στις ΗΠΑ, τα οποία απέστειλε στην αρμόδια στατιστική υπηρεσία του Υπουργείου Εσωτερικών στην Ελλάδα. Αναδιοργάνωσε επίσης την υπολειτουργούσα Πανελλήνιον Ένωσιν, τον σύλλογο του απόδημου ελληνισμού σε ΗΠΑ και Καναδά. Μετά τον γάμο του με την Άννα Γιούιν Κόκρελ (Anna Ewing Cockrell), κόρη του Αμερικανού γερουσιαστή του Μιζούρι, Φράνσις Μάριον Κόκρελ (Francis Marion Cockrell), επέστρεψε στην Αθήνα, αναλαμβάνοντας στην πρώτη κυβέρνηση Βενιζέλου το Υπουργείο Οικονομικών με την υποστήριξη του εμποροβιοτεχνικού κόσμου και στην συνέχεια το Υπουργείο Εξωτερικών, εκτελώντας από τα τέλη του 1912 και χρέη πρωθυπουργού όταν ο Ελευθέριος Βενιζέλος απουσίαζε στο εξωτερικό. Αποχώρησε από το Υπουργείο Εξωτερικών τον Αύγουστο του 1913 και τοποθετήθηκε πρεσβευτής της Ελλάδας στην Ρώμη για επτά συναπτά έτη (1913-1920). Στο αποκορύφωμα της σταδιοδρομίας του στο πεδίο της διπλωματίας και των διεθνών σχέσεων, συμμετείχε μαζί με τον Ελευθέριο Βενιζέλο, τον Άθω Ρωμάνο, τον Νικόλαο Πολίτη και τον Ανδρέα Μιχαλακόπουλο στην συνδιάσκεψη ειρήνης, που συγκλήθηκε στο Παρίσι για την εκ νέου χάραξη του χάρτη της Ευρώπης και της Εγγύς Ανατολής από τους νικητές του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου (1919-1920). Η συμβολή του Λ. Κορομηλά στον δημόσιο βίο και ορισμένα από τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα της προσωπικότητάς του, αποτυπώνονται στον αποχαιρετιστήριο λόγο, που εκφώνησε τον Αύγουστο του 1912 ο τότε τμηματάρχης του Υπουργείου Οικονομικών, Γεώργιος Κοφινάς, κατά το τελετουργικό της παράδοσης-παραλαβής της υπουργικής θέσης στον Αλέξανδρο Διομήδη: «[δώσατε] νέαν ώθησιν μεγίστης σημασίας διά την πρόοδον των οικονομικών της χώρας, εις επιστημονικωτέραν αντίληψιν και μέθοδον του εργάζεσθαι εν τω υπουργείω τούτω, ενισχύσατε δε σπουδαίως διά του ιδίου υμών παραδείγματος την προς την ιδέαν του καθήκοντος προσήλωσιν των οικονομικών υπαλλήλων […]».[8] Από τις αρχές της δεκαετίας του 1920 ζούσε στην Νέα Υόρκη, όπου και πέθανε στις 13 Νοεμβρίου του 1923. 3. Η στατιστική, ο Λάμπρος Κορομηλάς και το κράτος Από την εποχή του Γουίλιαμ Πέτι (William Petty) περί το 1672, και παρά τις επιφυλάξεις που εξέφρασε αργότερα ο Άνταμ Σμιθ, η «Πολιτική Αριθμητική» ως διοικητική στατιστική εθεωρείτο αναγκαία για την οργάνωση και λειτουργία ενός κράτους στην Ευρώπη του 17ου και 18ου αιώνα.[9] Το πεδίο αυτό της στατιστικής θεμελιώθηκε και αναδείχθηκε από τις καμεραλιστικές επιστήμες στην Πρωσία και, κατά τον 19ο αιώνα, από τις επιστήμες περί κράτους στην Γερμανία καθώς και από Σχολές, όπως η École Libre des Sciences Politique και η École Nationale d’ Administration στην Γαλλία. Στην ελληνική κοινωνία έκανε αισθητή την παρουσία της προς το τέλος του 19ου αιώνα. Από την περίοδο της κρίσης του 1892-1893 και μετά, με ορόσημο την μετάφραση στα ελληνικά του έργου του Μωρίς Μπλοκ (Maurice Block) Εγχειρίδιον Στατιστικής (1895), η επιστημονική καταγραφή των ποσοτικών και ποιοτικών στοιχείων μιας χώρας ως απαραίτητης προϋπόθεσης για τη διοίκηση και διακυβέρνησή της βρήκε ένθερμους υποστηρικτές.