Ααρόν Άππελφελντ: Μονάχα η σιωπή μπορεί να μιλήσει

Ο Ααρόν Άππελφελντ κατέχει μια εντελώς ξεχωριστή θέση τόσο σε αυτό που ονομάζουμε στρατοπεδική λογοτεχνία όσο και στην σύγχρονη ισραηλινή λογοτεχνία σε ό,τι αφορά τη θεματική του. Στα σαράντα και πλέον μυθιστορήματα που έγραψε, επικεντρώνεται όχι σε αυτή καθαυτή τη Σοά αλλά στο πριν και το μετά τη Σοά, και δεν αναφέρεται στην Ισραηλινή εμπειρία, παρότι άρχισε τη συγγραφική του σταδιοδρομία στο Ισραήλ και έγραψε στην εβραϊκή γλώσσα. Γεννημένος στο Τσέρνοβιτς, πόλη της Ρουμανίας (πρώην Αυστροουγγρικής Αυτοκρατορίας), το 1932, στα οκτώ του χρόνια είδε να δολοφονούν οι Ναζί τη μητέρα του και τη γιαγιά του. Ο ίδιος, άρρωστος με μαγουλάδες, το έσκασε από το παράθυρο για να κρυφτεί στα χωράφια με το καλαμπόκι. Τον έπιασαν λίγο αργότερα οι Ναζί, όπως και τον πατέρα του που είχε γλιτώσει το θάνατο επειδή εκείνη την ώρα βρισκόταν στον μύλο και τον έκρυψαν οι εργάτες που δούλευαν εκεί. Πατέρας και γιος, υποχρεώθηκαν να βαδίσουν ως το στρατόπεδο καταναγκαστικής εργασίας. «Ήταν φθινόπωρο», θα πει ο ίδιος, «οι δρόμοι ήταν γεμάτοι λάσπη, πολλοί πέθαιναν στο δρόμο, κυρίως παιδιά. Πνίγονταν μες στη λάσπη. Ήταν στην ουσία μια πορεία θανάτου. Εγώ σώθηκα χάρη στον πατέρα μου, γιατί με πήρε στους ώμους του». Ο Άππελφελντ δραπέτευσε από το στρατόπεδο και περιπλανήθηκε ολομόναχος για τρία ολόκληρα χρόνια στα δάση, τον υιοθέτησε μια συμμορία Ουκρανών παρανόμων («ένα μεγάλο σχολείο για μένα»), μετά βρέθηκε σε ένα καταυλισμό προσφύγων στα παράλια της Ιταλίας, ώσπου να μεταναστεύσει στα δέκα τέσσερά του χρόνια στην Παλαιστίνη (το 1946), δυο χρόνια πριν από την ίδρυση του κράτους. Αναρωτιέται κανείς πού βρήκε το θάρρος και τη δύναμη να κάνει κάτι τέτοιο αυτό το λεπτεπίλεπτο αγόρι, αυτός ο χαϊδεμένος μοναχογιός, που ως τα οκτώ του χρόνια ζούσε σαν πρίγκιπας σε μια πόλη στα Καρπάθια, παραμυθένιας ομορφιάς, όπως την περιγράφει ο ίδιος, όπου, αξίζει να πούμε, υπήρχε μια ακμάζουσα εβραϊκή κοινότητα (το 60% περίπου των κατοίκων του Τσέρνοβιτς ήταν Εβραίοι), και οι γονείς του ανήκαν στους γερμανόφωνους, καλλιεργημένους και αφομοιωμένους Εβραίους οι οποίοι, διαποτισμένοι από τις αρχές του Εβραϊκού Διαφωτισμού, περί χειραφέτησης των Εβραίων και αρμονικής συνύπαρξης, είχαν την αυταπάτη ότι ήταν ενταγμένοι στην μη εβραϊκή κοινωνία. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο ίδιος, «Στη γιορτή του Γιομ Κιπούρ, οι γονείς μου δεν πήγαιναν στη συναγωγή, έμεναν σπίτι και διάβαζαν το Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο του Προυστ». Όταν αναθυμάται τα πρώτα χρόνια στην νέα του πατρίδα, λεει: «Οι επιζήσαντες δεν έγιναν δεκτοί με ανοιχτές αγκάλες». Πράγματι, στο νεοσύστατο κράτος που πάλευε για την ύπαρξή του, αυτοί έπρεπε να αποτινάξουν το παρελθόν, να ζήσουν στο παρόν, να ενταχθούν στη πραγματικότητα. Κοντολογίς, καλούνταν να γίνουν υπερήφανοι, δυνατοί «Ισραηλινοί» και να απαρνηθούν την ταυτότητα του «αδύναμου» Εβραίου της Διασποράς που «σύρθηκε σαν το πρόβατο στη σφαγή». Για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα, ο Άππελφελντ νιώθει σχεδόν βουβός, καθώς είναι ανήμπορος να χρησιμοποιήσει τη μητρική του γλώσσα, που είναι ταυτόχρονα η «γλώσσα των φονιάδων». Προκειμένου να οικειοποιηθεί τη νέα του γλώσσα, αντιγράφει εδάφια από τη Βίβλο και αποσπάσματα από τα έργα του πατριάρχη της σύγχρονης ισραηλινής λογοτεχνίας, Αγκνόν. Αργότερα, στο πανεπιστήμιο, θα μάθει γίντις, για να συνδεθεί με τη γλώσσα των παππούδων του, και μέσα από αυτή τη γλώσσα θα αρχίσει να νιώθει ότι ο κόσμος από τον οποίο προερχόταν νομιμοποιούταν να υπάρχει μέσα του. Μέσα λοιπόν από την επίπονη προσπάθεια να αποκτήσει μια βιωματική σχέση με τη γλώσσα και εμβαθύνοντας στη μελέτη της Βίβλου και του έργου σπουδαίων στοχαστών, όπως του Μάρτιν Μπούμπερ και τον Γκερσόμ Σόλεμ, ο Άππελφελντ θα μπορέσει να βρει την εβραϊκότητά του και την λογοτεχνική του ταυτότητα. Θα διαφοροποιηθεί από τους δυο σύγχρονους ομοτέχνους του, τον Αβραάμ Β. Γεοσούα και τον Άμος Οζ, που μέσα από το προσωπικό τους βίωμα εξέφραζαν τις ανησυχίες και τις ελπίδες ενός ολόκληρου λαού, και θα εστιάσει σε αυτά που διαμόρφωσαν την προσωπικότητά του: το γκέτο, τα στρατόπεδα και η μοναχική περιπλάνηση στα άγρια δάση. Ερευνώντας αυτά που υπάρχουν βαθιά κρυμμένα μέσα του, αντλώντας αισθήσεις και βιώματα από το εσωτερικό του «υπόγειο», θα μιλήσει για την τραγική μοίρα του εβραϊσμού της Ευρώπης. Δεν καταφεύγει ωστόσο στην Ιστορία ή το χρονικό. Δεν επιχειρεί να ερμηνεύσει τη Σοά με κοινωνικοπολιτικούς, ιστορικούς ψυχολογικούς ή ακόμα και θρησκευτικούς όρους. Στη συνομιλία του με τον Φίλιπ Ροθ, ο ίδιος δηλώνει: «Οι ιστορικές ερμηνείες μού είναι ξένες, από τότε που απόκτησα συνείδηση του εαυτού μου ως καλλιτέχνη. Και η εβραϊκή εμπειρία, όλα όσα βίωσα στη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, δεν ήταν “ιστορική”. Ήρθαμε σε επαφή με αρχαϊκές δυνάμεις, με ένα είδος σκοτεινού υποσυνείδητου, τη σημασία του οποίου δεν γνωρίζαμε τότε, ούτε την