H πορεία του Ισλάμ προς τον σύγχρονο κόσμο

ARB – THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS Christopher de Bellaigue, The Islamic Enlightenment: The Struggle Between Faith and Reason, 1798 to Modern Times [Ο Ισλαμικός Διαφωτισμός. Ο αγώνας μεταξύ πίστης και λογικής, από το 1798 μέχρι τη σύγχρονη εποχή], Liveright, σελ. 398 Wael Abu-‘Uksa, Freedom in the Arab World: Concepts and Ideologies in Arabic Thought in the Nineteenth Century [Ελευθερία στον Αραβικό κόσμο. Έννοιες και ιδεολογίες στην Αραβική σκέψη τον 19ο αιώνα], Cambridge University Press, σελ. 235 Λίγο μετά την εισβολή του Ναπολέοντα Βοναπάρτη στην Αίγυπτο το 1798, ο Μπασίρ Σιχάμπ Β΄, ο μαρωνίτης εμίρης του Λιβάνου, έστειλε στο Κάιρο τον ποιητή της αυλής του, Νικόλα αλ Τουρκ, για να δει τι σκάρωναν οι Γάλλοι. Ο αλ Τουρκ σημείωσε ότι, αφού οι Γάλλοι νίκησαν τους Μαμελούκους ηγεμόνες της Αιγύπτου (σε μια μάχη[1] στην οποία έσφαξαν περί τους χίλιους Μαμελούκους έφιππους πολεμιστές, που φορούσαν μεγαλόπρεπα τουρμπάνια και κράδαιναν πολυποίκιλτα γιαταγάνια, ενώ οι ίδιοι έχασαν μόλις είκοσι εννέα άντρες), έστησαν μια «ψηλή περίτεχνη στήλη» στους κήπους της Αζμπακίγια κοντά στον Νείλο, εκεί όπου βρίσκονταν τα παλάτια των Μαμελούκων. Οι Γάλλοι, έγραψε ο αλ Τουρκ, ονόμασαν αυτή τη στήλη «δέντρο της ελευθερίας», αλλά ο αιγυπτιακός λαός είπε: «Αυτό συμβολίζει το παλούκι με το οποίο μας ανασκολόπισαν όταν καταλήφθηκε το βασίλειό μας». Η παρατήρηση του ποιητή εμπεριέχει το δίλημμα που έχουν αντιμετωπίσει οι μουσουλμανικοί λαοί από τα μέσα του 18ου αιώνα, όταν τα ισλαμικά κράτη με επικεφαλής τις τρεις «Αυτοκρατορίες της Πυρίτιδας», την Οθωμανική Τουρκία, την Περσία των Κατζάρων και την Ινδία της Μογγολικής Δυναστείας, δεν κατάφεραν να αντισταθούν ούτε στα όπλα των Ευρωπαίων, αλλά ούτε και στις αλλαγές των ιδεών και των κοινωνικών θεσμών που επέφερε η επικράτηση της Δύσης. Ο Ναπολέοντας διεκδίκησε την Αίγυπτο στο όνομα της «ελευθερίας και της ισότητας», αλλά ο Καϊρινός χρονικογράφος Αμπντ αλ Ραχμάν αλ Τζαμπάρτι διαφώνησε με τη θεωρία ότι όλοι οι άνθρωποι είναι ίσοι, δηλώνοντας: «Αυτό είναι ψέμα, άγνοια και ανοησία. Πώς θα μπορούσε να ισχύει κάτι τέτοιο όταν ο Θεός ευνόησε [κάποιους] ανθρώπους αντί άλλων;». Στην Αίγυπτο των Μαμελούκων, η ιδέα της «ελευθερίας» – χουρίγια (hurriya)– είχε συνδεθεί με την απελευθέρωση των δούλων, την οποία συνιστούσε η ισλαμική διδασκαλία (παρ᾽ όλο που ακόμα υφίστατο δουλεία) και έμοιαζε πιο προσιτή και εφικτή από την ιδέα της ισότητας. Στο έργο του Ο Ισλαμικός Διαφωτισμός, ο Κρίστοφερ ντε Μπέλλαιγκ περιγράφει με συναρπαστικό τρόπο την επικράτηση του Ναπολέοντα –η οποία, υποστηρίζει, γκρέμισε το αφήγημα των τότε Μουσουλμάνων «περί υποταγής των Χριστιανών στη μουσουλμανική υπεροχή»– αλλά και το πώς τη βίωσε ο αλ Τζαμπάρτι. Ο αλ Τζαμπάρτι, γράφει, «αδυνατεί να αντιληφθεί τις πολιτικές και κοινωνικές ελευθερίες που ισχυρίζονται οι Γάλλοι ότι εγκαθίδρυσαν στο έθνος τους, ενώ η παρατραβηγμένη θεωρία ότι χουρίγια μπορεί να σημαίνει ακόμα και απελευθέρωση από τον Θεό –αθεϊσμό– είναι τόσο φριχτή που δεν μπορεί ούτε να τη διανοηθεί». Ο ντε Μπέλλαιγκ ξεκινά το βιβλίο του με την εκστρατεία του Ναπολέοντα στην Αίγυπτο. Στόχος του είναι να θέσει επί τάπητος μια προκατάληψη που, όπως έχει παρατηρήσει, κυκλοφορεί ανάμεσα στο γενικό αναγνωστικό κοινό και αφορά την ιστορία της ισλαμικής πολιτικής φιλελευθεροποίησης. Σύμφωνα με ευρέως διαδεδομένες εικασίες, οι προσπάθειες να μεταμορφωθούν τα ισλαμικά κράτη σε σύγχρονες κοινωνίες δρομολογήθηκαν κυρίως «εκ των άνω», από δυτικόφιλους απόλυτους μονάρχες – όπως ο Αλβανός βαλής Μεχμέτ Αλή (1769-1849) ή ο κατ’ όνομα ηγεμόνας του, ο σουλτάνος της Οθωμανικής αυτοκρατορίας Μαχμούτ Β´ (βασ. 1808-1839) – με βάση το σκεπτικό ότι ο Διαφωτισμός