[10] Η αντίληψη αυτή παγιώθηκε κατά τον μεσοπόλεμο με την ίδρυση της Γενικής Στατιστικής Υπηρεσίας (1925) και την ετήσια έκδοση της Στατιστικής Επετηρίς της Ελλάδος, από το 1930 και μετά, καθώς και με την ίδρυση της Τράπεζας της Ελλάδος (1928), η οποία ανέλαβε να καταγράφει και να παρακολουθεί την πορεία των χρηματοοικονομικών μεγεθών σε εθνικό και διεθνές επίπεδο. Έτσι, δεν προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι, με ελάχιστες εξαιρέσεις, η μέχρι τότε ιστορία της στατιστικής στην Ελλάδα δεν είχε να επιδείξει πλούσιο έργο πέρα από τις απογραφές πληθυσμού, που διενεργούσε το Υπουργείο Εσωτερικών, και τις στατιστικές του εξωτερικού εμπορίου, που δημοσίευε από το 1854 το Υπουργείο Οικονομικών. Πιο συγκεκριμένα, ο βασικότερος δημόσιος θεσμός επιφορτισμένος με τη συγκέντρωση πληροφοριών για τις διοικητικές αρχές του τόπου ήταν από το 1834 το Γραφείο Δημοσίας Οικονομίας του Υπουργείου Εσωτερικών. Ωστόσο, υπολειτουργούσε, με περιορισμένους πόρους. Το 1859 αναδιοργανώθηκε και αναβαθμίστηκε από Τμήμα σε Διεύθυνση, με τον καθηγητή Πολιτικής Οικονομίας του Πανεπιστημίου Αθηνών Ιωάννη Σούτσο να αναλαμβάνει τον ρόλο του Διευθυντή από τον Ιανουάριο του 1860 μέχρι το καλοκαίρι του 1862. Αποτέλεσμα αυτής της αναδιοργάνωσης-αναβάθμισης, η οποία διήρκεσε μία πενταετία περίπου –το 1864 υποβιβάσθηκε ξανά σε Τμήμα και μειώθηκε το προσωπικό– ήταν η έκδοση της Στατιστικής της Ελλάδος στην οποία περιλαμβάνονταν επιπρόσθετα στοιχεία πέρα από την απλή απαρίθμηση του απογραφόμενου πληθυσμού, όπως ο διαχωρισμός του ανά φύλο, ηλικία, οικογενειακή κατάσταση, επιτήδευμα (επάγγελμα), θρήσκευμα, εθνότητα, καθώς και ανά αριθμό οικογενειών και οικοδομών (κατοικιών). Σύμφωνα με τον Σούτσο, «Διά τοιούτων πληροφοριών, […], δυνάμεθα να εισδύσωμεν εις τα εσωτερικά και αφανή στοιχεία εκάστης κοινωνίας και, εξ αυτών ορμώμενοι, να προβώμεν εις ωφελίμους βελτιώσεις και μεταρρυθμίσεις».[11] Την εποχή της αναδιοργάνωσης του Τμήματος της Δημοσίας Οικονομίας, ολοκλήρωνε την αποστολή της στην Αθήνα η Επιτροπή Wyse, η Διεθνής Οικονομική Επιτροπή που είχε επιβληθεί στην Ελλάδα το 1857 από τις Μεγάλες Δυνάμεις με σκοπό τη συγκέντρωση των απαραίτητων στοιχείων, που θα της επέτρεπαν να εκτιμήσει τη δημοσιονομική κατάσταση της χώρας και να εισηγηθεί μέτρα διευθέτησης του εξωτερικού χρέους. Το πόρισμα της Επιτροπής κατέληγε σε μια σειρά μεταρρυθμιστικών προτάσεων, εκκινώντας από τον εκσυγχρονισμό της δημόσιας διοίκησης.