Σκεπτόμενο σύμπαν και κοσμικοί εγκέφαλοι

«Αντιγράφοντας το σχήμα του σύμπαντος, οι θεοί κατασκεύασαν ένα σφαιρικό σώμα –αυτό που σήμερα καλούμε κεφάλι– και εκεί ενσωμάτωσαν τις δύο θεϊκές κυκλικές τροχιές…» Πλάτων, Τίμαιος Από τον Ουρανό – ο Νους είναι πιο ευρύς – Δίπλα δίπλα αν τα βάλω Εύκολα το ένα τ’ άλλο Θα περιέχει – και στο πλάι τους – εσύ.[1] Έμιλυ Ντίκινσον Sabine Hossenfelder, Existential Physics: A Scientist’s Guide to Life’s Biggest Questions, Viking, 2022, 272 pp. Τα διανοητικά ταξίδια στο σύμπαν και στον εγκέφαλο είναι, ως γνωστόν, διαχρονικά προκλητικά και ενδιαφέροντα. Προϋποθέτουν αρκετές γνώσεις και αρκετές υποθέσεις, αλλά υπόσχονται μετατόπιση του (φόβου τού) αγνώστου. Η πρόσφατη δημοσίευση στο περιοδικό Time ενός άρθρου στο οποίο η φυσικός του Ινστιτούτου Προηγμένων Σπουδών της Φραγκφούρτης Σαμπίν Χοσενφέλντερ (Sabin Hossenfelder) αναρωτιέται[2], με αφορμή την έκδοση του βιβλίου της Existential Physics, εάν το σύμπαν με τα 200 δισεκατομμύρια γαλαξίες είναι ένας γιγάντιος σκεπτόμενος εγκέφαλος και εάν, συνολικά, ο κοσμικός ιστός μοιάζει με τον ανθρώπινο εγκέφαλο, καθιστά χρήσιμη ίσως την υπενθύμιση των παρακάτω σκέψεων που έχω διατυπώσει σε ένα σχετικό κεφάλαιο που περιλαμβάνεται στο βιβλίο Το σύμπαν των εγκεφάλων.[3] Στο ταξίδι της αμφιβολίας τους από το πριν στο μετά οι άνθρωποι, αυτοί οι γνωστοί-άγνωστοι που ασύλληπτοι συνεχίζουν να διεκδικούν την αγωνία και το αύριο, έχουν την ευκαιρία και την υποχρέωση να νιώσουν και να σκεφθούν πολλά. Για τον εαυτό τους και τους άλλους. Για την εικόνα και την ουσία του κόσμου. Για το εντός και το επέκεινα. Στην προσπάθειά τους αυτή ο πιο αφοσιωμένος σύμμαχος και εχθρός βρίσκεται μέσα στο ίδιο το κεφάλι τους. Εκεί όπου εγκέφαλος και νους πασχίζουν ασταμάτητα να δώσουν μορφή και νόημα σε στοιχεία και στοιχειά. Σχηματογράφημα εγκάρσιας και οβελιαίας τομής έλικας παρεγκεφαλίδας. Σχέδιο από τον Ραμόν υ Καχάλ. Επιχρωματισμός από τον Ρ. Πάδρο. Ινστιτούτο Καχάλ (CSIC), Μαδρίτη. Εγκέφαλος, νους και οι μεταξύ τους σχέσεις παρέχουν πρόσφορο έδαφος για τη διατύπωση εικασιών από νευροεπιστήμονες και μη. Μονιστές (υλιστές ή ιδεαλιστές), δυϊστές, λειτουργιστές και άλλοι έχουν διατυπώσει διάφορες απόψεις για τη σχέση, εξάρτηση ή ταύτιση μεταξύ πνεύματος και νευροφυσιολογικών γεγονότων, μεταξύ νόησης και νευρικών κυττάρων. Τα αντικρουόμενα επιχειρήματά τους έχουν αναμφίβολα πλουτίσει τον προβληματισμό όλων μας. Παράλληλα, όμως, καθηλώνουν