ήταν ένα κίνημα αποκλειστικά Ιουδαϊκό-Χριστιανικό (ή μετα-Χριστιανικό), που δεν είχε παράλληλό του στις ισλαμικές κοινωνίες. Κατά την άποψη του ντε Μπέλλαιγκ, αυτή η «ιστορική πλάνη» έχει οδηγήσει κάποιους «αλαζόνες Δυτικούς ιστορικούς, πολιτικούς και σχολιαστές, καθώς και ορισμένους αρνησίθρησκους μουσουλμάνους», να επιμένουν ότι «το Ισλάμ εξακολουθεί να χρειάζεται τον Διαφωτισμό του». Αντίθετα, ο ντε Μπέλλαιγκ υποστηρίζει, και μάλιστα πειστικά, ότι οι προσπάθειες να μεταλαμπαδευθούν οι σύγχρονες πολιτικές απόψεις στον μουσουλμανικό κόσμο βρήκαν μια «φυσική ανταπόκριση» από τη μορφωμένη μειονότητα και ότι, παρά τις αντιδράσεις, κέρδισαν σιγά σιγά γενική αποδοχή: Αν και οι αρχές της νεωτερικότητας και της προόδου εισήχθησαν στη Mέση Ανατολή από τη Δύση, το γεγονός ότι προήλθαν από κάπου αλλού δεν συνιστούσε από μόνο του εμπόδιο για την υιοθέτησή τους σ’ αυτό το νέο περιβάλλον. Διαψεύδοντας τις θεωρίες περί πεισματικής μουσουλμανικής οπισθοδρομικότητας, το Ισλάμ δεν αντιστάθηκε στον εκσυγχρονισμό περισσότερο από όσο είχε αντισταθεί ο Ιουδαϊκός - Χριστιανικός πολιτισμός στην πρότερη εκδοχή του στη Δύση. … Η ατομική κυριαρχία, η σημασία της υγιεινής και το μη-αλάθητο του μονάρχη (για να αναφέρω τρεις μόνο [ιδέες προερχόμενες από τη Δύση]) δεν συνοδεύονται από καμία ρήτρα αποκλειστικότητας αλλά μπορούν να γίνουν κατανοητές από όλους. Για την ακρίβεια, ο μουσουλμανικός κόσμος προσαρμόστηκε σ’ αυτές τις αξίες, και σε άλλες πολλές, πολύ πιο γρήγορα από όσο χρειάστηκε η Δύση για να τις επινοήσει, αν και με διαφορετική έμφαση. H ταυτόχρονη αποδοχή των ιδεών της ελευθερίας και της ισότητας, έννοιες που απορρέουν ποικιλοτρόπως από τα έργα του Χομπς και του Λοκ, του Βολταίρου και του Ρουσσώ, θα ήταν αναμφίβολα δύσκολη στο μεγαλύτερο μέρος του κόσμου την εποχή των Ναπολεόντειας εισβολής. Όπως επισημαίνει ο ντε Μπέλλαιγκ, στην οθωμανική επικράτεια δεν υπήρξε επανάσταση του Γουτεμβέργιου. Το ποσοστό αλφαβητισμού στην Τουρκία, την Αίγυπτο και το Ιράν στις αρχές του 19ου αιώνα ήταν περίπου 3%, ενώ στην Αγγλία ήταν 68% για τους άντρες και 43% για τις γυναίκες, πολύ υψηλότερο δε σε περιοχές όπως το Άμστερνταμ. Στον μουσουλμανικό κόσμο, η μικρή τάξη των λογίων, γνωστών ως ουλεμάδων («οι πεπαιδευμένοι»), είχε αρνηθεί τη χρήση του τυπογραφικού πιεστηρίου με το σκεπτικό ότι «θα αποκτούσαν όλοι πρόσβαση στο Κοράνι, κάτι που θα επέτρεπε την παρερμηνεία του από τον κάθε αδαή». Σε πολλές περιοχές της Μέσης Ανατολής και της Βόρειας Αφρικής, η τυπογραφία ήταν έγκλημα που τιμωρείτο με θάνατο, κι έτσι δεν υπήρχαν εφημερίδες για να αναφέρουν κοσμογονικά γεγονότα, όπως η αποτίναξη της βρετανικής κυριαρχίας στην Αμερική το 1776 ή η Ιρλανδική Εξέγερση του 1798. Όμως οι ιδέες που έφτασαν στην Αίγυπτο κατά τους λίγους, ταραχώδεις μήνες της γαλλικής κατοχής του Καΐρου βρήκαν πρόσφορο έδαφος. Μετά τη νίκη του επί των Μαμελούκων, ο Ναπολέων εισήγαγε μια ριζική διοικητική μεταρρύθμιση με τη μορφή ενός συμβουλίου ή «Ντιβανιού», που θα αποτελούνταν από σεΐχηδες, σημαίνοντα πρόσωπα και ουλεμάδες. Ακόμα πιο φιλόδοξα, οργάνωσε στη συνέχεια ένα Γενικό Ντιβάνι με εκπροσώπους από διαφορετικές επαρχίες. Μηχανικοί άνοιξαν κανάλια, έφτιαξαν ανεμόμυλους, ενίσχυσαν τα αντιπλημμυρικά αναχώματα κατά μήκος του Νείλου. Στο Κάιρο, τα κατασκευαστικά έργα ξεκίνησαν με την ανέγερση νέων νοσοκομείων και βιβλιοθηκών, ενώ τα σκουπίδια απομακρύνθηκαν από τους δρόμους. Ο ντε Μπέλλαιγκ δείχνει πόση αναστάτωση, αλλά και πόση εντύπωση θα πρέπει να προκάλεσαν αυτές οι αλλαγές, εν μέρει μέσα από την ιστορία του κληρικού Ριφάα αλ Ταχτάουι (1801-1873), που έζησε πέντε χρόνια στο Παρίσι στα τέλη της δεκαετίας του 1820, διδάσκοντας την ισλαμική θρησκεία σε μια ομάδα μουσουλμάνων σπουδαστών. Η αφήγηση του αλ Ταχτάουι για την περίοδο αυτή, η οποία κατέδειξε τα οφέλη του «πολιτισμού» και της «προόδου», διαδόθηκε ευρέως στην οθωμανική επικράτεια. Μεχμέτ Αλή, ο Οθωμανός αντιβασιλέας της Αιγύπτου· πίνακας του Λουί Σαρλ Ωγκύστ Κουντέ, 1840. Επιστρέφοντας στο Κάιρο με παρότρυνση του Μεχμέτ Αλή, ο οποίος, αφού εξολόθρευσε τους αρχηγούς των Μαμελούκων, είχε γίνει πλέον πανίσχυρος ως ο επίσημος Οθωμανός χεδίβης [αντιβασιλέας] της Αιγύπτου, ο αλ Ταχτάουι τέθηκε επικεφαλής της νέας σχολής γλωσσών. Εκεί ανέλαβε ένα εγχείρημα που ισοδυναμούσε με πνευματική επανάσταση, εγκαινιάζοντας ένα πρόγραμμα μετάφρασης περίπου δύο χιλιάδων ευρωπαϊκών και τουρκικών τόμων, από αρχαία κείμενα γεωγραφίας και γεωμετρίας έως τη σημαντικότατη βιογραφία του Μεγάλου Πέτρου (του αρχετυπικού μεταρρυθμιστή τσάρου) από τον Βολταίρο, μαζί με τη «Μασσαλιώτιδα» και ολόκληρο τον Ναπολεόντειο Κώδικα. (Ευτυχώς, ο αλ Ταχτάουι μάλλον δεν γνώριζε το θεατρικό έργο του Βολταίρου Ο Φανατισμός ή Ο Προφήτης Μωάμεθ [1741], μια κωδικοποιημένη επίθεση κατά της Καθολικής Εκκλησίας σχεδιασμένη έτσι ώστε να παραπλανήσει τους Γάλλους λογοκριτές, στην οποία ο προφήτης του Ισλάμ απεικονίζεται ως ένας ραδιούργος, φιλόδοξος και κακοήθης τύραννος, ένας αγύρτης που καθοδηγείται από τη λαγνεία.[2]) Όπως εξηγεί ο ντε Μπέλλαιγκ, αυτό το νέο μεταφραστικό πρόγραμμα ήταν η μεγαλύτερη και ουσιαστικότερη εισροή ξένων ιδεών στην αραβική από την εποχή των Αββασιδών [750-1258]. Αυτές οι μεταφράσεις άσκησαν τεράστια επίδραση στους μηχανικούς, τους γιατρούς, τους δασκάλους και τους στρατιωτικούς αξιωματούχους που άρχιζαν να διαμορφώνουν την ελίτ της χώρας· αυτοί ήταν οι πρόδρομοι των κοσμικοφρόνων μεσαίων τάξεων που θα κυριαρχούσαν στη δημόσια ζωή για μεγάλο μέρος των δύο επόμενων αιώνων. Γι’ αυτούς, η αρχαία ιστορία διεύρυνε την έννοια του διδακτικού παρελθόντος, που ως τότε περιοριζόταν στην ισλαμική περίοδο. Διαβάζοντας για τα κατορθώματα των απίστων, έβλεπαν μια εναλλακτική αφήγηση ικανοτήτων και επιτευγμάτων, που αψηφούσε τις συμβατικές διακρίσεις με βάση τη θρησκεία. Στη Γαλλία, ο αλ Tαχτάουι είχε εντυπωσιαστεί από το πώς η γαλλική γλώσσα, που την είχε μάθει στην εντέλεια, ανανεωνόταν διαρκώς προκειμένου να εναρμονίζεται με τον σύγχρονο τρόπο ζωής. Ωστόσο, η αραβική έχει τον δικό της μηχανισμό αναδημιουργίας. Το σύστημα παραγωγικών ριζών, που μοιράζονται τα αραβικά με άλλες σημιτικές γλώσσες, όπως τα εβραϊκά, επιτρέπει την εννοιολογική διεύρυνση των λέξεων μέσω της παραλλαγής των συμφωνικών δομών τους: η λέξη «αεροπλάνο», για παράδειγμα, έχει την ίδια ρίζα με τη λέξη «πουλί». Στο καινούργιο βιβλίο του Ελευθερία στον Αραβικό κόσμο, ο Γουάελ Αμπού-Ούκσα (Wael Abu-‘Uksa), επίκουρος καθηγητής στο Εβραϊκό Πανεπιστήμιο της Ιερουσαλήμ, παρουσιάζει μια πολύ πιο διεξοδική μελέτη του έργου του αλ Ταχτάουι και των διαδόχων του. Η μονογραφία του απευθύνεται σε πολιτικούς επιστήμονες, όχι σε γενικούς αναγνώστες, και τα επιχειρήματά του απαιτούν μια πιο εμβριθή γνώση της αραβικής. Ο Αμπού-Ούκσα δείχνει πώς η ιερή γλώσσα του Κορανίου, και άλλων ιερών μουσουλμανικών κειμένων, κατάφερε να εκφράσει νέες έννοιες όπως η ελευθερία, η πρόοδος, η επιστήμη και ο πολιτισμός, είτε υιοθετώντας νεολογισμούς, είτε, συχνότερα, διευρύνοντας πρότερες θρησκευτικές χρήσεις. «Σπάζοντας το μονοπώλιο» της θρησκείας στη γνώση, γράφει ο Αμπού-Ούκσα, η νέα επιστημονική γλώσσα μπορούσε να αφομοιώσει τη σύγχρονη ορολογία. Η διαδικασία ακολούθησε πολύ προσεκτικά βήματα. Για παράδειγμα, την εποχή που βρισκόταν στο Παρίσι, ο αλ Ταχτάουι παρατήρησε ότι οι άνθρωποι ήταν ελεύθεροι να επιλέξουν όποια θρησκεία ήθελαν, χωρίς περιορισμούς, αξίζει όμως να σημειωθεί ότι στο αραβικό κείμενο του ταξιδιωτικού του ημερολογίου χρησιμοποιεί τη λέξη γιουμπάχ (yubah), «επιτρεπόταν να