έχουμε αποκρυπτογραφήσει μέχρι σήμερα. Αυτός ο κόσμος έδειχνε ορθολογικός (με τρένα, ωράρια αναχωρήσεων, στάσεις, μηχανικούς και μηχανοδηγούς)· στην πραγματικότητα όμως εκείνες οι μετακινήσεις ήταν ταξίδια της φαντασίας, ψεύδη και τεχνάσματα που μόνο βαθιές, ανορθολογικές δυνάμεις μπορούν να επινοήσουν. Δεν μπόρεσα να καταλάβω, ούτε σήμερα καταλαβαίνω, τα κίνητρα των δολοφόνων».[1] Επιλέγει λοιπόν τη μυθοπλασία, ακροβατώντας μεταξύ αμνησίας και μνήμης, εφόσον ήταν μικρό παιδί όταν ξέσπασε ο πόλεμος, αλλά κυρίως επειδή μόνο έτσι μπορεί να μιλήσει για ένα γεγονός που ξεπερνάει κάθε φαντασία. Και όπως γράφει ο μεγάλος Ούγγρος συγγραφέας Ίμρε Κέρτες, που εκτοπίστηκε στο στρατόπεδο του Άουσβιτς σε ηλικία δεκαπέντε χρονών: «Πώς εξηγείται το Άουσβιτς, οι ειδικές δυνάμεις, η καθημερινότητα της ζωής των στρατοπέδων; Εδώ δηλαδή αποτυγχάνει κάθε ιστορική, κάθε επιστημονική εξήγηση. Εδώ δεν παίζει ρόλο ούτε καν ο αντισημιτισμός. Εδώ ο άνθρωπος απλώς βασανίζει τον άλλο, δολοφονεί σωρηδόν, εκστασιάζεται με την αποφορά της εν αποσυνθέσει σάρκας, εδώ το μόνο που συμβαίνει είναι να καίγονται πτώματα από τα χέρια των μισοπεθαμένων και να ταξινομούνται αντικείμενα από αποθηκάριους· ο κόσμος καταστρέφεται ενδόμυχα, πράγμα που ξεπερνά τόσο την Ιστορία όσο και την λογική και την επιστήμη».[2] Χωρίς να τρέφει αυταπάτες για την ανθρώπινη φύση, έχοντας επίγνωση του τι είναι ικανός να κάνει ο άνθρωπος σε τέτοιες ακραίες καταστάσεις, ο Άππελφελντ αποφεύγει να αναπαραστήσει λεπτομερώς τις φριχτές εικόνες ή τον εκπεσμό του ανθρώπου· θεωρεί ότι υπάρχουν ορισμένα πράγματα που είναι προτιμότερο να μείνουν ανείπωτα ή υπόρρητα. Χωρίς να ωραιοποιεί καταστάσεις ή να εξιδανικεύει τα θύματα στρέφει την προσοχή του στο Καλό, προτιμά να μιλήσει για τον άνθρωπο που αγάπησε και αγαπήθηκε, γι’ αυτόν που έσωσε τον σύντροφό του στο στρατόπεδο θυσιάζοντας ακόμα και τη ίδια του τη ζωή – και υπήρχαν τέτοιοι. Ο Άππελφελντ δεν έχει εμπιστοσύνη στα λόγια. Όπως όταν κρυβόταν στα δάση απέφευγε να μιλήσει για να μην προδοθεί από την προφορά του, έτσι και στη γραφή του προσπαθεί να πει ό,τι θέλει με όσο το δυνατόν λιγότερες λέξεις. Ο ίδιος λέει: «Δεν με έσωσαν οι λέξεις. Αντίθετα, με έκαναν να νιώθω φόβο και ανασφάλεια, οι λέξεις είναι συνυφασμένες μέσα μου με τον θάνατο. Στα δάση, έμαθα να ζω σαν ένα μικρό αγρίμι, που στηρίζει την επιβίωσή του μόνο στις αισθήσεις του, οσφραινόμουν, αφουγκραζόμουν, παρατηρούσα. Προτιμώ τη σιωπή». Πράγματι, η πρόζα του είναι λιτή και