[12] Στην μακρά διάρκεια του 19ου αιώνα δημοσιεύτηκαν μελέτες Ελλήνων και ξένων συγγραφέων, που έδιναν στατιστικές περιγραφές της ελληνικής κοινωνικοοικονομικής πραγματικότητας, υπηρετούσαν όμως διαφορετικές σκοπιμότητες και διακρίνονταν από μια στατική και αποσπασματική απεικόνισή της. Ανάμεσα σε αυτές ξεχωρίζουν τα έργα των Φρέντερικ Στρονγκ (Frederick Strong), Greece as a Kingdom (1842), Αλέξανδρου Μανσόλα, Πολιτογραφικαί πληροφορίαι περί Ελλάδος (1867), Καρόλου Τσέστων (Charles Cheston), Η Ελλάς τω 1887 (1887) και Μπίκφορντ Σμιθ (Bickford-Smith), Η Ελλάδα την εποχή του Γεωργίου του Α΄ (1893). Σημαντικές, αλλά εξίσου αποσπασματικές ήταν και οι στατιστικές της ελληνικής γεωργίας (1860, 1887, 1911).[13] Στο γύρισμα του αιώνα, η ανάγκη εκπόνησης στατιστικών εργασιών έγινε επιτακτικότερη. Την περίοδο αυτή πύκνωσαν οι εκδόσεις στατιστικών μελετών του Τμήματος της Δημοσίας Οικονομίας. Οι «Ιάπωνες» του ελληνικού κοινοβουλίου, Πέτρος Πρωτοπαπαδάκης και Δημήτριος Γούναρης, τόνισαν στις αγορεύσεις και εισηγήσεις τους την ανάγκη εκσυγχρονισμού της δημόσιας διοίκησης, ακολουθώντας την οικονομική λογική των αριθμών.[14] Η απογραφή του 1907, που επιμελήθηκε ο Γεώργιος Χωματιανός, αποτέλεσε επίσης μία αξιόλογη προσπάθεια στατιστικής καταγραφής της ελληνικής κοινωνίας στην οποία είχε συνεργαστεί και ο Λάμπρος Κορομηλάς από την Ουάσιγκτον, με την ιδιότητα του πρέσβη, στέλνοντας στατιστικά στοιχεία για τον αριθμό των Ελλήνων που είχαν μεταναστεύσει στις ΗΠΑ την περίοδο 1893-1907. Σημαντική ήταν και η θεσμοθέτηση του μηνιαίου Δελτίου του Υπουργείου Οικονομικών, που υλοποιήθηκε με πρωτοβουλία του Δημητρίου Γούναρη και του Γεωργίου Κοφινά μεταξύ 1908 και 1917. Αξίζει να σημειωθεί ότι το 1903 στον εναρκτήριο λόγο του στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, ο τότε υφηγητής –και μετέπειτα καθηγητής– Δημοσίας Οικονομίας και Στατιστικής, Ανδρέας Ανδρεάδης, παρατηρούσε ότι χωρίς τη στατιστική η «Δημοσιονομική δεν θα ηδύνατο να υπάρξη, ή θα υπήρχε στερουμένη πάσης πρακτικής σημασίας».[15] Μέσα σε αυτό το πλαίσιο εντάσσεται και το magnum opus του Λάμπρου Κορομηλά, «Έσοδα και Φόροι», έργο το οποίο αποσκοπούσε στην κάλυψη του κενού διοικητικής στατιστικής, που αποκαλύφθηκε εμφατικά με την πτώχευση του 1893. Δημοσιευμένο, όπως έχει προαναφερθεί στις αρχές του 1894, παρουσίαζε τις δημοσιονομικές αστοχίες των μέχρι τότε διαχειριστών του δημοσίου χρήματος στην ελληνική κοινωνία, επισημαίνοντας ότι χωρίς τις απαραίτητες πληροφορίες και τη γνώση της πραγματικής κατάστασης της οικονομίας μιας χώρας, κάθε οικονομική πολιτική ήταν καταδικασμένη