επιλέξουν», παρά τη λέξη χουρ (hurr), «ήταν ελεύθεροι να επιλέξουν», αποκαλύπτοντας αυτό που ο Αμπού-Ούκσα αποκαλεί «ευρύ εννοιολογικό χάσμα» ανάμεσα στην έννοια της εξουσίας η οποία κείται εκτός της βούλησης του ατόμου, και συνήθως βρίσκεται στα χέρια ηγεμόνων ή κληρικών, και στην ιδέα του Διαφωτισμού περί των «δικαιωμάτων» που «πηγάζουν από την πολιτική αντίληψη για τη θέση του ατόμου σε μια οργανωμένη πολιτεία». Παρά τη μακρά παραμονή του στη γαλλική πρωτεύουσα, η άποψη του αλ Ταχτάουι περί ελευθερίας προσέγγιζε περισσότερο αυτή του αλ Τζαμπαρτί παρά του Ρουσσώ: Αυτό που εκείνοι [οι Γάλλοι] επιθυμούν και αποκαλούν ελευθερία (αλ-χουρίγια / al-huriyya) είναι ακριβώς αυτό που εμείς [οι Μουσουλμάνοι] ορίζουμε ως δικαιοσύνη, και τούτο επειδή ελευθερία σημαίνει ισότητα απέναντι στον νόμο, σύμφωνα με την οποία οι κυβερνήτες δεν κάνουν διακρίσεις ανάμεσα στους ανθρώπους αλλά εφαρμόζουν το κράτος δικαίου [ως την υψηλότερη αξία]. Ο ντε Μπέλλαιγκ γράφει ότι «η λογική που βρίσκεται πίσω από τέτοιες αντιστοιχίες» –σύμφωνα με την οποία η ισλαμική δικαιοσύνη θεωρείται ταυτόσημη με τη γαλλική αντίληψη για την ελευθερία, και ο θρησκευτικός ζήλος νοείται ως μορφή πατριωτισμού– «φαίνεται επίπλαστη και δεν πείθει». Αυτές οι προσπάθειες μοιάζουν να θέλουν να δείξουν ότι αρχές που σήμερα θεωρούνται «σύγχρονες, όπως ο πλουραλισμός, η ελευθερία και τα δικαιώματα, υπήρχαν ήδη σε εμβρυακή μορφή στο πρώιμο Ισλάμ». Αυτή η διελκυστίνδα ανάμεσα στις απόψεις του Γαλλικού Διαφωτισμού περί ισότητας και τις ισλαμικές αντιλήψεις περί δικαιοσύνης προοιωνίζεται τους πολιτικούς και συνταγματικούς αγώνες στην Τουρκία, την Αίγυπτο, το Ιράν και αλλού, κατά τους αιώνες που ακολούθησαν. Στο Παρίσι ο αλ Ταχτάουι είχε ζήσει την Ιουλιανή Επανάσταση του 1830, όταν η απόλυτη μοναρχία του Καρόλου Ι´ των Βουρβόνων αντικαταστάθηκε από τη συνταγματική μοναρχία του Λουδοβίκου Φιλίππου. Η προσφώνηση του μονάρχη άλλαξε από «Βασιλιάς της Γαλλίας», που κατείχε τον θρόνο κληρονομικώ δικαιώματι, σε «Βασιλιάς των Γάλλων», που ενσάρκωνε την αρχή της λαϊκής κυριαρχίας. Ο αλ Ταχτάουι χρησιμοποίησε νέους όρους για να εξηγήσει την αντιπαλότητα ανάμεσα στο στρατόπεδο των φιλοβασιλικών (μαλκίγια / malakiya) και τους ανταγωνιστές τους, τους υπέρμαχους της ελευθερίας (χουρίγια). Ο Αμπού-Ούκσα εισηγείται ότι η λέξη χουρίγια «παρουσιάζει πολύ πιο σταθερή χρήση στην αραβική αυτή την περίοδο» ως ένδειξη ενός φιλελεύθερου πολιτικού προσανατολισμού. Με τον καιρό, η έννοια της χουρίγια και των συγγενικών της λέξεων εξελίχθηκε στον φιλελεύθερo συνταγματισμό του αιγυπτιακού Κόμματος Ουάφντ, που επεδίωκε ανεξαρτησία από τη βρετανική κυριαρχία μετά το 1919, και του πιο ριζοσπαστικού Κινήματος των Ελεύθερων Αξιωματικών (Ντουμπάτ αλ-Αχράρ / Dubat al-Ahrar), που κατέλαβε την εξουσία το 1952 προκειμένου να διώξει τους Βρετανούς από το προπύργιό τους στη Διώρυγα του Σουέζ. Οι μεταβαλλόμενες έννοιες της Ευρώπης και της ευρωπαϊκής ελευθερίας στον μουσουλμανικό κόσμο αντικατοπτρίζονται στην ιστορία της Πλατείας Ταχρίρ στο Κάιρο. Παλαιότερα, η πλατεία έφερε το όνομα του Αιγύπτιου χεδίβη Ισμαήλ Πασά (βασ. 1863-1879), που οδήγησε τη χώρα στη χρεοκοπία όταν αποφάσισε να εισβάλει στο Σουδάν, να σκάψει τη Διώρυγα του Σουέζ με τεράστιο ανθρώπινο κόστος και να μεταμορφώσει το Κάιρο σε μια ολοκαίνουργια πόλη εμπνευσμένη από το Παρίσι του Ωσμάν [Georges-Eugène Haussmann], για την οποία περηφανευόταν πως αποτελούσε πλέον «μέρος της Ευρώπης». Το 1952, οι Ελεύθεροι Αξιωματικοί με επικεφαλής τον Γκαμάλ Αμπντέλ Νάσερ ανέτρεψαν τη μοναρχία, εγκαθίδρυσαν ένα στρατιωτικό απολυταρχικό καθεστώς και, με ανεπίγνωστη ειρωνεία, μετονόμασαν την πλατεία σε Πλατεία Ταχρίρ, «απελευθέρωση». Όταν ο Τζορτζ Μπους, στη γνωστή ομιλία του τον Σεπτέμβριο του 2001 