Το μεν πουκάμισο αδειανό, ο δε Βασιλιάς γυμνός

Στο Ημερολόγιο Καταστρώματος Γ΄ - «Κύπρον ου μ’ εθέσπισεν» (1955) του Γιώργου Σεφέρη υπάρχει ένα ποίημα που ανατρέχει σε μια συγκεκριμένη εκδοχή του μύθου της ωραίας Ελένης (την οποίαν είχε πραγματευτεί και ο Ευριπίδης, στην ομότιτλη τραγωδία του). Σύμφωνα με αυτήν, η Σπαρτιάτισσα βασίλισσα ουδέποτε έφτασε στην Τροία, παρά μόνον ένα είδωλό της. Η ίδια, με σάρκα και οστά, είχε μεταφερθεί στην Αίγυπτο, όπου και την βρήκε ο Μενέλαος μετά την λήξη του Τρωικού πολέμου. Εκεί την συνάντησε επίσης ο Τεύκρος, αδελφός του Αίαντα, καθ’ οδόν για την Κύπρο, «ου [τον] εθέσπισεν» ο Απόλλων όπως εγκατασταθεί και ιδρύσει μια νέα Σαλαμίνα, στην μνήμη της πατρίδας από την οποίαν τον είχε εκδιώξει ο πατέρας του. Μαθαίνοντας από στόματος της Ελένης την πραγματική αιτία –την έλλειψη πάσης αιτίας– της δεκαετούς σφαγής στο όνομά της, η λυρική φωνή που, υποτίθεται, ανήκει στον επιβιώσαντα, αναρωτιέται προς τι «τόσος πόνος τόση ζωή/ πήγαν στην άβυσσο/ για ένα πουκάμισο αδειανό, για μιαν Ελένη». Μέσα από ένα είδος ειρωνικής εκτροπής, φαινομένου που απαντάται συχνά στην ιστορία των νοοτροπιών, πολλοί αριστεροί στην Ελλάδα αναγνώρισαν στους στίχους του Σεφέρη –ποιητή ο οποίος δεν ήταν από τους «δικούς» τους– τον απόηχο κάποιων διαψεύσεων και απογοητεύσεων που τους αφορούσαν άμεσα. Μετά τον βαρύ φόρο αίματος που πλήρωσαν στην Αντίσταση, μετά την πολιτικοστρατιωτική συντριβή τους στον Εμφύλιο (1946-1949), μετά τους σκληρούς διωγμούς τους οποίους υπέστησαν για πολλά ακόμη χρόνια, αλλά, από την άλλη, και μετά την αποκάλυψη των εγκλημάτων του Στάλιν, και καθώς καταλάβαιναν ποια ήταν η αληθινή φύση του «(αν)υπαρκτού σοσιαλισμού», όσοι διέθεταν ελάχιστα αποθέματα διαύγειας άρχισαν να υποψιάζονται –και πολλοί να πείθονται– ότι τους έλαχε να υποφέρουν όλη την μακρά εκείνη λιτανεία από θυσίες και οδύνη «για ένα πουκάμισο αδειανό, για μιαν Ελένη». Στον χώρο του πολιτισμού, το συγκεκριμένο συναίσθημα υποκίνησε την ανάδυση ενός sui generis ρεύματος ή άτυπης ομάδας, με ιδιαίτερα εμφανή παρουσία στο τοπίο της πρώτης μεταπολεμικής γενεάς των νεοελληνικών γραμμάτων. Ένας οξυδερκής κριτικός της επόμενης κλάσης λογοτεχνών, ο Βύρων Λεοντάρης, την ονόμασε «ποίηση της ήττας», επισημαίνοντας συγχρόνως και την θετική όψη του νομίσματος: «Αυτούς τους ποιητές τους κέρδισε η ποίηση, ακριβώς όταν τους έχανε η ιδεολογία» στην οποίαν είχαν πιστέψει. Η αυτοκριτική της Αριστεράς άργησε να ανοίξει δρόμο και στον χώρο της πεζογραφίας, για διάφορους λόγους που δεν θα συζητήσουμε εδώ. Εν πάση περιπτώσει μία από τις πρώτες εξαιρέσεις –κατ’ εμέ την ευτυχέστερη– αποτελεί Το Κιβώτιο[1] (1974), μοναδικό μυθιστόρημα του ποιητή, δοκιμιογράφου και μεταφραστή Άρη Αλεξάνδρου (κατά κόσμον Αριστοτέλη Βασιλειάδη), από την γέννηση του οποίου λίαν προσφάτως συμπληρώθηκαν εκατό χρόνια (Πετρούπολη/ Πέτρογκραντ 1922 - Παρίσι 1978).[2] 1. Το κενό και η γύμνια Αν και δεν άφησε κάποια ρητή μαρτυρία επί του προκειμένου, είναι προφανές (τουλάχιστον για μένα) ότι ο Άρης Αλεξάνδρου, καθώς συνέθετε Το Κιβώτιο, πρέπει να είχε κατά νουν το σεφερικό ποίημα. Έμμεση πλην εύγλωττη απόδειξη η σπερματική εικόνα από την οποίαν αναφύονται και τα δύο έργα, και που δεν είναι άλλη από την κενότητα. 1.1. Ξεδιπλωμένη σε αφηγηματικό σενάριο, η εν λόγω εικόνα έχει ως εξής: Κάπου στην βόρεια Ελλάδα, τέλη καλοκαιριού και αρχές φθινοπώρου του 1949 (αλλά θα μπορούσε να είναι όπου, όποτε και σε οποιαδήποτε χώρα που φλέγεται από έναν εμφύλιο πόλεμο). Σε κάποια πόλη που έχει καταληφθεί από τις δυνάμεις των επαναστατών, συγκροτείται μια επίλεκτη μονάδα επιφορτισμένη με την μεταφορά ενός σφραγισμένου μεταλλικού κιβωτίου από την συγκεκριμένη τοποθεσία σε μίαν άλλη, την οποίαν επίσης κρατούν οι αντάρτες. Η αποστολή πρέπει να διασχίσει μια περιοχή που ελέγχεται εν μέρει από τον εχθρό, και από την άφιξη του κιβωτίου στον προορισμό του σε βέλτιστες συνθήκες και το συντομότερο δυνατό εξαρτάται, τους λένε, η έκβαση της εγχώριας, αν όχι δε και της παγκόσμιας επανάστασης. Η αποστολή, τους λένε επίσης, είναι «επιχείρηση αυτοκτονίας»: έχουν να αντιμετωπίσουν όχι μόνο φανερούς αντιπάλους, αλλά και κρυφούς, που θα πρέπει να εντοπιστούν και εξοντωθούν, καθώς και τα όποια εμπόδια ενδεχομένως προκύψουν από τις ίδιες τους τις τάξεις. Εναντίον των μεν θα χρησιμοποιήσουν αμυντικό και επιθετικό οπλισμό· ενάντια στους δε, το αλάνθαστο ηθικό όπλο της επαναστατικής επαγρύπνησης· τέλος, για άλλες