υπαινικτική, ενίοτε ερμητική, και μοιάζει να συνορεύει με τη σιωπή. Μια σιωπή που εμπεριέχει περισυλλογή αλλά και αμφισημία. Επηρεασμένος από την λεκτική οικονομία των εβραϊκών της Βίβλου, ο συγγραφέας υιοθετεί ένα ύφος απ’ όπου απουσιάζουν τα κοσμητικά επίθετα, οι εκτενείς περιγραφές ή οι εμβριθείς αναλύσεις. Ένα ύφος όπου δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στα ρήματα, με άλλα λόγια στις πράξεις, απ’ το οποίο όμως δεν λείπει ο λυρισμός και η ποιητικότητα, αν όχι η αμεσότητα της προσευχής. Ένα από τα στοιχεία που δίνουν στην πρόζα του όλη την ιδιαίτερη, «ανησυχητική», γοητεία της είναι η μη ρεαλιστική ατμόσφαιρα που επικρατεί στην αφήγηση. Είναι μια αφήγηση που ισορροπεί μεταξύ πραγματικότητας και εφιάλτη, μεταξύ λογικής και παραλόγου (η επιρροή του Κάφκα είναι καταλυτική). Στο αριστουργηματικό του Μπάντενχαϊμ 1939,[3] λόχου χάρη, ο αναγνώστης παρακολουθεί την σταδιακή μετατροπή μιας γραφικής λουτρόπολης σε γκέτο, με τους αμέριμνους όσο και ανυποψίαστους Εβραίους παραθεριστές της να αδυνατούν να κατανοήσουν τι τους συμβαίνει. Το αίσθημα ασφυξίας επιτείνεται από το στοιχείο της τραγικής ειρωνείας, καθώς ο αναγνώστης, ξέρει ό,τι συνέβη, παρότι αυτό παραμένει εντελώς ακατανόητο. Καταργώντας τις συμβατικές χρονικές οριοθετήσεις ανάμεσα σε παρελθόν και παρόν, φέρνοντας όλα τα γεγονότα στο παρόν, ο συγγραφέας καταφέρνει με απαράμιλλη μαεστρία να δημιουργήσει στον αναγνώστη αυτό το αίσθημα του σκανδάλου (για να θυμηθούμε τον Τζορτζ Στάινερ) μπρος στην απαίσια πρωτοτυπία της Σοά. Η ιδιότυπη αυτή α-χρονικότητα επικρατεί και στο Ο αθάνατος Μπάρτφους,[4] για να πάρουμε ένα άλλο συγκλονιστικό παράδειγμα: ενώ η δράση τοποθετείται στο Ισραήλ, το μυθιστόρημα μοιάζει να εκτυλίσσεται έξω από τον χρόνο. Οι χαρακτήρες –όλοι επιζήσαντες– έχουν ορισμένα διακριτά χαρακτηριστικά. Διότι όσοι επέζησαν από τα στρατόπεδα είναι άνθρωποι αλλοτριωμένοι, βασανισμένοι από την τρομερή ενοχή, για το ότι αυτοί επέζησαν, αλλά και επειδή δεν κατάφεραν να γίνουν καλύτεροι άνθρωποι, παρ’ όλη την φριχτή δοκιμασία που πέρασαν. Ορισμένες στιγμές οι επιζήσαντες φαντάζουν σαν αλλόκοτες, γκροτέσκες φιγούρες, που κυκλοφορούν μέσα σε ένα ανησυχητικό λυκόφως, ένα σύμπαν φασματικό, όπου ο εφιάλτης είναι διαρκώς παρών και απειλεί να τους καταπιεί. Ο κεντρικός ήρωας, στο μυθιστόρημα που αναφέραμε, ένας μεσήλικας επιζήσας, γύρω από τον οποίο πλανάται ο μύθος ότι είναι αθάνατος, επειδή επέζησε από ένα «διαβόητο» στρατόπεδο παρ’ όλο που τον