μετά τις τρομοκρατικές επιθέσεις στο Παγκόσμιο Κέντρο Εμπορίου και το Πεντάγωνο, είπε «Μισούν τις ελευθερίες μας: την ανεξιθρησκεία μας, την ελευθερία του λόγου, την ελευθερία μας να ψηφίζουμε, να συναθροιζόμαστε και να διαφωνούμε μεταξύ μας», για να εξαπολύσει στη συνέχεια την επιχείρηση «Σοκ και Δέος», οι άνθρωποι στη Μέση Ανατολή ήταν πιο πιθανό να ανακαλέσουν στη μνήμη τους τον «πάσσαλο της κατοχής» του Λιβανέζου ποιητή παρά το δέντρο της ελευθερίας. Παρουσιάζοντας τα επιχειρήματά του, ο ντε Μπέλλαιγκ οδηγεί τους αναγνώστες του σ’ ένα συναρπαστικό ταξίδι μέσα από τις κορφές και τις κοιλάδες της ισλαμικής διαδρομής προς τον σύγχρονο κόσμο. Μια από τις κορφές είναι η μελέτη της ανατομίας – μιας επιστήμης ζωτικής σημασίας, η οποία δεν αναφέρεται συχνά στις συζητήσεις για τον «καταναγκαστικό εκσυγχρονισμό» που επέβαλαν στον αραβικό κόσμο μεταρρυθμιστές μονάρχες. Κατά τη γαλλική Κατοχή, ο μελετητής και πολυμαθής Χασάν αλ Ατάρ (1766-1835), ένας από τους ήρωες του βιβλίου του ντε Μπέλλαιγκ, θα πρέπει να είχε δει την αίθουσα ανατομίας των ζώων στο άρτι ιδρυθέν από τον Ναπολέοντα Αιγυπτιακό Ινστιτούτο, που καυχιόταν ότι διέθετε «πτηνοτροφείο, βοτανικό κήπο, αστεροσκοπείο, κάμποσα μικρά μουσεία, καθώς και εργαστήρια για την κατασκευή μιας μεγάλης γκάμας επιστημονικών εργαλείων, από όργανα ακριβείας μέχρι λεπίδες και μικροσκοπικούς φακούς». Σε κάθε περίπτωση, ο αλ Ατάρ πείστηκε για την αναγκαιότητα της μελέτης της ανατομίας – παρά τις σθεναρές θρησκευτικές αντιδράσεις, που οφείλονταν κατά κάποιο τρόπο στη διαδεδομένη μουσουλμανική πεποίθηση ότι «οι νεκροί νιώθουν κάθε τομή που τους χαράζεται» και ότι την Ημέρα της Ανάστασης τα σώματα πρέπει να είναι άθικτα. Όταν ο Γάλλος χειρουργός Αντουάν Κλο (1793-1868) προσελήφθη από τον Μεχμέτ Αλή για να βελτιώσει την υγεία των υπηκόων του, ήταν πολύ τυχερός που ο αλ Ατάρ, τότε ο πιο αξιοσέβαστος κληρικός του σουνιτικού κόσμου, είχε το εκτόπισμα να αψηφήσει την εδραιωμένη αντίσταση των συντηρητικών συναδέλφων του στο Πανεπιστήμιο Αλ Αζχάρ. Ήταν όμως ένα επικίνδυνο εγχείρημα. Όπως ανέφερε ο Κλο, «Πραγματοποιήσαμε τις [πρώτες] νεκροψίες εν αγνοία του κοινού, περιβάλλοντας το αμφιθέατρο με φρουρούς, πιθανότατα τους πρώτους που θα μας επιτίθεντο αν γνώριζαν τι συνέβαινε μέσα». «Όποιος μιμείται άλλον λαό, γίνεται ένας από αυτούς» λέει μια παροιμία[3] που μαρτυρά την ανησυχία των Μουσουλμάνων για τυχόν απώλεια της ταυτότητάς τους, τόσο ισχυρής σήμερα όσο και τη δεκαετία του 1890, όταν ο Κατζάρ κυβερνήτης Νάσερ αλ Ντιν Σαχ (βασ. 1848-1896) «εξέδωσε διάταγμα ότι οι γυναίκες του χαρεμιού θα πρέπει να εγκαταλείψουν την παραδοσιακή τους φορεσιά με τα μακριά, φαρδιά, κεντητά σαλβάρια για χάρη μιας εκκεντρικής απομίμησης του κοστουμιού» που τον είχε εντυπωσιάσει όταν επισκέφθηκε τα μπαλέτα του Παρισιού. Ωστόσο, κάτι τέτοιοι παραλογισμοί δεν θα πρέπει να μας αποσπούν την προσοχή από τις πραγματικές αλλαγές που συντελέστηκαν στην κοινωνική συμπεριφορά, όπως η αλλαγή από το ότι «δεν είναι κοινωνικά αποδεκτό να σπουδάσει κανείς την κόρη του, στο ότι δεν είναι αποδεκτό να μην την σπουδάσει». Ο ντε Μπέλλαιγκ προσεγγίζει με ιδιαίτερα διεισδυτική ματιά τη διαρκή ένταση που επικρατεί σ’ αυτές τις κοινωνίες ανάμεσα «στην προοδευτική δεσποτεία και τη βούληση του απαίδευτου λαού», όπως τις αποκαλεί. Για παράδειγμα, όταν οι επιδημίες της πανώλης ρήμαξαν τα οθωμανικά εδάφη (συμπεριλαμβανομένης της Αιγύπτου) πριν από τη δεκαετία του 1840, οι ουλεμάδες μνημόνευαν χαντίθ που υπαινίσσονταν ότι η πανώλη ήταν έργο των τζιν (των πνευμάτων για τα οποία υπάρχουν πολλές αναφορές στο Κοράνι) και ότι ήταν επομένως ασεβές να επεμβαίνει κανείς στο θέλημα του Θεού καταπολεμώντας την εξάπλωσή της. Ο Μεχμέτ Αλή δημιούργησε στο Κάιρο λοιμοκαθαρτήρια ήδη