περιστάσεις, τυχαίες και μη, υπάρχουν οι κατάλληλες δόσεις κυανίου (που προορίζονται, φέρ’ ειπείν, για όσους –ασθενείς ή τραυματίες– θα μπορούσαν να επιβραδύνουν την πορεία). Υπό παρόμοιους οιωνούς ξεκινά το απόσπασμα και, ως αναμενόμενο, αποδεκατίζεται καθ’ οδόν, ούτως ώστε μόνον ένα μέλος της αποστολής φτάνει στον προορισμό. Το κιβώτιο παραδίδεται στους παραλήπτες οι οποίοι, ανοίγοντάς το, διαπιστώνουν ότι είναι κενό. Στο κενό πέφτει και η κατάθεση του επιζώντος προς έναν ανακριτή ο οποίος παραμένει αθέατος και, κατά πάσα πιθανότητα, ελάχιστα ενδιαφέρεται για την εκδοχή του ανακριθέντος. Κατά συνέπεια, στο ίδιο κενό, ο πρωταγωνιστής περιμένει την σειρά του για εκτέλεση. 1.2. Η εννοιακή μεταφορά εκ της οποίας γεννάται Το Κιβώτιο έχει και μια «προστιθέμενη αξία», που όμως, γίνεται αντιληπτή μόνον από όσους ξεφυλλίσουν την επικείμενη ρουμανική μετάφραση του μυθιστορήματος·[3] στα ίχνη της με έβαλε, άλλωστε, η προκειμένη δική μου διγλωσσία. Στα ρουμανικά, λοιπόν, ή ίδια λέξη, gol,[4] σημαίνει και αδειανός ή κούφιος αλλά και γυμνός. Ως εκ τούτου, δεν είναι δύσκολο από το κενό κιβώτιο, που όλοι ορκίζονται πως είναι γεμάτο, να πάει ο νους σου στα καινούργια ρούχα του Βασιλιά, που όλοι θαυμάζουν και κανείς δεν βλέπει, μέχρις ότου η φωνή ενός παιδιού ακούγεται να ξεφωνίζει: «Ο Βασιλιάς είναι τσίτσιδος!». Χάρις σ’ αυτήν την ομωνυμία (την οποίαν ο ίδιος ο συγγραφέας αγνοούσε) ορισμένοι αναγνώστες του έχουμε πρόσβαση στον σκληρό πυρήνα, αν όχι δε και στην πεμπτουσία του μηνύματος του Άρη Αλεξάνδρου: η αυτοκριτική της Αριστεράς αποκαλύπτει την γύμνια μιας κενής ιδεολογίας. Αυτοί είναι οι δύο σημασιολογικοί άξονες που έχουν συγχωνευτεί μέσα από τις δημιουργικές διεργασίες, και που οι αναλυτικές οφείλουν να διακρίνουν. 2. Το κενό νοήματος: μια φαινομενολογία του θανάτου Αφαιρώντας κάθε νόημα από την τρωική εκστρατεία, το «αδειανό πουκάμισο» της Ελένης εκμηδενίζει παράλληλα την λεγόμενη «ηρωική εποχή» του ελληνικού πολιτισμού. Διότι, όπως μας λέει ο Ησίοδος στο Έργα και Ημέραι, το ευγενικό γένος των ολβίων ηρώων χάθηκε εξ ολοκλήρου πολεμώντας σε μάταιες συρράξεις: υπέρ και ενάντια στην Επτάπυλο Θήβα, πολιορκώντας ή υπερασπίζοντας τα πανύψηλα τείχη του Ιλίου... 2.1. Οι αναλογίες με το κενό Κιβώτιο του Άρη Αλεξάνδρου και εύγλωττες είναι και πασιφανείς: [...] όλη η επιχείρηση Κιβώτιο στο σύνολό της, στάθηκε άχρηστη [...], άχρηστες οι εκτελέσεις, άχρηστοι οι θάνατοι από χίλιες αιτίες, οι κυανισμοί, άχρηστα τα πάντα (σ. 337) Εκτός εάν... Εδώ αρχίζουν οι «θεωρίες συνωμοσίας», εκ των οποίων η πιο παράλογη είναι και η πιο αληθοφανής: [...] μπορεί το ίδιο το Γενικό Αρχηγείο να μας είχε στείλει εν γνώσει του στην αποτυχία και στο θάνατο [...] εν γνώσει και σκόπιμα, έχοντας σχεδιάσει την Επιχείρηση Κιβώτιο κατά τρόπο ακριβώς ώστε ο σκοπός του Γενικού Αρχηγείου να επιτευχθεί μέσω της δικής μας ακριβώς αποτυχίας (σ. 345). Πώς να μη σκεφτεί κανείς την, συνωμοσιακή επίσης, ερμηνεία που –ήδη από την Αρχαιότητα– συναρτούσε τις παλιές εκείνες σφαγές προς την ανάγκη να ξαλαφρώσει η Γη από έναν υπερπληθυσμό ημιθέων;[5] Εντούτοις, σενάρια όπως το ανωτέρω δεν παρέχουν κάποια συγκεκριμένη απάντηση επί του προκειμένου. Με άλλα λόγια, δεν μαθαίνουμε, ούτε είναι δυνατόν ποτέ να μάθουμε προς τι οι περιπέτειες του κιβωτίου και οι θυσίες της συνοδείας του: «άχρηστες» μάλλον, δηλαδή «αδειανές», και οι μεν και οι δε! Εδώ χωρούν μονάχα ερμηνευτικές εικασίες. Αρχής γενομένης, για παράδειγμα, από την παντελή αδράνεια και την επίμονη σιωπή του ανακριτή. Αλλά και από το ιδιαζόντως απόρρητο «επισκεπτήριο», το οποίο εγχειρίσθηκε στον πρωταγωνιστή με κατηγορηματική εντολή να το κρατήσει κλειστό, να το φυλάξει «πιο προσεχτικά κι απ’ την κομματική [του] ταυτότητα» και να το παραδώσει αποκλειστικά και μόνο σ’ αυτόν που θα του το ζητούσε ρητώς· αλλά το οποίο κανείς και ποτέ δεν του το ζήτησε. Και στις δύο περιπτώσεις, ο μυθιστορηματικός χαρακτήρας βρίσκεται στην ίδια περίπου θέση με τον «χωριάτη» ενώπιον του Νόμου, στην γνωστή παραβολή του Κάφκα. Εκεί, λοιπόν, ο επίδοξος επισκέπτης, προκειμένου να έχει πρόσβαση στον Νόμο, πρέπει πρώτα να (ξε)περάσει τον πρώτο φρουρό και έπειτα μια σειρά από άλλους φύλακες, «ο ένας πιο δυνατός από τον άλλον». Εδώ, στο μυθιστόρημα, η φαινομενική απουσία εμποδίων ωθεί τον ήρωα σε επανειλημμένες απόπειρες διαλεύκανσης των απορρήτων του κενού. Φέρ’ ειπείν, δεν παύει να προκαλεί τον άφαντον ανακριτή: του στήνει παγίδες (π.