να αποτύχει. Ενσωμάτωνε τη λογική των αριθμών, γεμάτο πίνακες με διασταυρωμένα στοιχεία για τη βεβαίωση και είσπραξη των φόρων, την κατάρτιση των κρατικών προϋπολογισμών, την χάραξη και υλοποίηση των φορολογικών μεταρρυθμίσεων. Απευθυνόταν στις πολιτικές ηγεσίες του τόπου με σκοπό να αναδείξει τα αδιέξοδα της οικονομικής και ειδικότερα της δημοσιονομικής πολιτικής, που είχε ακολουθηθεί από τη δεκαετία του 1880, και να παράσχει την πρώτη ύλη για τη δημιουργία ενός σύγχρονου, με βάση τα δυτικά πρότυπα, κράτους. Ο Εδουάρδος Λω (1846-1908). Η φωτογραφία προέρχεται από το βιβλίο Life of Sir Edward FitzGerald Law, K.C.S.I., K.C.M.G., William Blackwood and Sons, Edinburgh and London, 1911. Είναι γνωστό ότι μέχρι την περίοδο του μεσοπολέμου δεν είχαν ψηφιστεί οι απολογισμοί εσόδων-εξόδων του ελληνικού κράτους. Στις 21 Μαΐου 1899 ο τότε υπουργός Οικονομικών της κυβέρνησης Θεοτόκη, Ανάργυρος Σιμόπουλος, επιχείρησε –υπό την πίεση του ΔΟΕ– την επικύρωση όλων των απολογισμών της περιόδου 1833-1895, αλλά τα σχετικά νομοσχέδια που κατέθεσε στην Βουλή δεν ψηφίστηκαν. Οι προσωρινοί απολογισμοί δεν ελέγχονταν, γεγονός που δεν επέτρεπε την εξακρίβωση της πραγματικής κατάστασης του δημοσίου ταμείου. Σύμφωνα με τον Κορομηλά, ήταν «αδύνατον να αντιληφθή τις ακριβώς τας γενομένας υπό του Κράτους δαπάνας ή να επιχειρήση τις την εξέλεγξιν της διαθέσεως των δανείων». Παράλληλα, παρατηρούσε ότι δεν εγγράφονταν στους απολογισμούς οι δαπάνες έκδοσης και τα καθυστερούντα ποσά των δανείων. Κατά συνέπεια, τα ποσοτικά στοιχεία που παρουσίαζαν στο κοινοβούλιο οι εκάστοτε πολιτικές ηγεσίες δεν είχαν καμία αξιοπιστία ή εγκυρότητα: «διά τούτο δε όλοι οι υπό των κυβερνήσεων προσαχθέντες εις την Βουλήν πίνακες παραπαίουσιν απ’ αρχής μέχρι τέλους».[16] Το 1911, από την θέση του υπουργού Οικονομικών, σημείωνε ότι ο απολογισμός του 1909 έπασχε και αυτός από το ίδιο «πάθος», που είχε διαγνώσει και σε απολογισμούς προηγούμενων ετών, της αναγραφής εικονικών εισπράξεων.[17] Επισήμανε επίσης ότι και η χρήση του 1910 κατέληγε σε έλλειμμα.[18] Η κατάσταση αυτή, κατά την γνώμη του, δεν μπορούσε να διορθωθεί με περικοπές δαπανών. Οι περικοπές –όταν πραγματοποιούνταν χωρίς να εντάσσονται σε έναν μεταρρυθμιστικό σχεδιασμό– αποδυνάμωναν περαιτέρω τον ρόλο του κράτους, με αρνητικές επιπτώσεις σε όλους τους τομείς του δημόσιου βίου: δικαιοσύνη, ασφάλεια, συγκοινωνία, παιδεία, δημόσια οικονομία. Με τη δική του διατύπωση: «[…] η περικοπή δαπανών άνευ οργανικών μεταβολών, σημαίνει ελάττωσιν των μέσων διοικήσεως, ολιγώτερον πολιτισμόν, χειροτέραν δικαιοσύνην, χειροτέραν ασφάλειαν, χειροτέραν συγκοινωνίαν, χειροτέραν εκπαίδευσιν, αδικωτέραν και ατελεστέραν είσπραξιν φόρων».