Μνήμη Άγγελου Δεληβορριά

Σταύρος Βλίζος (επιμ.), Αρχαιολογία και μουσεία. Η ενότητα της ελληνικής μουσειακής παράδοσης. Πρακτικά συνεδρίου στη μνήμη του Άγγελου Δεληβορριά, Η Εν Αθήνας Αρχαιολογική Εταιρεία, Αθήνα 2022, σελ. 327 Επί μισό περίπου αιώνα ο Άγγελος Δεληβορριάς υπήρξε μια από τις σημαντικότερες και πιο χαρισματικές πνευματικές προσωπικότητες της Ελλάδας. Ιστορικός τέχνης με ευρύτητα που έφτανε από την κλασική αρχαιολογία έως τη λαϊκή τέχνη, αρχαιολόγος του πεδίου με κορυφαία συμβολή του την ανασκαφή και αναστήλωση του ιερού του Αμυκλαίου Απόλλωνα, και εμπνευσμένη ηγετική μορφή στην ελληνική μουσειολογία, ο Άγγελος Δεληβορριάς συνέδεσε το όνομά του με το Μουσείο Μπενάκη. Ως διευθυντής του από το 1973 ως το 2014, εμπνεύστηκε την αναδιοργάνωση και επέκτασή του και τη δημιουργία παραρτημάτων, κυρίως του Μουσείου Ισλαμικής Τέχνης, του Πολιτιστικού Κέντρου της Οδού Πειραιώς και της Πινακοθήκης του Χατζηκυριάκου-Γκίκα, αυξάνοντας έτσι το αποτύπωμα του Μουσείου στον σύγχρονο ελληνικό πολιτισμό. Ο Άγγελος Δεληβορριάς τιμήθηκε τον Απρίλιο του 2020 με συνέδριο στη μνήμη του, που πραγματοποιήθηκε με πρωτοβουλία του στενού του συνεργάτη Σταύρου Βλίζου. Είκοσι πέντε προσωπικότητες της αρχαιολογίας, της ιστορίας της τέχνης, της μουσειολογίας και της αναστήλωσης μνημείων συμμετείχαν στο συνέδριο. Στις 327 σελίδες των πρακτικών του φιλοξενούνται χαιρετισμοί και 23 από τις 25 ομιλίες σε έξι ενότητες: Όψεις και σκέψεις του Άγγελου Δεληβορριά, Κλασική Αρχαιολογία - Διαχρονικές Προσεγγίσεις, Ανάδειξη - Διαχείριση αρχαιολογικών χώρων και μνημείων, Διαχείριση αρχαιολογικών χώρων και μνημείων, Δημόσια Αρχαιολογία και ψηφιακή επικοινωνία, και Μουσεία και Μουσειολογία. Το έργο του Δεληβορριά για το Μουσείο Μπενάκη παρουσιάζει συνοπτικά ο Νικόλαος Καλτσάς, επισημαίνοντας τον όγκο του εκθεσιακού έργου – με περίπου 400 περιοδικές εκθέσεις στην Ελλάδα και το εξωτερικό (σ. 34-45). Ο Καλτσάς σκιαγραφεί τη σημαντική συμβολή του Δεληβορριά στην αρχαία πλαστική, π.χ. με την ταύτιση του αγάλματος της Αφροδίτης εν Κήποις, δημιουργίας του Αλκαμένη, και τις μελέτες του για τον Σκόπα και τα αρχιτεκτονικά γλυπτά του Παρθενώνα και άλλων ναών της Αττικής. Εκτός από δεκάδες μελετών για επιμέρους έργα, ο Δεληβορριάς είχε μια συνολικότερη θεώρηση της ανθρώπινης μορφής στην ελληνική τέχνη. Και ακριβώς αυτή τη συνολική θεώρηση είχε επιλέξει ως θέμα της ομιλίας του για την υποδοχή του στην Ακαδημία Αθηνών τον Απρίλιο του 2018. Είχαν προηγηθεί δύο σύντομα άρθρα, για την «Ανθρώπινη μορφή στην ελληνική λαϊκή τέχνη» (1995) και την «Αποθέωση της ανθρώπινης μορφής στην αρχαία ελληνική τέχνη» (2016). Το ημιτελές κείμενο της ομιλίας «Η ανθρώπινη μορφή στην αρχαία ελληνική τέχνη» που δεν πραγματοποιήθηκε –από τραγική ειρωνεία, η κηδεία του έγινε την ημέρα που ήταν προγραμματισμένη η ομιλία–, παραχώρησε η Μαρία Δεληβορριά στην Ντόρα Βασιλικού. Η συμβολή της στον τόμο δίνει μια εικόνα για τη θεματολογία και τις ιδέες του Δεληβορριά μαζί και με δικές της παρατηρήσεις (σ. 22-33). Ο Δεληβορριάς επεξεργάζεται δύο βασικές ιδέες. Η πρώτη είναι η συνέχεια της ελληνικής τέχνης –καλύτερα: της τέχνης στον ελλαδικό χώρο– από «το προοίμιο της ελληνικής καλλιτεχνικής δημιουργίας» κατά τη Νεολιθική εποχή και τα Κυκλαδικά ειδώλια ως την ελληνιστική τέχνη· αν και η ομιλία σταματά στην ελληνιστική εποχή, οι δημοσιεύσεις του Δεληβορριά για τον βυζαντινό και μεταβυζαντινό πολιτισμό και τη νεότερη τέχνη φανερώνουν την αντίληψη μιας αδιάσπαστης συνέχειας. Η δεύτερη κεντρική ιδέα του είναι ο ανθρωποκεντρισμός στην τέχνη, η «αποθεωτική» αντιμετώπιση της ανθρώπινης μορφής, που «αποκρυστάλλωσε ένα ανεπανάληπτο πρότυπο, απελευθερωμένο από θεοκρατική ή αυταρχική επιβολή». Τη μεγαλύτερη ομάδα κειμένων σε διάφορες ενότητες του τόμου αποτελούν εκείνα που ασχολούνται με τα μουσεία και την μουσειολογία. Ο Βασίλειος Χ. Πετράκος δίνει μια περιεκτική ανασκόπηση της ιστορίας των ελληνικών μουσείων, κυρίως κατά τον 19ο αιώνα, από τις προσωρινές συλλογές των πρώτων μετεπαναστατικών χρόνων και τα μουσεία της Αρχαιολογικής Εταιρείας έως την ίδρυση του πρώτου Μουσείου Ακροπόλεως, του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου και των πρώτων περιφερειακών μουσείων στη Χαλκίδα και την Επίδαυρο (σ. 14-21). Με ενδιαφέροντα αριθμητικά δεδομένα η Ανδρομάχη Γκαζή παρουσιάζει την εξέλιξη της μουσειολογίας από τα πρώτα βήματα τη δεκαετία του 1980 ως την εδραίωσή της ως ιδιαίτερου κλάδου της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας και την διαρκώς αυξανόμενη παρουσία της στην ακαδημαϊκή διδασκαλία (σ. 236-252). Ιδιαίτερα επίκαιρες ενόψει αλλαγών στην οργάνωση πέντε μουσείων και της μετατροπής τους σε νομικά πρόσωπα δημοσίου δικαίου[1] είναι οι παρατηρήσεις της Ασπασίας Λούβη-Κίζη σχετικά με τις ειδικές μελέτες για τη βιωσιμότητα και την ορθολογική διαχείριση μουσείων που είναι απαραίτητες κατά τον σχεδιασμό τους (σ. 263-272). Επισημαίνω επίσης τις σκέψεις της Αλεξάνδρας Μπούνια για τη σχέση αρχαιολογίας και μουσειολογίας και ιδιαίτερα για τον ρόλο που μπορούν να παίξουν τα μουσεία «ως πεδία διαλόγου και δημοκρατικής ένταξης πολλαπλών οπτικών και απόψεων», πέρα από τον παραδοσιακό τους ρόλο ως εκφραστών της κρατούσας αντίληψης για την πολιτιστική κληρονομιά (σ. 253-262). Τέλος, τρεις μελέτες παρουσιάζουν τις αρχές πάνω στις οποίες στηρίχθηκαν οι