χ. σχετικά με την ακριβή δύναμη του αποσπάσματος: 40; 35; 34; – «καμιά αντίρρηση ως προς τον αριθμό, έτσι δεν είναι;»)· αποσιωπά ακουσίως ή εν γνώσει ορισμένα δεδομένα, τα οποία ομολογεί εν συνεχεία, πότε σωστά και πότε αλλοιωμένα· απειλεί να αναστείλει την κατάθεσή του, για να την συνεχίσει ευθύς αμέσως· τον κατακλύζει με παρεκβάσεις, αν και του υπόσχεται κάθε τόσο να μην παρεκκλίνει άλλο της αφηγηματικής ευθείας· φτάνει μέχρι σημείου να τον αμφισβητήσει επιθετικά: «Σύντροφε ανακριτά, αρχίζω να αναρωτιέμαι αν είσαστε πράγματι σύντροφος. Ή μάλλον, αρχίζω να πιστεύω πως δεν είσαστε, και σας το λέω έξω απ’ τα δόντια...») – μπας και εκμαιεύσει την παραμικρή ένδειξη ότι η μαρτυρία του δεν αγνοείται παντελώς... Το αζήτητο «επισκεπτήριο» γίνεται για τον αφηγητή αφορμή για άλλη μια σειρά από βασανιστικά διλήμματα. Ο ήρωας ταλαντεύεται ανάμεσα στο ενδεχόμενο να το παραδώσει (αλλά σε ποιον;) ή να το κρύψει (αλλά από ποιον;)· αφόρητο άγχος τον κυριεύει και θα ’θελε πάση θυσία να αποσπάσει κάποιο νόημα από το συγκεκριμένο έγγραφο· τολμά ακόμη και να παραβιάσει την απαγόρευση και να το ανοίξει· πλην όμως το αποτέλεσμα ουδόλως είναι διαφωτιστικό. Το «επισκεπτήριο» μπορεί κάλλιστα να αποτελεί τόσο διαπιστευτήριο όσο και lettre de cachet, αφού το κρυπτογραφημένο κείμενο ενδέχεται να διαβαστεί είτε «έμπιστος» είτε «προδότης»...[6] Έτσι λοιπόν, τόσο για τον ταπεινό «χωριάτη», όσο και για τον μαχητή της Επανάστασης, το αίνιγμα του κενού και το κενό ως αίνιγμα παραμένουν εξίσου αδιαπέραστα. Επιπλέον, όλα δείχνουν πως εκεί δεν υπάρχει τίποτα προς «διαπέρασιν». Ο χαρακτήρας του Κάφκα μαθαίνει, αλλά in articulo mortis, ότι η πύλη το κατώφλι της οποίας δεν είχε τολμήσει να δρασκελίσει προοριζόταν αποκλειστικά γι’ αυτόν. Ο πρωταγωνιστής του Άρη Αλεξάνδρου, μετά από επανειλημμένες εφόδους, θα καταλάβει ότι το κενό νοήματος είναι πυρήνας ολέθρου και αφανισμού: [...] κι αν νoμίζετε λοιπόν πως θα γεμίσει το κιβώτιο με το πτώμα μου, τι περιμένετε και δε με στήνετε στα έξι βήματα, στον τοίχο, ή μάλλον στη σιδερένια δίφυλλη πόρτα; (σ. 358). 2.2. Πράγματι, μια ολόκληρη φαινομενολογία θανάτου χωράει στο αδειανό κιβώτιο (ή αναδύεται απ’ αυτό). Λίγοι πέφτουν στην μάχη ή από τυχαίες αιτίες[7]. Πιο πολλές είναι οι απώλειες σε ύποπτες συνθήκες (όπως η ενέδρα των αλεξιπτωτιστών ή το δήθεν «τεχνικό» σφάλμα κατά την ανατίναξη της Ξύλινης Γέφυρας) οι οποίες καθιστούν πιστευτή την υπόθεση «συνωμοσίας», σύμφωνα με την οποίαν η επιχείρηση κιβώτιο προορίστηκε για αποτυχία από τους ίδιους τους εντολοδόχους της. Όπως στις ιστορίες με θησαυρούς –κρυμμένους από πειρατές ή φρουρούμενους από δράκους– είναι απαραίτητο να εξοντωθούν όσοι κατέχουν το μυστικό. Δηλαδή, ότι δεν υπάρχει και ούτε υπήρξε ποτέ «θησαυρός». Γι’ αυτό, λίγο προτού ξεκινήσει η αποστολή, εκτελείται ο οξυγονοκολλητής που είχε σφραγίσει το κιβώτιο, ενώ μετά την άφιξη στον προορισμό, επίκειται να στηθεί επίσης «στα έξι βήματα» αυτός που το παρέδωσε στους παραλήπτες. Άλλοι πέντε, οι οποίοι έχουν χαρακτηριστεί «προδότες», από το Γενικό Αρχηγείο, εκτελούνται από τους συντρόφους τους. Ως εκ τούτου, η επιχείρηση κιβώτιο εγκαινιάζεται από ένα μαφιόζικο (ούτως ειπείν) τελετουργικό: μία συνθήκη αίματος με στόχο το κτίσιμο και την εδραίωση της συνοχής της ομάδας διαμέσου σύμπραξης σε φόνο. Ενώ κατά την πορεία, συχνά-πυκνά γίνεται χρήση του κυανίου με το οποίο είχε εν αφθονία εξοπλιστεί η μονάδα. Διόλου τυχαία, σχεδόν όλες οι αναφορές προς την βάση λήγουν με την συνθηματική φράση: «Χ κυάνιο κιβάρ» (δηλώνοντας έτσι την αμοιβαία συνάρτηση «κυανισμού» του τάδε ή του δείνα και της «αρίστης καταστάσεως» του κιβωτίου). Το αμετάβλητη λογότυπο συνοψίζει ανάγλυφα μίαν αμετάβλητη πρακτική: το μόνιμα ακόρεστο κενό να απαιτεί μονίμως νέα θύματα. 3. «Ο Βασιλιάς είναι γυμνός» ήτοι ο απο-κοινοτοπισμός του Κακού Για να περιγράψουν το φαινόμενο, μερικοί προσφεύγουν σε μεταφορές από τον χώρο της βιολογίας: μιλούν, φέρ’ ειπείν, για την χαρακτηριστική «φαγοκυττάρωση» ή και «αυτοφαγία» των επαναστάσεων. Ας μην ξεχνάμε ωστόσο ότι οι νεότερες επαναστάσεις είναι προϊόντα της βιομηχανικής εποχής. Επομένως, πιο κατάλληλες μου φαίνονται οι αναλογίες από την σχετική σημασιολογική σφαίρα. Έχουμε ίσως να κάνουμε με τα εκλεπτυσμένα γρανάζια της μηχανής του θανάτου, τα οποία, προκειμένου να λειτουργήσουν, χρείαν έχουν όχι μόνον της κατάλληλης πρώτης ύλης –ψυχών τε και σωμάτων προς τεμαχισμόν και άλεσμα–, αλλά και του λίαν απαραιτήτου λιπαντικού «γράσου». Το τελευταίο, κατά