από το 1813, και διέταξε τους πολίτες να ραντίζουν τους δρόμους με νερό και να αερίζουν τα ρούχα τους. Τη δεκαετία του 1830, σε συνεργασία με Ευρωπαίους προξένους, ξεκίνησε μια εκστρατεία για την καταπολέμηση των εστιών αναπαραγωγής του βακίλου της πανώλης μπαζώνοντας τα λιμνάζοντα ύδατα, καίγοντας τα σκουπίδια και ελέγχοντας την φρεσκάδα και ποιότητα των τροφίμων. Η μείωση της θνητότητας ήταν εντυπωσιακή. Το 1841 στην Αλεξάνδρεια ο αριθμός των νεκρών ήταν περίπου έξι χιλιάδες. Μόλις τέσσερα χρόνια αργότερα, ο αριθμός αυτός είχε μηδενιστεί. Ο ντε Μπέλλαιγκ παρατηρεί ότι «Με την εξάλειψη της πανώλης, οι σκοταδιστές, φυσικά, σώπασαν. Το Ισλάμ πέρασε στην πλευρά της πρόληψης και τα ίδια τα ατομικά μέτρα υγιεινής, που είχαν καταγγελθεί ως αιρετικά, έγιναν πλέον ρουτίνα». Ο θεολογικός αντίκτυπος ήταν αξιοσημείωτος, με τον σεϊχουλισλάμη –ανώτατο θρησκευτικό αρχηγό της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας– να ανακοινώνει το 1838: «Όταν μια πόλη πλήττεται από την πανώλη, επιτρέπεται να απομακρυνθεί από την οργή του Θεού και να καταφύγει στη φιλευσπλαχνία του». Μια κυβερνητική αναφορά που εκδόθηκε το ίδιο έτος νομιμοποιεί αυτή τη διττή επιστημολογική προσέγγιση, ενισχύοντας τον φετφά[4] του σεΐχη: Όλες οι τέχνες και τα επαγγέλματα είναι προϊόντα της επιστήμης. Η θρησκευτική γνώση υπηρετεί τη σωτηρία στην επόμενη ζωή, αλλά η επιστήμη υπηρετεί την τελειοποίηση των ανθρώπων στη ζωή ετούτη. … Χάρη στην επιστήμη, ένας άνθρωπος μπορεί σήμερα να επιτελέσει το έργο εκατό ανθρώπων. Το εμπόριο δύσκολα αποφέρει κέρδος στις χώρες όπου οι άνθρωποι δεν γνωρίζουν αυτές τις επιστήμες. Χωρίς την επιστήμη, οι άνθρωποι δεν μπορούν να γνωρίσουν τη σημασία της αγάπης για το κράτος και την πατρίδα. Συνοψίζοντας, ο ντε Μπέλλαιγκ εισηγείται ότι «όντως έλαβε χώρα ένας Ισλαμικός Διαφωτισμός, υπό την επίδραση της Δύσης, ο οποίος όμως βρήκε τη δική του μορφή». Αυτό έγινε «μέσα από αναρίθμητες επιμέρους ενέργειες και βήματα, προχειρότητες και παραλείψεις», που έφεραν τις «σύγχρονες αρχές του εμπειρισμού, της παρατήρησης και της ανάλυσης» σε ορισμένα από τα σημαντικότερα κέντρα του μουσουλμανικού κόσμου. «Ο νέες απόψεις βρήκαν αρχικά απήχηση στη στρατιωτική μηχανική, και εν συνεχεία στην ιατρική και την εκπαίδευση». Με τον καιρό, «η στατιστική, η σύγχρονη κοινωνιολογία, η γεωργική καινοτομία και η πολιτική θεωρία» θα διαπνέονταν όλες από τις αρχές της ωφέλειας και της προόδου. Ορισμένα χαρακτηριστικά του Διαφωτισμού, υποστηρίζει, είναι παγκόσμια, όπως «η ήττα του δόγματος από την αποδεδειγμένη γνώση, ο υποβιβασμός του κλήρου ως ρυθμιστή της κοινωνίας, ο περιορισμός της θρησκείας στην ιδιωτική σφαίρα», και επιτέλους «οι δημοκρατικές αρχές και η ανάδυση του ατόμου που αμφισβητεί τη συλλογικότητα στην οποία ανήκει». Διατείνεται δε ότι αυτές οι ιδέες «μεταφέρονται σε όλα τα συστήματα πεποιθήσεων, και ως εκ τούτου έχουν εισαχθεί και στο ισλαμικό. Εφαρμόζονται στην πράξη αυτήν ακριβώς τη στιγμή – παρά την απόρριψη που έχουν υποστεί». Πρόκειται για μια αισιόδοξη άποψη, που δείχνει πως με τον καιρό η δύναμη του θρησκευτικού κατεστημένου στο Ιράν και τη Σαουδική Αραβία –δύο χώρες όπου η θρησκευτική εξουσία ενισχύει τις δογματικές διαμάχες– θα πρέπει να εξασθενήσει μπροστά στη λογική της αλλαγής. (Πάντως, οι εξελίξεις που περιγράφει ο ντε Μπέλλαιγκ δεν επηρέασαν ιδιαίτερα την Αραβική Χερσόνησο). Σε μια εποχή κατά την οποία στην Ευρώπη το αντιμουσουλμανικό αίσθημα βρίσκεται σε έξαρση, κι ένας Αμερικανός πρόεδρος θέλει να απαγορεύσει την είσοδο σε μετανάστες από μουσουλμανικές χώρες για λόγους εθνικής ασφάλειας, έχοντας ως υπεύθυνο στρατηγικής έναν ακροδεξιό[5], το μήνυμα του ντε Μπέλλαιγκ δεν θα μπορούσε να είναι πιο επίκαιρο και πιο επείγον. Ο ντε Μπέλλαιγκ περιγράφει την