επανεκθέσεις σε τρία μουσεία. Την επανέκθεση στο μοναδικό στο είδος του Επιγραφικό Μουσείο, με τον συνδυασμό διδακτικής έκθεσης και ανοικτής αποθήκευσης, αναλύει ο Αθανάσιος Ν. Θέμος (σ. 273-285). Η Αναστασία Τούρτα παρουσιάζει το δικαίως βραβευμένο Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού στη Θεσσαλονίκη, που υλοποιεί τον δύσκολο στόχο τα εκθέματα να παρουσιάζονται ως ιστορικές μαρτυρίες (σ. 286-301), ενώ ο Andreas Scholl παρουσιάζει το σχεδιαζόμενο Νέο Μουσείο Περγάμου στο Βερολίνο (σ. 302-313), που σε αντίθεση προς τα ελληνικά μουσεία στεγάζει εκθέματα χωρίς γεωγραφική συνάφεια και μακριά από τους τόπους όπου δημιουργήθηκαν. Όνειρο ζωής για τον Δεληβορριά ήταν η αποκατάσταση ενός από τα πιο αινιγματικά μνημεία της Αρχαϊκής Ελλάδας, του θρόνου του Απόλλωνα Αμυκλαίου κοντά στη Σπάρτη. Αν και γνωστός από λεπτομερή περιγραφή του Παυσανία, ο θρόνος άφησε ελάχιστα υλικά κατάλοιπα: διάσπαρτα αρχιτεκτονικά μέλη, μερικά από τα οποία εντοιχίσθηκαν σε εκκλησάκια της περιοχής. Οι αρχιτέκτονες Θεμιστοκλής Μπίλης και Μαρία Μαγνήσαλη, συνεργάτες του Δεληβορριά στο δύσκολο εγχείρημα της αποκατάστασης του μνημείου, παρουσιάζουν τις πολύπλοκες διαδικασίες της τεκμηρίωσης και της μερικής αποκατάστασης του περιβόλου του ιερού και του θρόνου (σ. 120-133) – την τελευταία ο Δεληβορριάς πρόλαβε να δει μόνον ως προσχέδιο. Στο ενδιαφέρον του τιμώμενου για την αποκατάσταση μνημείων ανταποκρίνεται και η κριτική αναδρομή από τον Τάσο Τανούλα στην ένταξη αρχαίων μνημείων στον σύγχρονο πολεοδομικό ιστό της Αθήνας και η επισκόπηση διαφορετικών προσεγγίσεων στην έκταση και το είδος των αναστηλωτικών επεμβάσεων (σ. 74-90). Υπογραμμίζω τις σκέψεις του για τα «μετα-μνημεία» –αποκαταστάσεις μνημείων με σύγχρονο υλικό–, για τις δήθεν «αναπαλαιώσεις» στην Πλάκα, και τις ανεπανόρθωτες ζημιές σε μνημεία προς όφελος κατασκευαστικών έργων. Αν και το Αμυκλαίο είναι η αφορμή για το άρθρο του Μανόλη Κορρέ σχετικά με την τεκμηρίωση, αναπαράσταση, αναστήλωση και ανακατασκευή μνημείων (σ. 91-119), στόχος του συγγραφέα είναι να παρουσιάσει τις γενικές αρχές και αξίες που πρέπει να ακολουθούνται κατά την τεκμηρίωση αποσπασματικά σωζόμενων μνημείων και την αποκατάστασή τους. Το κείμενο, που τεκμηριώνεται με πλήθος παραδειγμάτων και στηρίζεται σε πολυετή πείρα, αφήνει να διαφανούν τα διλήμματα που συνεπάγονται οι επεμβάσεις σε μνημεία, π.