την αντίληψή μου, δεν είναι παρά οι λέξεις. Και όχι οποιεσδήποτε λέξεις, αλλά ακριβώς εκείνες που έχουν προσβληθεί από μια συγκεκριμένη νόσο. Θα ήταν πολύ εύκολο να την ορίσουμε ως υποτυπώδη «ξύλινη γλώσσα» (την οποίαν, εξάλλου, περιλαμβάνει). Το εν λόγω σύνδρομο μοιάζει πιο πολύ με την Newspeak που κατά φαντασίαν συνέλαβε ο Όργουελ, μελέτησε in vivo ο Βίκτωρ Κλέμπερερ (στο περίφημο πόνημά του Η γλώσσα του Τρίτου Ράιχ / Lingua Tertii Imperii) και που έφτασε στην εντέλεια ως κομμουνιστική αγκιτπρόπ. Ένας πολυσύνθετος ρητορικός μηχανισμός, ο οποίος αποδεικνύει ότι οι ιδεολογίες που τον δημιούργησαν, καίτοι δηλώνουν παρακολούθημα του «πράττειν», δεν κάνουν ούτε στιγμή χωρίς τo «λέγειν». Γιατί τα λόγια είναι ακριβώς τα αέρινα ρούχα με τα οποία όλο προσπαθούν, ματαίως άλλωστε, να καλύψουν την πλήρη γύμνια τους.[8] 3.1. Η νόσος της γλώσσας και η γλώσσα ως νόσος, καθώς και η σημειολογία αυτής θα μπορούσαν να εξεταστούν υπό το πρίσμα της επίμαχης και αμφιλεγόμενης θεωρίας περί «κοινοτοπίας του Κακού», της Χάννας Άρεντ, πλην όμως ερμηνεύοντάς την, τρόπον τινά, αντιστρόφως. Ως πολιτικός φιλόσοφος, η συγγραφέας μάς άφησε την διαυγέστατη, ακριβή ακτινογραφία της συλλογικής νοοτροπίας του ολοκληρωτισμού. Ως άνθρωπο όμως η μετριότητα του ατόμου Άιχμαν την άφησε κατάπληκτη έως αμήχανη. Αντιβαίνοντας προς παντός είδους αναμενόμενα, ο Ναζί δολοφόνος δεν ήταν ένα σαδιστικό «τέρας», αλλά ένας γκρίζος γραφειοκράτης, ηθικά ανάπηρος λόγω ελλιπούς νοημοσύνης. Ιδωμένο με τα μάτια του Άιχμαν, το Κακό εμφανίζεται ως ασήμαντο και «κοινότοπο», ενώ υποκείμενα προδιατεθειμένα να το πράξουν με παρόμοια αποτελεσματική ρουτίνα είναι, κατά τα φαινόμενα, λεγεώνα. Αυτό που διαφεύγει εντελώς της προσοχής της Άρεντ είναι το γεγονός ότι, προτού καταλήξει κοινότοπο, το Κακό πρέπει να καταστεί τέτοιο. Αυτό είναι το έργο με το οποίο επιφορτίζονται τα διάφορα επιμέρους ιδιώματα της αυτής ολοκληρωτικής διαλέκτου: να κάνουν ώστε το παράλογο να περάσει για λογική, το ψέμα για αληθές και η πλήρης ανωμαλία για κανονικότητα. Όπως στα συνθήματα που αναγράφονται στην πρόσοψη του Υπουργείου Αλήθειας: Ο πόλεμος είναι ειρήνη, Η ελευθερία είναι σκλαβιά, Η άγνοια είναι δύναμη. Αποκαθιστώντας το νόημα που σφετερίζονται τέτοιου είδους αντινοήματα, ο Άρης Αλεξάνδρου αποδομεί την κοινοτοπία του Κακού· ή (ας μου επιτραπεί ο βαρβαρισμός) το απο-«κοινοτοπίζει». Η ενέργειά του είναι συναφής με την ανατρεπτική φωνή του προφανούς: «Ο Βασιλιάς είναι γυμνός». 3.2. Η εμμονική επανάληψη του (ρητορικού, φυσικά) ερωτήματος Με τις λέξεις θα παίζουμε τώρα; αναδεικνύει το ειδικό βάρος που αποκτά στο μυθιστόρημα το θέμα της γλώσσας και του λόγου, ως εργαλείων για την επίτευξη της κοινοτοπίας του Κακού. Αρχής γενομένης από το (σταλινικής κοπής) αξίωμα: «Οι εκκαθαρίσεις μάς κάνουν πιο δυνατούς». Η συγκεκριμένη –χαρακτηριστική της Newspeak– ρήση εκλογικεύει τύποις την παράνοια που αναπνέεται ανά πάσα στιγμή στον κόσμο του ολοκληρωτισμού. Συμπεριλαμβανομένης της επιχείρησης κιβώτιο, κατά την οποίαν, όπως έλεγα και προηγουμένως, η φονική καχυποψία κάνει περισσότερα θύματα από οιονδήποτε άλλο φονικό παράγοντα. Κατά κανόνα, παρόμοιες «ντιρεκτίβες» εντάσσονται στην «γραμμή» που κατεβάζουν τα ανώτατα κλιμάκια. Η περί ης ο λόγος απηχεί δε τις σφοδρές έριδες για εξουσία, οι οποίες μαίνονται εκεί, στην κορυφή.[9] Πόσα απ’ όλα αυτά φτάνουν στην «βάση»; Η φρουρά του κιβωτίου είναι ενήμερη για την μάχη που δίδεται μεταξύ «λενινιστών» και «δογματικών»· γνωρίζει επίσης ότι οι τελευταίοι (οι οποίοι είναι και «φραξιονιστές») κατέλαβαν «πραξικοπηματικά» την αρχή και την άσκησαν για ένα, ευτυχώς σύντομο, χρονικό διάστημα, έως ότου η «ιστορική Ολομέλεια της 29ης Αυγούστου» αποκατέστησε την «νόμιμη» ηγεσία του Κόμματος· επίσης, πληροφορήθηκαν ότι, ενδιαμέσως, είχαν επέλθει δυσμενείς μεταθέσεις, συλλήψεις ή και εκτελέσεις στελεχών. Έχουν όμως επίγνωση και του ότι, ασχέτως επικρατούσης παρατάξεως, ο επιδιωκόμενος σκοπός είναι ένας και ο αυτός: να διασπαρεί ο φόβος, η ανασφάλεια και η σύγχυση, ώστε κανείς να μην ξέρει εν τέλει ποιος είναι ποιος, ούτε με ποιον έχει να κάνει; […] υποπτεύτηκα ότι η ηγεσία του Κόμματος μπορεί να άλλαξε άλλη μια φορά και οι ιστορικές αποφάσεις της Ολομέλειας της 29ης Αυγούστου μπορεί να ανατραπήκανε από μια άλλη εξ ίσου ιστορική Ολομέλεια και συνεπώς, […] μου πέρασε ξάφνου η υποψία ότι μπορεί να μην απευθύνομαι στον λενινιστή ανακριτή, αλλά σε κάποιον που με κρίνει με διαφορετικά