συνήθως την όποια επιχειρούμενη συζήτηση σε πεδίο αντιπαράθεσης προσχηματισμένων ιδεολογιών (υλιστικών ή ιδεαλιστικών), οι οποίες θεμελιώνουν την πίστη τους στα λογικά αδιέξοδα των αντίθετων θεωριών. Θεωρώ ότι η οφειλόμενη πολιτισμική σοφία των καιρών, καθώς και η απαραίτητη επιστημονική επιφύλαξη απέναντι σε ερωτήματα αυτού του μεγέθους, μας υποχρεώνουν να αποφύγουμε τη συνθηματολογική προσχώρηση σε ένα στρατόπεδο. Γιατί ο εγκέφαλος και η νόηση δεν είναι δυνατόν να αντιμετωπίζονται ως προτεκτοράτα εκβιαστικών διαζευκτικών διπόλων. Αντίθετα, αποτελούν συνθετική έκφραση της πλέον αρχέγονης βιολογικής έμπνευσης για υπέρβαση του σχίσματος ύλης-πνεύματος. Έμπνευση, η οποία επέτρεψε-ανάγκασε τα έμβια όντα να δημιουργούν αλλά και να ενσωματώνουν τις επιρροές του κόσμου στον οποίο ανήκουν, τροποποιώντας διαρκώς τα φυσικά στοιχεία (= γονίδια και νευρικά κύτταρα) από τα οποία καθορίζονται. Εγκέφαλος και νους αίρονται στο ύψος των προϋποθέσεων της ζωής, επειδή ακριβώς καταφέρνουν να εναλλάσσουν ρόλους χάριν και προς χάριν του άλλου. Για να είναι προϋποθέτουν αυτό που δεν είναι. Είναι ο κόσμος που (δεν) καταφέρνουν να υπερβούν. Περί αστέρων και… κομπάρσωνΕάν η Φιλοσοφία, ως τέχνη του βίου, έχει τη συνήθεια να (ξανα)κάνει ερωτήματα αυτά που δεν θεωρούνται ως τέτοια (όπως περίπου έλεγε ο Ευάγγελος Παπανούτσος), η Επιστήμη έχει την υποχρέωση να ασχολείται με την παρακολούθηση των ερωτημάτων. Εξετάζοντας κανείς τον εγκέφαλο και τον κόσμο με τον οποίο και στον οποίο ζει, βρίσκεται αντιμέτωπος με μορφές οργάνωσης και εκδηλώσεις τις οποίες συνήθως θεωρεί είτε ως αυτονόητες είτε ως ακατανόητες. Μία προσεκτικότερη –επομένως και αποστασιοποιημένη– ματιά, προσέγγιση που αφήνει πάντα το περιθώριο για ερωτήματα, συνειρμούς, συγκρίσεις, συσχετίσεις και υποθέσεις, επιτρέπει τη διαπίστωση ότι εγκέφαλος και κόσμος έχουν αρκετές ομοιότητες. Αυτός είναι εξάλλου ο λόγος για τον οποίο εξέχοντες επιστήμονες ή φιλόσοφοι των τελευταίων αιώνων παραλλήλιζαν τον εγκέφαλο και τη λειτουργία του με την κυρίαρχη τεχνολογία των καιρών τους. Ο Καρτέσιος με υδραυλικά συστήματα, ο Λάιμπνιτς με εργοστάσιο, ο Σέρινγκτον με τηλέγραφο, και οι πλέον σύγχρονοι με τηλεφωνικό κέντρο ή με ηλεκτρονικό υπολογιστή. Με το αδικαιολόγητο, ενδεχομένως, θράσος του νευροεπιστήμονα που έχει ψηλαφήσει και περιεργαστεί κάποιον αριθμό εγκεφάλων, ολόκληρους ή κομμένους σε φέτες, μπορώ να ισχυριστώ ότι εγκέφαλος και κόσμος είναι δύο πανομοιότυπα