[19] Σύμφωνα με τον ίδιο, «[…] είνε αδύνατον να βελτιωθή δωρεάν το σύστημα της διοικήσεως ή η Δικαιοσύνη ή η Δημοσία ασφάλεια, ή η τελωνειακή και η λοιπή οικονομική υπηρεσία, αλλ’ η εκ της βελτιώσεως πασών των υπηρεσιών προελευσομένη ευνομία θα αυξήση την ευημερίαν του λαού, θα αυξήση την δύναμιν και τους πόρους του Κράτους, και τότε αι δαπάναι θα είνε σχετικώς μικρότεραι».[20] Με άλλα λόγια, τασσόταν υπέρ των κρατικών δαπανών, που αποσκοπούσαν στην ευνομία και στον εκσυγχρονισμό των δημοσίων υπηρεσιών, υπηρετώντας σε τελική ανάλυση την κοινωνική ευημερία. Για την κάλυψη αυτών των δαπανών, θεωρούσε επιβεβλημένη την αλλαγή της άμεσης φορολογίας, που ήταν «ανομοιοτάτη, άδικος πολλάκις και αδεξία».[21] Αν και στην οικονομική του πραγματεία δεν αναφέρθηκε στην επιβολή ενός φόρου εισοδήματος στα πρότυπα του βρετανικού income tax, ως υπουργός Οικονομικών τον επέβαλε για να ισοσκελίσει τον κρατικό προϋπολογισμό και να αμβλύνει, κατά δήλωσή του, τις κοινωνικές ανισότητες, που αναπαράγονταν από ένα φορολογικό σύστημα, το οποίο –από τη δεκαετία του 1870 και μετά– στηριζόταν κυρίως στους έμμεσους φόρους.[22] Συνοψίζοντας, από τα τέλη του 19ου αιώνα, διανοούμενοι και πολιτικοί διαφορετικών πολιτικών πεποιθήσεων ανέδειξαν πτυχές των δημοσιονομικών προβλημάτων της χώρας, υπογραμμίζοντας τις αρνητικές επιπτώσεις από την απουσία σύνδεσης στατιστικής και κεντρικής διοίκησης. Ανάμεσα σε αυτούς ήταν ο Λ. Κορομηλάς, ο οποίος στην σύντομης διάρκειας διοίκηση που άσκησε ως υπουργός Οικονομικών έθεσε ορισμένα από τα προβλήματα αυτά σε τροχιά επίλυσης, δίνοντας έμφαση στην βελτίωση της λειτουργίας του φορολογικού κράτους και των μηχανισμών του. 4. Συμπερασματικές παρατηρήσεις Στο μεγαλύτερο διάστημα του 19ου αιώνα το ελληνικό κράτος περιοριζόταν σε ρόλο «νυχτοφύλακα», έχοντας αντίστοιχα περιορισμένες δράσεις σε επίπεδο καταγραφής και συλλογής στατιστικών δεδομένων. Οι απογραφές πληθυσμού και οι στατιστικές εμπορίου ήταν οι μόνες ποσοτικές μετρήσεις που είχε να επιδείξει για τη βελτίωση της λειτουργίας της δημόσιας διοίκησης. Ιδιωτικοί φορείς στην Ελλάδα άρχισαν να συμβάλλουν στην εκπόνηση στατιστικών εργασιών στο γύρισμα του αιώνα, 19ου προς 20ό, περίοδο κατά την οποία η στατιστική επιστήμη αναπτυσσόταν διεθνώς.[23] Η «Ελληνική Εταιρία Στατιστικής», που ιδρύθηκε το 1898 (μετονομάστηκε σε «Εταιρεία Πολιτικής Οικονομίας και Στατιστικής» το 1916), καθώς και η «Εταιρεία των Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών» (1911) του Αλέξανδρου Παπαναστασίου, ήταν ενδεικτικά παραδείγματα ιδιωτικών φορέων που, με επιστημονικά δημοσιεύματα και διαλέξεις, ενίσχυσαν τον επιστημονικό χαρακτήρα της στατιστικής και τη συμβολή της στις άλλες επιστήμες. Επίσης, το «Γραφείο Μελετών και Στατιστικής» της Εθνικής Τράπεζας, που ξεκίνησε τις εργασίες του το 1913, διαδραμάτισε καθοριστικό ρόλο στην συγκέντρωση στατιστικών στοιχείων μέχρι την ίδρυση και λειτουργία της Τράπεζας της Ελλάδος το 1928. Οι περιπτώσεις αυτές έρχονταν να απαντήσουν στο αίτημα των καιρών για συστηματική καταγραφή και παρακολούθηση ποσοτικών και ποιοτικών δεδομένων απαραίτητων στην δημόσια διοίκηση και διακυβέρνηση της χώρας. Στο «Έσοδα και Φόροι», μέσα από την ανάλυση του ελληνικού φορολογικού συστήματος και των δημοσιονομικών του αδιεξόδων, ο Κορομηλάς ανέδειξε τη σημασία της στατιστικής στην δημόσια διοίκηση, υπογραμμίζοντας ως προϋπόθεση της οικονομικής ανάπτυξης τη διαμόρφωση ενός σύγχρονου φορολογικού κράτους. Η επίτευξη αυτού του στόχου προϋπέθετε γνώση της εξέλιξης των δημοσίων οικονομικών, που θεμελιωνόταν στην συστηματική καταγραφή ποιοτικών και ποσοτικών στοιχείων. Ως υπουργός Οικονομικών είχε την ευκαιρία να εφαρμόσει –με τις αναγκαίες προσαρμογές στην τότε οικονομική συγκυρία– τις μεταρρυθμιστικές του προτάσεις, βάζοντας σε τάξη τον κρατικό προϋπολογισμό πριν από την είσοδο της χώρας στον πρώτο βαλκανικό πόλεμο. Το επίτευγμα αυτό οδήγησε τον καθηγητή Δημόσιας Οικονομίας και Στατιστικής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, Ανδρέα Ανδρεάδη, να επαινέσει το έργο του: «Ιδίως ο Λ. Κορομηλάς είναι άξιος επαίνου διότι εισήγαγε πολλήν σαφήνειαν και τάξιν εις τους δημοσίους λογαριασμούς, διότι επεμελήθη την είσπραξιν των φόρων, προ παντός δε διότι κατώρθωσε να φέρη οικονομίας».[24] Συμπερασματικά, ο Λάμπρος Κορομηλάς ήταν μια πολυσχιδής προσωπικότητα, ένας κοσμοπολίτης Έλληνας αστός του τέλους του 19ου αιώνα, ο οποίος συνέτεινε στην επικράτηση της οικονομικής λογικής των αριθμών στην δημόσια διοίκηση. Ως υπουργός Οικονομικών στην πρώτη κυβέρνηση Βενιζέλου (1910-1912), κατόρθωσε να δημιουργήσει συνθήκες χρηστής δημοσιονομικής διαχείρισης, έχοντας ως βασικό άξονα τον εξορθολογισμό της φορολογικής διοίκησης και την αναδιαμόρφωση της σχέσης κράτους, φορολογίας και αγοράς. Δυστυχώς, όμως, το μεταρρυθμιστικό του έργο έμεινε ημιτελές και ο Αλέξανδρος Διομήδης που τον διαδέχθηκε στην θέση του υπουργού είχε άλλες προτεραιότητες. ΠΗΓΕΣ – ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Ανδρέας Μ. Ανδρεάδης (1939), Έργα, τ. ΙΙ, επιμ. Κ. Χ. Βαρβαρέσος, Γ. Α. Πετρόπουλος, Ι. Δ. Πίντος, Αθήνα: Νομική Σχολή Πανεπιστημίου Αθηνών. Ανδρέας Μ. Ανδρεάδης, Athens Review of Books, τχ. 142, Σεπτέμβριος 2022. Αρχείο Δημητρίου Κορομηλά, Φάκελος 7, ΕΛΙΑ - ΜΙΕΤ. Desrosières, Alain (2005), Η πολιτική των μεγάλων αριθμών. Ιστορία της στατιστικής αντίληψης, μτφρ. Ηλίας Αθανασιάδης, Αθήνα: Μεταίχμιο. Etner, François (1987), Histoire du calcul économique en France, Παρίσι: Economica. Hoppit, Julian (1996), «Political arithmetic in eighteenth-century England», Economic History Review, XLIX, 3: 516-540. Κλαδάς, Σωκράτης Γ. (1932), Η Στατιστική εν Ελλάδι, Αθήνα: Ν. Απατσίδης. Κορομηλάς, Λάμπρος (1894), «Έσοδα και Φόροι», Ακρόπολις, Παράρτημα, 24 Φεβρουαρίου 1894. Κορομηλάς, Λάμπρος (1894), «Έσοδα και Φόροι», Εφημερίς των Συζητήσεων, Παράρτημα, 22 Μαρτίου 1894. Κορομηλάς, Λάμπρος (1911), Γενικός προϋπολογισμός των εσόδων και εξόδων του κράτους διά την χρήσιν του έτους 1911, Αθήνα: Εθνικό Τυπογραφείο. Laskaridis, Christina - Adamantios Syrmaloglou (2019), “Two Sticks and One Carrot: Public Debt and the International Financial Commission in Greece 1854-1859”, Œconomia – History, Methodology, Philosophy, 9 (4): 797-829. Λόου [Λω], Εδουάρδος (1893), Έκθεσις περί της οικονομικής και χρηματιστικής θέσεως της Ελλάδος, Αθήνα: Εθνικό Τυπογραφείο. Μπαφούνης, Γιάννης (2006), Η ελληνική στατιστική τον 19ο αιώνα, Αθήνα: Εταιρεία Μελέτης Νέου Ελληνισμού - Μνήμων. Παντελάκης, Νίκος (2018), Αλέξανδρος Ν. Διομήδης [1874-1950]. Ένας αυθεντικός εκπρόσωπος της αστικής τάξης, Αθήνα: Μεταμεσονύκτιες Εκδόσεις. Πετμεζάς, Σωκράτης (2003), Η ελληνική αγροτική οικονομία κατά τον 19ο αιώνα. Η περιφερειακή διάσταση, Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης. Porter, Theodore M. (1986), The Rise of Statistical Thinking, 1820-1900, Princeton: Princeton University Press. Syrmaloglou, Adamantios (2015), “Parliamentary Economists and Social Reform: The case of the ‘Japanese’ in the Hellenic Parliament (1906-1908)”, The History of Economic Thought, 56 (2): 47-66. Συρμαλόγλου, Αδαμάντιος (2021), Φορολογία, Δημοκρατία και Συγκρότηση Κράτους. Ο Λάμπρος Κορομηλάς και το «Έσοδα και Φόροι», Αθήνα: Μεταμεσονύκτιες Εκδόσεις. Υπουργείον των Εσωτερικών - Γραφείον Δημοσίας Οικονομίας [1862] (1991), Στατιστική της Ελλάδος. Πληθυσμός του έτους 1861, επιμ. Γ. Μπαφούνης, Αθήνα: Ε.Μ.Ν.Ε. Μνήμων - Πολιτιστικό Τεχνολογικό Ίδρυμα ΕΤΒΑ. Υπουργείον Εσωτερικών (1909), Στατιστικά αποτελέσματα της γενικής απογραφής του πληθυσμού κατά την 27 Οκτωβρίου 1907, 2 τόμοι, επιμ. Γ. Χωματιανός, Αθήνα: Εθνικό Τυπογραφείο. [1] Στην Έκθεση το όνομα του E. Law αποδόθηκε στα ελληνικά ως Λόου. [2] Ε. Λόου [Λω], Έκθεσις περί της οικονομικής και χρηματιστικής θέσεως της Ελλάδος, Αθήνα, Εθνικό Τυπογραφείο, 1893, σ.15 και σ.24. [3] Ό.π., σ.29. [4] Ό.