κριτήρια […] (σ. 182). Σε επίπεδο ατομικής και συλλογικής συμπεριφοράς, το «κοινότοπο» Κακό, σε εκδοχή Αλεξάνδρου, έχει δύο όψεις: η μία «κομματική» και η άλλη κυνική· πλην όμως συμπληρωματικές. Η πρώτη μας δείχνει ότι ο ευπειθής επαναστάτης ουδόλως είναι ένας ανθρωπάκος τύπου Άιχμαν, στενόμυαλος και άμοιρος ενσυναίσθησης (empathy) από έλλειψη φαντασίας. Αντιθέτως, φαίνεται επιρρεπής σε συμπόνια προς το θύμα· γι’ αυτό και ζητά κατανόηση για τον εαυτό του («ελάτε στη θέση μου»). Οριακά όμως, η πίστη που οφείλει στην Οργάνωση έρχεται πρώτη, πριν από οτιδήποτε άλλο. Διότι, όπως πολλοί το πίστευαν τότε (και μερικοί το πιστεύουν ακόμη και σήμερα), καλύτερα να σφάλλεις με το Κόμμα παρά να δικαιωθείς ερήμην, ή και εναντίον αυτού. Η δεύτερη όψη του Κακού είναι, όπως έλεγα, κυνική. Για να θυμηθούμε και πάλι τον Όργουελ, η «κοινοτοπία» της εκπορεύεται από μια «διπλή σκέψη» (doublethink). Από λογικής απόψεως, η αλάνθαστη «γραμμή» αψηφά την αρχή της μη αντίφασης: εάν το κρίνει σκόπιμο το Κόμμα, τότε –γιατί όχι;– «Η ελευθερία είναι σκλαβιά». Κι επίσης αν το κρίνει σκόπιμο το Κόμμα, καταργείται και η φυσική (ας την πούμε) ανθρώπινη ηθική, που εδράζεται σε δίκτυα αλληλεγγύης, στο έλεος, την συμπάθεια, την στοργή για τον συνάνθρωπο (με ή χωρίς θρησκευτικό υπόβαθρο). Ελλείψει αυτών, ελαφρά τη καρδία θα αναστείλει το άτομο τα όποια διλήμματα πνευματικής ή ηθικής φύσεως. Έτι περαιτέρω, μπορεί έως και να αντλήσει ορισμένα οφέλη από τις διλημματικές καταστάσεις. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η εκτέλεση του, διορισθέντος εκ των άνω διοικητή της αποστολής, Ταγματάρχη Περικλή. κατόπιν απροκάλυπτης στάσης των ανδρών του. Επειδή όμως το, σοβαρότατο, ομολογουμένως, επεισόδιο λαμβάνει χώρα δύο μόνον ημέρες πριν από την «ιστορική Ολομέλεια της 29ης Αυγούστου», η συγκεκριμένη συγκυρία καθιστά δυνατή την εκ των υστέρων αιτιολόγηση της εξέγερσης (μέσα από μίαν επιδέξια σοφιστική): [...] η απόφαση της Ολομέλειας [...] τόνιζε μεταξύ άλλων την ανάγκη να εκκαθαρίσουμε τις γραμμές μας από τους δογματικούς και συνεπώς, καταδικάζοντας τον Ταγματάρχη, εκτελέσαμε διαταγή του Κόμματος [...] (σ. 326-327). Το πράγμα δεν περνάει ωστόσο απαρατήρητο, και η όποια πρόφαση «κοινοτοπίας» αίρεται ειρωνικά, όταν ο αφελής Λυσίμαχος παραλλάσσει την σχετική επιχειρηματολογία στην κλίμακα του rocambolesque: – Δηλαδή, – είπε διστακτικά σε λίγο, – αν κάνατε τότε [: προτού εκτελεστούν οι πέντε] την ανταρσία σας και εκτελούσατε τον Ταγματάρχη και μπορούσατε κάπου να κρυφτείτε ως την Ολομέλεια της 29ης Αυγούστου, τώρα θα σας έδινε δίκιο το Κόμμα, ψέματα; (σ. 301). 3.3. Κατά την αντίληψη της Χάννας Άρεντ, το «κοινότοπο» Κακό είναι ανεπίδεκτο οιουδήποτε μεγαλείου, έστω και του τερατώδους. Υπ’ όψιν όμως: αυτού του είδους η ασυμβατότητα σχετικοποιεί εκ παραλλήλου και το Καλό. Ιδού λοιπόν γιατί, τόσο στο ανά χείρας μυθιστόρημα όσο και στο οικείο πλαίσιο αναφοράς, δύσκολα θα βρει κανείς χαρακτήρες με τους οποίους μπορεί να ταυτιστεί ανεπιφύλακτα. Ακόμη και ο φυσιολογικός οίκτος για τα θύματα δεν μας εμποδίζει να δούμε ότι μεταξύ αυτών και των θυτών τους υπάρχει κάποιο είδος σύμπνοιας.[10] Μια καλή προς μελέτην περίπτωση αποτελεί εν προκειμένω ο ίδιος ο πρωταγωνιστής του Κιβωτίου, καθότι πρόκειται ακριβώς για ένα τέτοιο θύμα, κατεξοχήν αμφίσημο και επαμφοτερίζον. Από την μια πλευρά, διαθέτει φυσιολογικά συναισθηματικά και ηθικά αντανακλαστικά· από την άλλη όμως, αυτά αναστέλλονται από το κομματικό του Υπερεγώ. Όταν, κατά καιρούς, αναλαμπές ανθρωπιάς επαπειλούν να τον αναστατώσουν εις το ελάχιστον, η άγρυπνη συνείδηση του αγωνιστή τον ανακαλεί πάραυτα στην τάξη. Η μετριότητά του, και από πλευράς Καλού αλλά και του Κακού, τον κάνει να ταλαντεύεται μονίμως ανάμεσα σε μικροεξεγέρσεις και μικροπροδοσίες. Φέρ’ ειπείν, δεν αντιτίθεται ανοικτά στην «τελετουργική» εκτέλεση των πέντε· πλην όμως θα προτιμούσε να μη συμμετάσχει ο ίδιος στην θανάτωσή τους. Ως εκ τούτου, θα προσφύγει σε κάποια κόλπα[11], τρέφοντας την αυταπάτη ότι, έτσι, θα ικανοποιήσει και τον σκύλο του καθήκοντος και την πίττα της ανθρωπιάς. Σε άλλη περίσταση πάει να κάνει τα στραβά μάτια σε μίαν ασήμαντη παρατυπία. Εντούτοις, από υπερβάλλοντα ζήλο, αλλάζει γνώμη και αναφέρει τον νεαρό φαντάρο τον οποίον είχε συλλάβει κοιμώμενο σε σκοπιά, εν γνώσει του ότι η καταγγελία του μπορεί να επισύρει στον άλλον ακόμη και την εσχάτη των ποινών. Η αρετή της φιλίας επίσης δεν του λείπει. Στα χρόνια της Αντίστασης, μοιράζεται