πυροβόλησαν πολλές φορές, είναι ένας άνθρωπος έγκλειστος στον εαυτό του. Μοναχικός και μονόχνοτος, αποξενωμένος από τον ίδιο του τον εαυτό, από την οικογένειά του, (μια απολύτως δυσλειτουργική οικογένεια), και από τους συντρόφους του από το στρατόπεδο, κουβαλάει μέσα του το μίσος, τη βία και την παράλογη λογική του στρατοπέδου. Η ισορροπία του εσωτερικού κόσμου του έχει διαταραχτεί, τα συναισθήματά του έχουν τρομακτικά συσκοτιστεί. Και αυτό που δίνει όλη την τραγικότητα σ’ αυτόν τον κάθε άλλο παρά εξιδανικευμένο ήρωα είναι η απεγνωσμένη όσο και μάταιη προσπάθειά του να αναστρέψει την «πτώση» του, να κρατήσει ζωντανή την τελευταία σπίθα ανθρωπιάς που τρεμοπαίζει ακόμα μέσα του. Υπάρχουν ωστόσο και χαρακτήρες που καταφέρνουν να βρουν κάποια λύτρωση. Ο δεκαοκτάχρονος Τέο, λόγου χάρη, στο Μέρες θαυμαστής διαύγειας,[5] ο οποίος μετά την απελευθέρωσή του από το στρατόπεδο αποφασίζει να επιστρέψει μόνος στη γενέτειρά του για να βρει τους γονείς του, αξιώνεται –μέσα από την μυητική πορεία του μες στα δάση και την συνάντησή του με άλλους επιζήσαντες– να φτάσει σε μια εσωτερική συνειδησιακή ενηλικίωση και να συγκροτήσει την προσωπική του ηθική, κάνοντας τη διάκριση ανάμεσα στο καλό και το κακό. Στο Τσίλι,[6] η ομώνυμη ηρωίδα είναι ένα δεκατριάχρονο, διανοητικά καθυστερημένο κορίτσι, που το εγκαταλείπει η οικογένειά του όταν τρέπεται σε φυγή για να γλιτώσει από τους Ναζί. Η Τσίλι καταφεύγει στα δάση και μετά από μαρτυρικές δοκιμασίες καταφέρνει να σωθεί χάρη στην άδολη εμπιστοσύνη της στους ανθρώπους και στην καλοσύνη της. Το θέμα της αναπηρίας, με την κυριολεκτική ή τη μεταφορική της έννοια, είναι ένα από τα μοτίβα που επανέρχεται συχνά στο έργο του Άππελφελντ. Στην προκειμένη περίπτωση εκλαμβάνεται ως «προτέρημα»: η καθυστερημένη Τσίλι είναι διαφορετική, φέρει την αθωότητα, την αφέλεια ενός παιδιού, δεν την έχει μολύνει η βία και το μίσος. Ιδωμένη ωστόσο ως μειονέκτημα, η αναπηρία συμβολίζει, με έναν τρόπο, την αδυναμία των Εβραίων της προπολεμικής Ευρώπης να διακρίνουν τα σημάδια της επερχόμενης καταστροφής. «Ήμασταν τυφλοί;», αναρωτιέται ένας επιζήσας, στο Μέρες θαυμαστής διαύγειας, για να λάβει την απάντηση: «Δεν θέλαμε να δούμε. Πιθανόν να μην μπορούσαμε να δούμε». Από μια άλλη σκοπιά, η αναπηρία, συμβολίζει την ευαλωτότητα του αφομοιωμένου Εβραίου της Διασποράς, ο οποίος, αποκομμένος από τις ρίζες του, ανήμπορος να αντιληφθεί και να βιώσει μια διαφορετική πραγματικότητα, είναι ένας «ξένος», τόσο μέσα στην ίδια του την