χ. σε σχέση με τη χρήση νέου υλικού, την αποδέσμευση αρχαίου υλικού από μεταγενέστερα κτίρια (με επακόλουθο την καταστροφή τους) και τον επιτρεπτό βαθμό αναστήλωσης. Όπου υπάρχουν διλήμματα υπάρχουν και διαφορετικές προσεγγίσεις, όπως δείχνει η περίπτωση της κατεδάφισης βυζαντινών και μεταβυζαντινών κτισμάτων στην Ακρόπολη. Η αρχή που διατυπώνει ο Κορρές (σ. 119: «σε κάθε πρόταση πρέπει να τίθεται ως ανώτατο επιτρεπτό όριο το σημείο έως το οποίο δύναται να υπάρχουν αυστηρά επιστημονικές (ιστορικές, αρχαιολογικές και τεχνικές) αποδείξεις») αποδεικνύεται ευσεβής πόθος όταν υπερτερούν οικονομικά και άλλα συμφέροντα (βλ. την κατάχωση του Βωμού των 12 Θεών το 2011 προς όφελος της επέκτασης της γραμμής του ΗΣΑΠ Ομονοίας-Μοναστηρακίου) ή επιρροές από ιδεολογήματα. Αρκεί να διαβάσει κανείς τους χαρακτηρισμούς του Κυριακού Πιττάκη για τους «καλούς χρόνους» και τους χρόνους «της Ελληνικής παρακμής»[2] και τους απαξιωτικούς χαρακτηρισμούς του Στέφανου Κουμανούδη για βυζαντινά και μεταβυζαντινά μνημεία, για να διαπιστώσει το βάρος των ιδεολογημάτων του 19ου αιώνα, αλλά και κάθε εποχής. Όταν κατέρρευσε σημαντικό μέρος της Μεγάλης Παναγιάς, του αρχαιότερου χριστιανικού ναού της Αθήνας που τον 18ο αιώνα υπήρξε «Φροντιστήριον Ελληνικών και κοινών μαθημάτων», ο Κουμανούδης σχολίασε: «τότε και αύτη κατέπεσε μόνη, καλώς ποιούσα»· η ερειπωμένη εκκλησία εμπόδιζε την ανασκαφή της Βιβλιοθήκης του Αδριανού.[3] Το σχόλιο του Κουμανούδη παραθέτει ο Δημήτρης Σούρλας στη διδακτική μελέτη του για την ανασκαφή και ανάδειξη της Βιβλιοθήκης του Αδριανού από τους Πιττάκη και Κουμανούδη, μια περίπτωση που δείχνει ανάγλυφα τα διλήμματα που αντιμετωπίζει η έρευνα θέσεων με μακρά και πολύπλοκη ιστορία (σ. 136-147). Ο τόμος θίγει τη διαχείριση αρχαιολογικών χώρων με τέσσερα παραδείγματα που παρουσιάζουν ιδιομορφίες ως προς την έκταση των ανασκαφών, το είδος των μνημείων και τη διατήρησή τους. Την περίπτωση της βραβευμένης για το αναστηλωτικό έργο ανασκαφής της Μεσσήνης συζητά ο Πέτρος Θέμελης (σ. 148-159), δίνοντας έμφαση στις σύγχρονες πολιτιστικές δράσεις που γεμίζουν ένα αρχαιολογικό πάρκο με ζωή. Ο Γιάννης Λώλος παρουσιάζει την ανασκαφή της Σικυώνας (σ. 160-169) και τη διάχυση της αρχαιολογικής πληροφορίας στο ευρύτερο κοινό. Ο Νικόλαος Χ. Σταμπολίδης κάνει αναδρομή στην 35ετή ανασκαφή της Ελεύθερνας (σ. 182-197) και την πορεία από την ανασκαφή στα έργα προστασίας, τη δημιουργία σύγχρονου μουσείου και τη σύνδεση του αρχαιολογικού πάρκου με την τοπική κοινωνία. Τέλος, ο Σταύρος Βλίζος πραγματεύεται την ανάδειξη του Αμυκλαίου (σ. 200-219), εξηγώντας πώς η Δημόσια Αρχαιολογία και η Αρχαιολογική Εθνογραφία μπορούν να συνδέσουν δυναμικά το αρχαιολογικό μνημείο με την τοπική κοινότητα, λαμβάνοντας υπόψη τις διαχρονικές ιδιαιτερότητές της, κάνοντας «έρευνα κοινού», και χρησιμοποιώντας νέα τεχνολογικά μέσα. Την προβληματική των νέων τεχνολογιών πραγματεύεται από άλλη σκοπιά η Δέσποινα Καταπότη (σ. 220-233), αναλύοντας