τα ίδια ιδανικά και αντιμετωπίζει παρόμοιους κινδύνους με τρεις παλαιόθεν επιστήθιους φίλους. Δεν διστάζει όμως να τους απαρνηθεί, όταν το απαιτεί η «γραμμή» του Κόμματος. Δύο εξ αυτών, πρεσβεύοντας αιρετικές ιδέες και έχοντας το θάρρος να τις υποστηρίξουν, διαγράφονται από την Οργάνωση, με ψευδείς κατηγορίες για προδοσία. Αντίθετα, ο πρωταγωνιστής καταστέλλει τις αμφιβολίες του και εφαρμόζει μέχρι κεραίας την «γραμμή». Το μόνο που τον νοιάζει είναι μη τυχόν η συναναστροφή με τους αντιφρονούντες βλάψει την δική του κομματική υπόληψη. Ως εκ τούτου, δεν θα συμπαρασταθεί στον Αλέκο, όταν αυτός παραιτείται από το Κόμμα, ούτε θα διεκδικήσει την μεταθανάτια αποκατάσταση του Χριστόφορου, ο οποίος του είχε σώσει την ζωή και, ακολούθως, έπεσε μπροστά στα μάτια του, μαχόμενος ενάντια σε ολόκληρη γερμανική περίπολο. Αξίζει να παραθέσουμε εδώ το δικαιολογητικό σκεπτικό του, ως χαρακτηριστικό δείγμα «διπλής σκέψεως», οπορτουνισμού από θέσεις «αρχής» και επιχειρηματολογικής διαστροφής: […] σκεφτόμουνα συχνά τον Χριστόφορο κι όμως δεν είπα ποτέ την αλήθεια στην Οργάνωση, διότι πρώτον, καταθέτοντας υπέρ, θα ανάγκαζα βέβαια την Οργάνωση να με διαγράψει και δεύτερον, διότι κι εγώ ακόμα, εγώ που με είχε σώσει ο Χριστόφορος, εγώ που τον είδα να σκοτώνεται, δεν μπορούσα να είμαι σίγουρος (τότε) για τη στάση του, γιατί ενδέχεται να είχε προσχωρήσει πράγματι στον εχθρό […] και ύστερα να το μετάνιωσε και να προσπάθησε να εξιλεωθεί, σώζοντάς με και αυτοκτονώντας […]. Και εν πάση περιπτώσει, η πράξη του όσο γενναία κι αν ήτανε, τον κατέτασσε μάλλον στην κατηγορία των ντεζεσπεράντος κι όχι των συνειδητών αγωνιστών και φυσικά θα ήταν λάθος να αποκαλύψω την αλήθεια […] γιατί λέγοντας την αλήθεια, θα ηρωοποιούσα τον Χριστόφορο στα μάτια των νέων και θα ήταν σα να τον πρότεινα παράδειγμα προς μίμησιν, πράγμα που για να είμαι ειλικρινής, μου φαινότανε (τότε) απαράδεκτο (σ. 228). Με αληθινή ευλάβεια ανακαλεί ο αφηγητής την μνήμη ενός άλλου φίλου, του Χάρη, που είχε τουφεκιστεί από τους κατακτητές, Αλλά ακόμη και το ειλικρινές αυτό συναίσθημα δεν μπορεί να αποκρύψει το γεγονός ότι, και εδώ, ο πρωταγωνιστής κάνει έκπτωση στην ανθρωπιά εν ονόματι του κομματικού φρονήματος. Έτσι λοιπόν, ενώ ο Χάρης βρισκόταν στην φυλακή αλλά ακόμη ζωντανός, η αδελφή του, Ρένα, μίλησε στους φίλους του για το (αρκούντως αβέβαιο) ενδεχόμενο να αποφευχθεί η επικείμενη εκτέλεση δωροδοκώντας ορισμένους αστυνομικούς. Επειδή όμως ο πατέρας τους, από φιλαργυρία και αντικομμουνισμό, δεν έδειχνε διατεθειμένος να προχωρήσει στην συναλλαγή, το κορίτσι, σε απόγνωση, αναρωτιέται μήπως η Οργάνωση θα ήταν πρόθυμη να βοηθήσει να συγκεντρωθεί το αναγκαίο ποσόν. Το αίτημά της, αν και υποθετικά διατυπωμένο, εξοργίζει τον αφηγητή, ο οποίος την επιπλήττει δριμύτατα, εφιστώντας την προσοχή της ότι το «δεν παίζουμε τις κούκλες, αγώνα κάνουμε», ότι στην φύση του αγώνα είναι και η θυσία, και επομένως καθήκον της είναι «να αφήσει τις κλάψες κατά μέρος και να κοιτάξει να δουλέψει διπλά, μια για τον εαυτό της και μια για τον χαμένο μας σύντροφο, γιατί χαμένος ήτανε ο Χάρης». Η ωμότητα της ατάκας είχε φέρει τότε τον πρωταγωνιστή σε ρήξη με τον Αλέκο, αλλά σε λίγα χρόνια θα γινόταν αφορμή ερωτικής προσέγγισης της ίδιας Ρένας από τον ίδιο πρωταγωνιστή. Η κοπέλα, που εν τω μεταξύ είχε «ωριμάσει» (πολιτικά και, επιπροσθέτως, σωματικά), [...] ήρθε πράγματι να μου πει πως όλη εκείνη η ιστορία [...] ήτανε όλα «παιδιάστικα καμώματα» και το δίκιο το είχα εγώ [...] κι εγώ την άκουγα και σκεφτόμουνα πως στα χρόνια που πέρασαν, είχε ωριμάσει ξαφνικά [...] με ώριμη σκέψη, με ώριμο κορμί, θέλω να πω [...] κι εντελώς αναπάντεχα [...] βρεθήκαμε αγκαλιασμένοι [...] δε θυμάμαι ποιος απ’ τους δυο πλησίασε τον άλλον, θα πρέπει να ορμήσαμε κι οι δυο [...] (σ. 316). Όλως διαστροφικό αυτό το σμίξιμο θύματος και θύτη: σύζευξη εμπράγματη, ναι μεν συμβολικοί οι ρόλοι αμφοτέρων. Η δε κομματική ορθότητα δίκην σεξουαλικού διεγερτικού δεν είναι απλώς μια τραγελαφική λεπτομέρεια· υποδηλοί, στην περίπτωση της Ρένας, έναν ψυχικό ακρωτηριασμό, ο οποίος, όχι τυχαία, μεταφράζεται και σε σωματικό.[12] Ιδού η, μεταφορική μεν, ακόμη πιο πειστική δε, απόδειξη ότι στο αιμόφυρτο αφήγημα της Επανάστασης, είτε αυτό διατυπώνεται ως μυθοπλασία είτε διαδραματίζεται στην σφαίρα της ζωής, δεν χωρούν και δεν είναι δυνατόν να χωρέσουν «θετικοί» ήρωες. 