οργανωμένες κατασκευές. Ή, ακόμη περισσότερο, ότι δεν υπάρχει μορφή κοσμικής / κοινωνικής οργάνωσης και εκδήλωσης που να μην έχει το εγκεφαλικό της αντίστοιχο, που να μην μπορεί η δομή της να βρεθεί στον εγκέφαλο. Στον εγκέφαλο, ο οποίος ως γνωστόν εμφανίζεται ως διαστελλόμενο-συρρικνούμενο σύμπαν, το οποίο αποτελείται από απομακρυσμένους γαλαξίες (λειτουργικές περιοχές) και ήλιους (κέντρα) από τους οποίους εξαρτάται η ζωή σε επιμέρους πλανήτες (κυτταρικές στοιβάδες και άλλα νευρωνικά μορφώματα). Αποτελείται από κατανοητή ύλη και ενέργεια (συνειδητό) και σκοτεινή ύλη και ενέργεια (ασυνείδητο). Χρησιμοποιεί τον χρόνο, τον χώρο και τα μαθηματικά, για να ανταποκριθεί στις καθημερινές υποχρεώσεις του. Έχει την προϊστορία του (εγκεφαλικό στέλεχος), την παλαιότερη ιστορία του (μεταιχμιακό σύστημα-παλαιοχιτώνιο) και τη νεότερη ιστορία του (νεοχιτώνιο). Έχει προγόνους πρωτόγονους πληθυσμούς (αδιαφοροποίητα εμβρυϊκά κύτταρα) και απογόνους που δεν του ανήκουν. Παράγει και εξαρτάται από ρυθμική αλληλουχία γεγονότων και μικρές ή μεγάλες ταλαντώσεις. Έχει σαφή όρια λειτουργίας (αντίδρασης, αντίληψης), έξω από τα οποία καιροφυλακτεί το μηδέν και ο Θεός του. Έχει έθνη-κράτη (πληθυσμούς κυττάρων) με δική τους γλώσσα (νευροδιαβιβαστές), ιστορική κληρονομιά (γονίδια-εμπειρία), σύστημα διακυβέρνησης (συνταγματική μοναρχία), και πολιτικές ίσων δικαιωμάτων ή φυλετικών-κοινωνικών διακρίσεων. Είναι άλλοτε πλούσιος (σπανιότερα) και άλλοτε φτωχός (συχνότερα). Χαρακτηρίζεται από αντ/συν-αγωνισμό των επιμέρους στοιχείων του, γεγονός που διαμορφώνει τους όρους συγκρότησής του αλλά και δημιουργεί περιθώρια βελτίωσης των αποδόσεών του. Εξαρτάται ως προς την ευημερία και την πρόοδό του από την ποσότητα και την ποιότητα των διαθέσιμων-διακινούμενων πληροφοριών. Έχει αυστηρά θεσμοθετημένη ιεραρχία και πρωτόκολλα λειτουργίας, αλλά και κατ’ εξαίρεση ακολουθούμενες διαδικασίες. Έχει περιόδους ειρήνης αλλά και περιόδους πολέμου, στις οποίες κερδίζονται ή χάνονται μάχες και εδάφη. Έχει αστικές περιοχές (πυρήνες-κέντρα), όπου λαμβάνονται αποφάσεις για όλους τους τομείς δραστηριότητας, αλλά και επαρχιακές-αγροτικές περιοχές (νευροπίλημα), οι οποίες είναι αρμόδιες για τον συνεχή εφοδιασμό των πρώτων. Έχει ιθαγενείς (κύτταρα που ζουν εκεί όπου γεννήθηκαν) και μετανάστες (κύτταρα που αναγκάζονται να διασχίσουν αποστάσεις και σύνορα, για να εγκατασταθούν εκεί όπου θα πεθάνουν). Έχει συγκοινωνιακή οργάνωση με εθνικές οδούς, λεωφόρους, οδικές αρτηρίες μονής ή διπλής κατεύθυνσης και παρακαμπτήριες οδούς, καθώς και σταθμούς ελέγχου-μετεπιβίβασης των μεταφερόμενων (πληροφοριών). Έχει σύστημα άρδευσης του νευρικού παρεγχύματος, αλλά και αποχετευτικό σύστημα με υδραγωγούς, κανάλια και σχάρες αποστράγγισης. Έχει συστήματα προστασίας (αιματο-εγκεφαλικός φραγμός), συναγερμού (πόνος, αμυγδαλή) και αποκομιδής σκουπιδιών (μικρογλοία-απορριματοσυλλέκτες). Παράγει ηλεκτρισμό (δυναμικά ενέργειας) και χρησιμοποιεί ηλεκτροφόρα καλώδια (νεύρα). Χρησιμοποιεί καύσιμα όχι απόλυτα φιλικά προς το περιβάλλον (γλυκόζη), που προμηθεύεται άλλοτε εύκολα και άλλοτε δύσκολα. Έχει περιοχές χτισμένες με ποικίλα (κυτταρο)αρχιτεκτονικά στυλ. Έχει θέατρο-κινηματογράφο, όπου ανεβαίνουν τραγικά και κωμικά έργα (όνειρα). Έχει πρωταγωνιστές (νευρώνες) και κομπάρσους (νευρογλοία). Έχει μουσεία για τη φύλαξη μνημείων (αναμνήσεων), τηρεί βιβλίο συμβάντων (μακρόχρονη μνήμη) και έχει μπλοκ σημειώσεων (βραχύχρονη μνήμη). Έχει ξεχωριστές περιοχές για την εκδήλωση δραστηριοτήτων εκπαίδευσης, λατρείας, έρωτα, ευχαρίστησης. … Λάθη και ουσίεςΜετά από τα παραπάνω, δημιουργείται ίσως το ερώτημα για το ποιο είναι πρωτότυπο και ποιο το είδωλο. Είναι άραγε ο κόσμος έτσι, επειδή διαμορφώθηκε[4] από (αυτόν) τον εγκέφαλο (με το «εγγενές λάθος» κατά τον Καίσλερ), ή μήπως, αντίθετα, ο εγκέφαλος αναπτύσσεται αναπόφευκτα ως «αντανάκλαση του σύμπαντος», όπως έλεγε ο Σαντιάγο Ραμόν υ Καχάλ, για να αποτελέσει τη διαθήκη του; Το ερώτημα μπορεί να θεωρηθεί ότι είναι υποβολιμαίο και ότι οποιαδήποτε απόπειρα απάντησής του θα συνιστούσε ανεπίτρεπτη προσπάθεια νομιμοποίησής του. Γιατί όπως θα έλεγαν πιθανόν οι φλεγματικοί Αγγλοσάξονες, (dark) matter doesn’t really matter. [1] Η μετάφραση είναι του Χάρη Βλαβιανού. Οι πρωτότυποι στίχοι: The Brain–is wider than the Sky– / For–put them side by side– / The one the other will contain / With ease–and you–beside–. [2] Όπως είχαν αναρωτηθεί και δύο χρόνια νωρίτερα ο αστροφυσικός Franco Vazza και ο νευροεπιστήμονας Alberto Feletti. Βλ. F. Vazza F and A. Feletti, “The Quantitative Comparison Between the Neuronal Network and the Cosmic Web”, Front. Phys. 8:525731, 2020, doi: 10.3389/fphy.2020.525731 [3] Γιώργος Χ. Παπαδόπουλος και Ηλίας Δ. Κούβελας, Το σύμπαν των εγκεφάλων, University Studio Press, 2011. [4] Θυμίζω ότι σύμφωνα με τον Αναξαγόρα νοῦς ἐστιν ὁ διακοσμῶν τε καὶ πάντων αἴτιος.

Σκεπτόμενο σύμπαν και κοσμικοί εγκέφαλοι

Σύνδεση