κοινότητα όσο και ανάμεσα στους μη-Εβραίους. Σε μια συνέντευξή του στην Λωρ Αντλέρ ο Άππελφελντ διευκρινίζει: «Δεν γράφω για τη Σοά, αλλά για τη μεγάλη μοναξιά των Εβραίων εδώ και περισσότερο από εκατό χρόνια. Γράφω για τους Εβραίους αλλά και για τους μη Εβραίους. Ιδιαίτερα όμως γράφω για τους αφομοιωμένους Εβραίους επειδή είναι τραγικά απογυμνωμένοι: έχασαν την επαφή με τον λαό τους, με τις ρίζες και τις παραδόσεις τους και υποφέρουν. Θέλω να καταλάβω αυτή τους την οδύνη». Ο δε σπουδαίος Ίμρε Κέρτες, προεκτείνοντας τον συλλογισμό, σε μια συνέντευξή του πάλι στην Λωρ Αντλέρ, θα κάνει λόγο για «υπαρξιακή αφέλεια», αναφερόμενος στην (ηθελημένη) τυφλότητα ή στην κατάσταση αμεριμνησίας στην οποία τελούσε όλη η δυτική κουλτούρα, και η οποία επέτρεψε να λάβει χώρα το Άουσβιτς: «Η σύγχρονη μυθολογία αρχίζει με μια αρνητική διαπίστωση: ο Θεός δημιούργησε το κόσμο, ο άνθρωπος δημιούργησε το Άουσβιτς. Το Άουσβιτς κατέστη δυνατό επειδή εμείς το καταστήσαμε δυνατό. Είναι η αντανάκλαση του βίου μας. Μπορούμε να το θεωρήσουμε ως αποτέλεσμα της υπαρξιακής μας αμέλειας». Πλάι στους κεντρικούς χαρακτήρες στα μυθιστορήματα του Άππελφελντ αξίζει να παρατηρήσουμε ότι υπάρχει μια μεγάλη ποικιλία από δευτερεύοντες χαρακτήρες, που συνθέτουν ένα ανθρώπινο πανόραμα των εβραϊκών αντιλήψεων και τρόπων ζωής. Κανένας από τους χαρακτήρες αυτούς δεν δείχνει να αντικατοπτρίζει ξεκάθαρα τις απόψεις του ίδιου του συγγραφέα. Άλλωστε ο Άππελφελντ δεν είναι συγγραφέας ιδεών, όπως παρατηρεί ο Γιγκαέλ Σβαρτς. Με τον δικό του αριστοτεχνικό τρόπο, προτιμά να εκθέτει όλες τις στάσεις και τάσεις που επικρατούσαν στους κόλπους των Εβραίων πριν και μετά την Σοά, χωρίς να επιδοκιμάζει ή να κατακρίνει καμία απ’ αυτές, καθώς όλες μαζί απαρτίζουν μια σημαντική οντότητα, την συλλογική οντότητα του Εβραϊκού λαού. [1] Philip Roth, Κουβέντες του σιναφιού, μτφρ. Κατερίνα Σχινά, Πόλις, Αθήνα 2004, σ. 41. [2] Ίμρε Κέρτες, Εγώ, ένας άλλος, μτφρ. Γιώτα Λαγουδάκου, Καστανιώτης, Αθήνα 2002, σ. 77. [3] Ααρόν Άππελφελντ, Μπάντενχαϊμ 1939, μτφρ.-επίμετρο Μάγκυ Κοέν, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα 2008. [4] Ααρόν Άππελφελντ, Ο αθάνατος Μπάρτφους, μτφρ. Μάγκυ Κοέν, επίμετρο Σταύρος Ζουμπουλάκης, Άγρα, Αθήνα 2022. [5] Ααρόν Άππελφελντ, Μέρες θαυμαστής διαύγειας, μτφρ. Μάγκυ Κοέν, Άγρα, υπό έκδοση. [6] Ααρόν Άππελφελντ, Τσίλι, μτφρ. Ιακώβ Σιμπή, επίμετρο Σταύρος Ζουμπουλάκης, Καπόν, Αθήνα 2018.

Ααρόν Άππελφελντ: Μονάχα η σιωπή μπορεί να μιλήσει

Σύνδεση