3.4. Λιγοστές εξαιρέσεις οι οποίες επιβεβαιώνουν τον κανόνα αποτελούν οι «τυχεροί» που (για να παραφράσουμε τον Χρόνη Μίσσιο) «σκοτώθηκαν νωρίς»: προτού, δηλαδή, η «κοινοτοπία του Κακού» άλλους συντρίψει και άλλους διαφθείρει. Ανάμεσα στους χαρακτήρες του Κιβωτίου, πρώτοι κατά σειρά έρχονται να ενταχθούν σ’ αυτήν την κατηγορία ο Χάρης και ο Χριστόφορος, οι οποίοι έπεσαν σε έναν αγώνα που έδωσαν κατά μόνας και για δικό τους λογαριασμό: ο πρώτος εγκαταλειμμένος από την οικογένειά του, ο δεύτερος στιγματισμένος από τους συντρόφους του, και οι δύο χωρίς την συμπαράσταση των φίλων. Τρίτος είναι ο Αλέκος· γεννημένος στην Ρωσία, με Ρωσίδα μητέρα, έχοντας καταλήξει Έλλην κομμουνιστής από νοσταλγία για την γενέθλια χώρα, ο εν λόγω χαρακτήρας αποτελεί ένα είδος αυτοπροσωπογραφίας του συγγραφέως: Με ανάλογα βιογραφικά δεδομένα, ο Άρης Αλεξάνδρου ξέφυγε, όπως ο ήρωάς του, από τοω καφκικό-οργουελιανό κλοιό των, ποδηγετημένων από τον εγχώριο σταλινισμό, αντιστασιακών οργανώσεων. Παρομοίως, εξοστρακίστηκε και παρομοίως εξελίχθηκε σε μοναχικό μαχητή της Αντίστασης· ενώ στον Εμφύλιο τάχθηκε –από μαζοχιστικό, θα έλεγα, μηδενισμό– με το μέρος των ηττημένων, όταν αυτοί τελούσαν υπό διωγμόν. Ο τελευταίος που «σκοτώθηκε νωρίς» δεν προέρχεται από το φιλικό περιβάλλον του πρωταγωνιστή, ούτε από τον χρονικό κύκλο, της Αντίστασης. Ο λόγος για τον Λυσίμαχο, ένα νεαρό παλικάρι –μάλλον νεοσύλλεκτο– που προστέθηκε στην φρουρά του κιβωτίου την τελευταία στιγμή, προφανώς για να ενισχύσει την μειωμένη, μετά την εκτέλεση των πέντε «προδοτών», δύναμη της μονάδας. Από ευγνωμοσύνη, δένεται συναισθηματικά με τον αφηγητή, μη γνωρίζοντας πως, στην πραγματικότητα, δεν είχε λόγους να τον ευγνωμονεί (αφού, αθετώντας την υπόσχεσή του, εκείνος τον είχε αναφέρει στον διοικητή). Οι συγκυρίες κάνουν, επιπλέον, να μείνει ο Λυσίμαχος τελευταίος συνοδοιπόρος του πρωταγωνιστή και, μία στάση πριν την άφιξη στον προορισμό, να σώσει την ζωή αυτού, θυσιάζοντας την δική του. Το καλοσυνάτο αυτό χωριατόπαιδο φαντάζει κομμάτι αγαθιάρικο· κατά βάθος όμως η αφέλειά του ισούται με σοφία. Ως εάν προεικάζοντας όσα δεν θα προλάβαινε να διαπιστώσει oculis ipsis, ρωτάει λόγου χάριν τον σύντροφό του: «Το πιστεύεις στ’ αλήθεια πως θα κερδίσουμε τον πόλεμο, αν παραδώσουμε το κιβώτιο στον διοικητή της Κ;» – με ελάχιστα κεκαλυμμένη και λίαν προφητική ειρωνεία. Αυθόρμητα και αβίαστα, ο Λυσίμαχος θέτει υπεράνω παντός αφηρημένου ιδεολογήματος μιαν ανθρωπιά άμεση και χειροπιαστή. Υποστηρίζει, φέρ’ ειπείν, χωρίς έμφαση, αλλά χωρίς ενδοιασμούς, ότι ο θείος του, ο οξυγονοκολλητής που είχε εκτελεστεί αφού σφράγισε το κιβώτιο, «αντιδραστικός, δε λέω», υπήρξε εντούτοις «καλός άνθρωπος», υπό την έννοιαν ότι «δεν είχε κάνει κακό σε κανέναν». Ειδικά όμως ο Λυσίμαχος βασανίζεται από μίαν αγωνία θρησκευτικής σχεδόν χροιάς, η οποία έχει να κάνει με βιώματα όπως η μετάνοια, η εξιλέωση και ο διακαής πόθος για άφεση αμαρτιών. Εν μέσω μιας καθημερινής σφαγής, που έχει καταντήσει κοινότοπη ως μέρος του «κοινότοπου Κακού», παίρνει επάνω την ενοχή για το μοιραίο ατύχημα που κόστισε την ζωή ενός συντρόφου. Και τώρα, με τον θάνατο στην ψυχή, ψάχνει να βρει απάντηση στο αναπάντητο ερώτημα: τυχόν πεθαίνοντας, θα πρόλαβε εκείνος να τον συγχωρέσει; Στον πονεμένο ψίθυρο του αθώου ενόχου ακούγεται, με παρόμοια δύναμη, η κραυγή της αθωότητας, να καταγγέλλει την γυμνή ενοχή. 3.5. Υπενθυμίζω ότι στην ανά χείρας ανασκόπηση του μυθιστορήματος του Άρη Αλεξάνδρου, αφετηρία είχα το ποίημα του Σεφέρη που, και αυτό, απηχούσε ένα ευριπίδειο δράμα. Στις δύο αναφορές προστέθηκε καθ’ οδόν και ένα τρίτο ορόσημο, το παραμύθι του Άντερσεν για τα καινούργια ρούχα του Βασιλιά. Εντούτοις, από το «αδειανό πουκάμισο» της Ελένης στο, κούφιο επίσης, κιβώτιο της Επανάστασης κι έπειτα στο ολόγυμνο σώμα του μονάρχη, μεσολαβεί η ίδια απόσταση μ’ αυτήν που υπάρχει από την τραγωδία στην φάρσα και που, κατά τον Μαρξ, διατρέχει η Ιστορία οσάκις επαναλαμβάνεται. Το άδειο κιβώτιο μόνο με πτώματα γεμίζει, το αδειανό πουκάμισο δεν έρχεται να το φορέσει κάποιο κορμί νεανικό αστράφτοντας από ομορφιά, αλλά το πλαδαρό και άχαρο γηραιάς πόρνης. Είναι το σώμα μιας ιδεολογίας που θεωρούσε εαυτήν ακαταμάχητα σαγηνευτική: κάποτε από αλαζονεία, σήμερα από γεροντική άνοια. Γι’ αυτό λοιπόν ο ελληνικός Εμφύλιος επ’ ουδενί λόγω ήταν η τρωική εκστρατεία. Ο Άρης Αλεξάνδρου μας εξηγεί το γιατί: αυτή η φάρσα, όσο τραγική κι αν υπήρξε, ουδέποτε στάθηκε ικανή να καταλήξει σε κάθαρση. [1] Όλα τα παραθέματα και οι παραπομπές στην έκδοση: Άρης Αλεξάνδρου, Το