πνευματική συνάντηση του ισλαμικού με τον δυτικό κόσμο σε τρία κεφάλαια για τις πόλεις του Καΐρου, της Κωνσταντινούπολης και της Τεχεράνης, όπου η επαφή με τις ιδέες του Διαφωτισμού οδήγησε τόσο στη δημιουργία εθνικιστικών κινημάτων με νεωτερικό προσανατολισμό, όσο και στην αναπόφευκτη αντίδραση στον μοντερνισμό, την οποία αποκαλεί Αντι-Διαφωτισμό (και η οποία συνήθως αναφέρεται ως Ισλαμισμός). Αυτό το επιτυγχάνει περίφημα με συναρπαστικές λεπτομέρειες και οξυδερκή σχόλια. Όμως, αφού διαβάσει κανείς αυτά τα τρία κεφάλαια, αναρωτιέται: Γιατί να μην προστεθεί στη λίστα και το Δελχί; Αφού εξασφάλισε την Αίγυπτο, ο Ναπολέων σκόπευε να συμμαχήσει με τον σουλτάνο Τίπου, κυβερνήτη του νότιου πριγκιπάτου της Μυσόρης και πιο δραστήριου αντίπαλου των Βρετανών στην Ινδία εκείνη την εποχή. H κατάρρευση της μουσουλμανικής εξουσίας στη Νότια Ασία επισημοποιήθηκε με την εκθρόνιση του τελευταίου Μογγόλου Αυτοκράτορα της Ινδίας το 1858, ενθαρρύνοντας καινοτόμες προσεγγίσεις στις εδραιωμένες ισλαμικές παραδόσεις, όπως είχε συμβεί και μετά τις ήττες των Οθωμανών στην Ευρώπη και των Μαμελούκων υποτελών τους στην Αίγυπτο. Η ηθική αναταραχή που δημιουργήθηκε στην Ινδία μετά την αποτυχία της Μεγάλης Εξέγερσης του 1857, την οποία οι Βρετανοί υποβάθμισαν πατερναλιστικά σε «ανταρσία», πυροδότησε μια σειρά από αλυσιδωτές πνευματικές και θεολογικές αντιδράσεις, τόσο εκτεταμένες όσο και αυτές που προκάλεσαν οι ήττες των μουσουλμανικών δυνάμεων στο Ιράν και την Οθωμανική Δύση. Ο Ινδός μεταρρυθμιστής Σαϊέντ Αχμάντ Χαν (1817-1898), πρώην υπάλληλος στην Εταιρεία των Ανατολικών Ινδιών, υπήρξε μάρτυρας των φριχτών αντιποίνων, όταν τα βρετανικά στρατεύματα έσφαξαν έως και 30.000 ανθρώπους στο Δελχί, πρωτεύουσα της Μογγολικής Δυναστείας, και κατέστρεψαν σχεδόν το μισό Λάκναου, τότε τη μεγαλύτερη πόλη στη Νότια Ασία. Συνάντηση με τον Αντιβασιλέα της Αιγύπτου, στο Παλάτι του στην Αλεξάνδρεια, 12 Μαΐου 1839, με τον Πάτρικ Κάμπελ στο κέντρο. Λιθογραφία του 1849 του Λούις Χάγκε. Μουσείο Βικτόρια και Άλμπερτ, Λονδίνο. Συνειδητοποιώντας το μέγεθος της αποικιοκρατικής δύναμης, ο Σαϊέντ Αχμάντ κατέληξε στο συμπέρασμα ότι ένας στρατιωτικός αγώνας κατά της αποικιακής εξουσίας θα ήταν καταδικασμένος, προτίμησε λοιπόν να προχωρήσει σε αναμόρφωση της ηγεσίας του μουσουλμανικού κλήρου και σε συμφωνία με τους Βρετανούς κατακτητές. Στα ερμηνευτικά του σχόλια στο Κοράνι και τη Βίβλο, καθώς και σε αρκετά δοκίμια και άρθρα του, υποστήριζε ότι το Ισλάμ ήταν εντελώς συμβατό με την πρόοδο και την επιστημονική γνώση, και ότι οι μουσουλμάνοι θα έπρεπε να ασχοληθούν με τη γνώση αυτή όπως είχαν κάνει και οι πρόγονοί τους τη χρυσή εποχή της ανάπτυξης του καλάμ, της ισλαμικής φιλοσοφίας. Η απόφαση του Σαϊέντ Αχμάντ Χαν να συνεργαστεί με τους Βρετανούς οδήγησε στην ίδρυση του Αγγλομουσουλμανικού Κολλεγίου Αλιγκάρ –που αναβαθμίστηκε σε πανεπιστήμιο τη δεκαετία του 1920– με στόχο την εκπαίδευση μιας νέας γενιάς κοσμικόφρονης μουσουλμανικής ελίτ. Ανάλογες εξελίξεις δρομολογούνταν και στην Κεντρική Ασία, όπου η εξάπλωση της Ρωσίας οδήγησε σε αναθεώρηση των ισλαμικών παραδόσεων από ηγέτες όπως ο Ισμαήλ Μπέι Γκασπρίνσκι (1851-1914), Τάταρος της Κριμαίας, που ίδρυσε το μεταρρυθμιστικό κίνημα των Τζαντίντ, ένα κίνημα που επηρέασε τις μουσουλμανικές κοινότητες από την Κριμαία ως την κοιλάδα Φεργκάνα. Έχοντας διατελέσει δάσκαλος σε σχολείο και δήμαρχος του Μπαχτσί Σαράι, της γενέτειράς του, ο Γκασπρίνσκι είδε την υιοθέτηση της επιστημονικής γνώσης από την άπιστη Δύση ως προϋπόθεση για μια πολιτιστική ανανέωση. Από την άποψη αυτή, είχε το ίδιο όραμα με τον Σαϊέντ Αχμάντ και άλλους θιασώτες του Ισλαμικού Διαφωτισμού, όπως ο Τζαμάλ αλ Ντιν αλ Αφγκανί (1839-1897) στο Ιράκ και ο μαθητής του, ο Αιγύπτιος Μεχμέτ Αμπντούλ (1849-1905), που αναφέρονται και στα δύο αυτά βιβλία. Η διαδικασία της ευρύτερης μεταρρύθμισης στον ισλαμικό κόσμο δεν εμπίπτει στις προθέσεις του έργου του Αμπού-Ούκσα. Αντιθέτως, ο τίτλος του ντε Μπέλλαιγκ, Ο Ισλαμικός Διαφωτισμός, υποδηλώνει μια πιο συνολική προσέγγιση, και η απουσία προσωπικοτήτων όπως ο Γκασπρίνσκι και ο Σαϊέντ Αχμάντ μπορεί να θεωρηθούν ουσιαστικές παραλείψεις. Αυτό δεν θα είχε τόση σημασία αν οι τρεις περιοχές (η Οθωμανική Δύση, στο κέντρο η Περσία, και η Ινδία με την ξεχωριστή κληρονομιά αλληλεπίδρασης Μουσουλμάνων-Ινδουιστών) ήταν αποκομμένες η μία από την άλλη. Όμως τον 19ο αιώνα, ωθούμενη από τον αυτοκρατορικό ανταγωνισμό, η διαδικασία που αποκαλούμε πλέον παγκοσμιοποίηση είχε ήδη ξεκινήσει, ιδιαίτερα με τις αυξανόμενες συναλλαγές μεταξύ Νότιας Ασίας και Μέσης Ανατολής. Μια πληρέστερη παρουσίαση του «Ισλαμικού Διαφωτισμού» θα μπορούσε επίσης να περιλαμβάνει τον Ινδό ποιητή και φιλόσοφο Μοχάμεντ Ικμπάλ (1877-1938), που είχε σπουδάσει στη Βρετανία και τη Γερμανία, αγαπούσε τον Γκαίτε, θαύμαζε τον Νίτσε και έγραψε ποίηση στα περσικά, η οποία αποτέλεσε έμπνευση για την ιρανική επανάσταση του 1979. Ομοίως, ο Ινδός δημοσιογράφος και μελετητής Αμπού Αλά αλ Μαουντούντι (1903-1979), ιδρυτής του Τζαμάατ ε Ισλάμι, του ισλαμιστικού κινήματος που ο Πανκάζ Μίσρα αποκαλεί, χωρίς υπερβολή, «το πρώτο επαναστατικό πρωτοποριακό κόμμα λενινιστικού τύπου σε ολόκληρο τον ισλαμικό κόσμο», βασίστηκε σε δυτικές πολιτικές ιδέες. Ο αλ Μαουντούντι είναι, αναμφισβήτητα, ο πραγματικός ιδρυτής του σύγχρονου ισλαμισμού. Η σθεναρή του αντίδραση στον κοσμικό εθνικισμό και την αποικιοκρατία διαμορφώθηκε από τις κοινές ανησυχίες των μουσουλμάνων της Ινδίας κατά τη χρονική περίοδο που οδήγησε στη Διχοτόμηση. Ήταν αντιμέτωποι με ένα κίνημα που ο αλ Μαουντούντι θεώρησε διαβρωμένο από ινδουιστικές επιρροές, άποψη που ενστερνίστηκε τελικά και ο Μοχάμεντ Αλί Τζίνα, πρώην μέλος του Ινδικού Εθνικού Κογκρέσου, ο οποίος, χάνοντας κάθε ελπίδα για μια συμφιλίωση μεταξύ Ινδουιστών και Μουσουλμάνων, έγινε ο ιδρυτής του Πακιστάν. Ο Αγιατολάχ Χομεϊνί μετέφρασε κείμενα του αλ Μαουντούντι από τα ούρντου στα περσικά, ενώ ο Σαγίντ Κουτμπ, συγγραφέας του Milestones [Ορόσημα] (1964), κύριος εκφραστής του σύγχρονου τζιχαντισμού και πνευματικός πατέρας της αλ Κάιντα και άλλων ριζοσπαστικών ομάδων, επηρεάστηκε βαθιά από τα έργα του. Όπως ο αγώνας για την ινδική ανεξαρτησία οξύνθηκε από τις δυτικές πολιτικές αντιλήψεις, έτσι και ο λόγος των σύγχρονων τζιχαντιστών αποκαλύπτει πλήθος δανείων από τις ακραίες δυτικές απόψεις. Όπως έχει επισημάνει ο Βρετανός φιλόσοφος Τζον Γκρέι, o «ισλαμικός φονταμενταλισμός» δεν είναι ένα μόρφωμα αποκλειστικά γηγενές, αλλά μάλλον «ένα εξωτικό υβρίδιο που προήλθε από τη συνάντηση της ισλαμικής διανόησης με ακραίες δυτικές ιδεολογίες» ‒ και, μπορεί να προσθέσει κανείς, με τις νέες δυνατότητες για προπαγάνδα και στρατολόγηση που προσφέρουν τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Ο Ισλαμικός Διαφωτισμός, και οι αντιδράσεις που προκάλεσε, ήταν φαινόμενα που ξεπέρασαν κατά πολύ τα όρια της Μέσης Ανατολής. © THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS 2023 — Μετάφραση: Μιράντα Λεωνίδου Σημ. ARB: Ευχαριστούμε τον καθηγητή Ιωάννη Μ. Κωνσταντάκο για την επιμέλεια του παραπάνω άρθρου. [1] Γνωστή ως Μάχη των Πυραμίδων. (Σ.τ.Μ.) [2] Βλ. την εισαγωγή στο Fanaticism, or Mahomet the Prophet, μτφρ. Χάνα Μπάρτον (Litwin, 2013). [3] Στην ουσία πρόκειται για χαντίθ, λόγο του προφήτη Μωάμεθ. (Σ.τ.Μ.) [4] Γνωμοδότηση μουσουλμάνου νομομαθούς για ζήτημα του ισλαμικού νόμου. (Σ.τ.Μ.) [5] Το συγκεκριμένο άρθρο δημοσιεύτηκε στο The New York Review τον Ιούνιο του 2017, επί προεδρίας Ντ. Τραμπ. (Σ.τ.Μ.)

H πορεία του Ισλάμ προς τον σύγχρονο κόσμο

Σύνδεση