π., σ.15. [5] Α. Συρμαλόγλου, Φορολογία, Δημοκρατία και Συγκρότηση Κράτους. Ο Λάμπρος Κορομηλάς και το «Έσοδα και Φόροι», Αθήνα, Μεταμεσονύκτιες Εκδόσεις, 2021. [6] Για την οικογένειά του, βλ. Αρχείο Δημητρίου Κορομηλά, Φάκελος 7 (κυρίως 7.3 και 7.8), που φυλάσσεται στο ΕΛΙΑ - ΜΙΕΤ. [7] Για την εξέλιξη του οικονομικού λογισμού στις «Μεγάλες Σχολές» της Γαλλίας στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα, βλ. F. Etner, Histoire du calcul économique en France, Παρίσι 1987. [8] Ν. Παντελάκης, Αλέξανδρος Ν. Διομήδης [1874-1950]. Ένας αυθεντικός εκπρόσωπος της αστικής τάξης, Αθήνα, Μεταμεσονύκτιες Εκδόσεις, 2018, σ.80. [9] J. Hoppit, «Political arithmetic in eighteenth-century England», Economic History Review, XLIX, 3 (1996), σ. 516. [10] Μεταξύ αυτών ήταν ο μεταφραστής και εκδότης του έργου του M. Block, Πολύβιος Σακελλάριος. [11] Το παράθεμα είναι από την επιστολή του Ι. Σούτσου προς τον τότε υπουργό Εσωτερικών Χ. Χριστόπουλο για την ολοκλήρωση της απογραφής και τη δημοσίευση των αποτελεσμάτων της: Υπουργείον των Εσωτερικών - Γραφείον Δημοσίας Οικονομίας, Στατιστική της Ελλάδος. Πληθυσμός του έτους 1861, επιμ. Γ. Μπαφούνης, Αθήνα, Ε.Μ.Ν.Ε. Μνήμων - Πολιτιστικό Τεχνολογικό Ίδρυμα ΕΤΒΑ, 1991. Για την συγκρότηση και εξέλιξη της στατιστικής στην Ελλάδα, βλ. Γ. Μπαφούνης, Η ελληνική στατιστική τον 19ο αιώνα, Αθήνα, Εταιρεία Μελέτης Νέου Ελληνισμού - Μνήμων, 2006. Βλ. επίσης Σ. Γ. Κλαδάς, Η Στατιστική εν Ελλάδι, Αθήνα 1932. [12] C. Laskaridis και A. Syrmaloglou, “Two Sticks and One Carrot: Public Debt and the International Financial Commission in Greece 1854-1859”, Œconomia – History, Methodology, Philosophy, 9 (4): 797-829. [13] Σ. Πετμεζάς, Η ελληνική αγροτική οικονομία κατά τον 19ο αιώνα. Η περιφερειακή διάσταση, Ηράκλειο, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2003. [14] A. Syrmaloglou, “Parliamentary Economists and Social Reform: The case of the ‘Japanese’ in the Hellenic Parliament (1906-1908)”, The History of Economic Thought, 56 (2): 47-66. [15] Α. Ανδρεάδης, Έργα, τ. ΙΙ, Αθήνα 1939, σ. 10. Για τον Ανδρέα Ανδρεάδη, βλ. το αφιέρωμα στην Athens Review of Books, τεύχος 142, Σεπτέμβριος 2022. [16] Λ. Κορομηλάς, «Έσοδα και Φόροι», Ακρόπολις, Παράρτημα, 24 Φεβρουαρίου 1894, σ. 1. [17] Λ. Κορομηλάς, Γενικός προϋπολογισμός των εσόδων και εξόδων του κράτους διά την χρήσιν του έτους 1911, Αθήνα 1911, σ. ε΄. [18] Ό.π., σ. η΄. [19] Ό.π., σ. ιβ΄. [20] Ό.π., σ. ιβ΄. [21] Λ. Κορομηλάς, «Έσοδα και Φόροι», Εφημερίς των Συζητήσεων, Παράρτημα, 22 Μαρτίου 1894, σ.41. [22] Λ. Κορομηλάς, Γενικός προϋπολογισμός των εσόδων και εξόδων, ό.π., σ. ιβ΄. [23] Βλ. T. M. Porter, The Rise of Statistical Thinking, 1820-1900, Princeton: Princeton University Press, 1986. Βλ. επίσης A. Desrosières, Η πολιτική των μεγάλων αριθμών. Ιστορία της στατιστικής αντίληψης, Αθήνα, Μεταίχμιο, 2005. [24] Α. Ανδρεάδης, Έργα, ό.π., σ. 545.

Ο Λάμπρος Κορομηλάς και η οικονομική λογική των αριθμών

Σύνδεση