Κιβώτιο, Κέδρος, Αθήνα 1998. [2] Για μίαν ενδελεχή (και μέχρι στιγμής αξεπέραστη) ανασκόπηση της ζωής και του έργου του Άρη Αλεξάνδρου, απαραίτητη είναι η παραπομπή στην μνημειώδη μελέτη του Δημήτρη Ραυτόπουλου, Άρης Αλεξάνδρου, ο εξόριστος, Σοκόλη, Αθήνα 1996. Σε μερικά χρόνια, ο ίδιος κριτικός μας έδωσε και την σφαιρική παρουσίαση του εμφυλιοπολεμικού θέματος στα ελληνικά γράμματα· πβ. Εμφύλιος και λογοτεχνία, Πατάκη, Αθήνα 2012. [3] Πβ. Aris Alexandrou, Misiunea, εκδ. Curtea Veche, Βουκουρέστι 2023 (στην πολύ καλή απόδοση του Claudiu Sfirschi-Lăudat). [4] Κατά τα ρουμανικά ετυμολογικά λεξικά, εκ του παλαιοσλαβικού голъ. Προσωπικά θα παρέπεμπα όμως και σε άλλες γλώσσες: για παράδειγμα στα εβραιο-αραμαϊκά (της σημιτικής συνομοταξίας), όπου η ίδια ρίζα αποτελεί συνθετικό του Γολ-γοθά / gulgoleth (= “κρανίου τόπος”· πβ. και λατ. Calv-arium). [5] Χωρίς να προσφεύγουν σε παρόμοιες αναλογίες (καίτοι όχι άμοιρες κάποιας συνάφειας), όλο και περισσότεροι ιστορικοί διερωτώνται σήμερα μήπως ο ελληνικός Eμφύλιος πυροδοτήθηκε επί τούτου: για να τον χάσει η Αριστερά, και έτσι να απωλέσει την πολιτική και στρατιωτική ισχύ που είχε αποκτήσει κατά την Αντίσταση; Η ερμηνεία φαντάζει τουλάχιστον πιθανή, εάν λάβει κανείς υπ’ όψιν την διφορούμενη στάση της Μόσχας (γιατί εκεί δεν βρισκόταν το Γενικό Αρχηγείο της παγκόσμιας επανάστασης;) Στην Γιάλτα, ο Στάλιν είχε συναινέσει να περιέλθει η Ελλάδα στην δυτική σφαίρα επιρροής. Ωστόσο, δεν αποθάρρυνε αυστηρά τους Έλληνες κομμουνιστές να πάρουν τα όπλα, και μάλιστα όταν αυτοί προχώρησαν στον ένοπλο αγώνα τούς εξώθησε κιόλας σ’ αυτήν την κατεύθυνση, με ημι-υποσχέσεις και μικρο-ενισχύσεις: ακριβώς τόσες όσες να διατηρήσουν για κάποιο διάστημα την αιμορραγία. Όσοι αρέσκονται σε παραλληλισμούς μπορούν να εντοπίσουν παρόμοιες στρατηγικές και από την άλλη πλευρά. Έτσι, τα πρώτα χρόνια του Ψυχρού Πολέμου, στους αντικομμουνιστές αντάρτες που δρούσαν στα ρουμανικά Καρπάθια καλλιεργήθηκε η προσδοκία για έναν επικείμενο «ερχομό» των Αμερικανών, αν και το συγκεκριμένο ενδεχόμενο ουδέποτε ελήφθη σοβαρά υπ’ όψιν από τις δυτικές δυνάμεις. Εσκεμμένα ή όχι, το αποτέλεσμα υπήρξε εν τέλει η εξόντωση της ένοπλης αντιπολίτευσης και η εξάρθρωση της πολιτικής. [6] Ή να εντοπιστούν σ’ αυτό τα αρχικά κάποιων μυστικών υπηρεσιών, είτε συμμαχικών είτε αντιπάλων (δηλαδή, από την μία πλευρά, Centre d'Enregistrement Bulgare, και από την άλλη, Centre Britannique –τουτέστιν Intelligence Service–, ή Centre bis: το γαλλικό Deuxième Bureau). Και ούτω καθεξής, σε ένα κυριολεκτικά ιλιγγιώδες ερμηνευτικό παραλήρημα. [7] Μπορείς να τους υπολογίσεις στα δάχτυλα, είναι εννιά: ο Χαρίδημος, που πυροβολήθηκε θανάσιμα από ελεύθερο σκοπευτή· ο Σπάρτακος, που πάτησε νάρκη· ο Σταμάτης, που σκοτώθηκε από εχθρό ο οποίος είχε παρεισφρήσει στις τάξεις τους· ο Σοφοκλής, που αναγκάστηκε να αυτοπυροβοληθεί όταν ένα ασήμαντο τραύμα του μολύνθηκε· ο Βρουτς και ο Αριστείδης, καταπλακωμένοι από έναν μεγάλο πεύκο, ξεριζωμένον κατά την αεροπορική επιδρομή εναντίον της μονάδας· ο Αγαθοκλής, που έπεσε κατά λάθος σε λάκκο με ασβέστη και πνίγηκε· και, τέλος, ο Λυσίμαχος, που πέθανε από τσίμπημα σκορπιού. [8] Βλέπε, εν προκειμένω, την σοφιστική του Γκράμσι, ο οποίος –δήθεν– ερμηνεύει την αόριστη εντελέχεια του «λενινισμού» ανάγοντάς την στην, ακόμη πιο αόριστη, εντελέχεια της «πράξεως» (la prassi). [9] Κάτι που συνεπάγεται και την οργουελική διάκριση ανάμεσα inner και το outer Party (την οποίαν ο Άρης Αλεξάνδρου δεν διατυπώνει ρητά, αλλά νομίζω ότι την προϋποθέτει). [10] Εδώ έγκειται, για παράδειγμα, το ευτελές δράμα του Ρουμπασώφ, ήρωα του γνωστού Το μηδέν και το άπειρο (Darkness at Noon), του Άρθουρ Καίσλερ. Όσο για τις δίκες-θέαμα της Μόσχας, τις οποίες υπαινίσσεται ο Ούγγρος συγγραφέας, προσωπικά δεν μπορώ να αποφύγω την αίσθηση ότι οι διάφοροι Κάμενεφ, Ζινόβιεφ, Μπουχάριν (μετέπειτα Τρότσκι) είχαν, τρόπον τινά, την μοίρα που τους άξιζε, γιατί μεταξύ αυτών και του Στάλιν η διαφορά ήταν βαθμού, όχι ουσίας. [11] Προσπαθεί να γλιτώσει την κλήρωση για το απόσπασμα· αποτυγχάνοντας, στοχεύει λίγο δίπλα στο θύμα που έχει στην δική του γραμμή πυρός (κάτι που, φυσικά, δεν αποτρέπει την εκτέλεσή του από κάποιον άλλον). [12] Πράγματι, όταν ο αφηγητής την ξαναβρίσκει κατά την διαδρομή της αποστολής, η νεαρή γυναίκα έχει χάσει το αριστερό της χέρι (χωρίς να πληροφορείται ο αναγνώστης για το πώς επήλθε η απώλεια).

Το μεν πουκάμισο αδειανό, ο δε Βασιλιάς γυμνός

Σύνδεση