τον ρόλο που παίζουν τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης στην πολιτιστική διαχείριση αρχαιολογικών χώρων. Η Καταπότη δεν χαρτογραφεί απλώς τους διάφορους τρόπους με τους οποίους τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης μπορούν να χρησιμοποιηθούν για «εσωτερική» επικοινωνία μεταξύ των ειδικών και «εξωτερική» επικοινωνία μεταξύ ειδικών και ευρύτερου κοινού, αλλά και τους κινδύνους που συνεπάγεται η «εσωτερική» επικοινωνία μεταξύ μη ειδικών, ιδίως τη διασπορά μυθευμάτων, όπως δείχνει η περίπτωση της ανασκαφής του Λόφου Καστά στην Αμφίπολη (σ. 229). Τέλος, μια μικρή ενότητα του τόμου περιλαμβάνει τη μελέτη του Εμμανουήλ Βουτυρά για τους ανδριάντες φιλοσόφων στην Αθήνα τον 4ο και 3ο π.Χ. αιώνα (σ. 52-63) και τις σκέψεις του Δημήτρη Πλάντζου για τη σημασία του «άλγους των ερειπίων» για τη νεοελληνική πολιτισμική ταυτότητα (σ. 64-71). Ο Πλάντζος αντιδιαστέλει το συναίσθημα ήπιας μελαγχολίας που αποπνέει η επιστολή του αυτοκράτορα Θεοδώρου Β΄ Δούκα Λάσκαρι μετά την επίσκεψή του στα ερείπια της αρχαίας Περγάμου γύρω στο 1250 με το βάρος των ερειπίων στον Αρχαιολόγο του Καρκαβίτσα (1903). Στη νουβέλα του ο Καρκαβίτσας παρουσιάζει έναν αρχαιόπληκτο που επηρεασμένος από τον θαυμασμό των ξένων για τα επιτεύγματα των προγόνων του αφήνει τη γη του ανεκμετάλλευτη, αναζητώντας με ανασκαφές αρχαία καλλιτεχνήματα. Πεθαίνει όταν τον πλακώνει ένα άγαλμα που είχε βρει. «Το άλγος των ερειπίων λειτουργεί ως αναπόληση και αναστοχασμός, κυρίως όμως ως διανοητική πυξίδα σε μια πορεία ταυτοτικής συγκρότησης» καταλήγει ο Πλάντζος κλείνοντας το κείμενό του με τους σεφερικούς στίχους από τον Βασιλιά της Ασίνης: «κι ο ποιητής αργοπορεί κοιτάζοντας τις πέτρες και αναρωτιέται». Σημειώνω ότι στο τρίτο ποίημα της συλλογής του «Μυθιστόρημα» (1935) ο Σεφέρης δεν εκφράζει μόνο το ασήκωτο βάρος της προγονικής κληρονομιάς («Ξύπνησα με το μαρμάρινο τούτο κεφάλι στα χέρια / που μου εξαντλεί τους αγκώνες και δεν ξέρω πού να τ’ ακουμπήσω»), αλλά και διακρίνει μια σύνθεση εκεί που ο Καρκαβίτσας έβλεπε μια σύγκρουση: «έτσι ενώθηκε η ζωή μας και θα είναι πολύ δύσκολο να ξαναχωρίσει». Σε σχέση με το θέμα που πραγματεύεται ο Πλάντζος είναι σημαντικό να δει κανείς και τον αρκετά διαφορετικό, αλλά παρ’ όλα αυτά έντονα συναισθηματικό, ρόλο των ερειπίων σε έναν άλλο ποιητή, που ζει και δημιουργεί στον κόσμο της ελληνικής διασποράς, στον Καβάφη, π.χ. στο ποίημα Ἐν τῷ μηνὶ Ἀθύρ, όπου κάποιος αγωνίζεται να διαβάσει μια μισοσβησμένη επιγραφή στην Αλεξάνδρεια της ύστερης αρχαιότητας. Το αναφέρω, επειδή η τελευταία ομιλία του Δεληβορριά, σε συνέδριο στο Λονδίνο τον Ιανουάριο του 2018 ήταν ακριβώς αφιερωμένη στην αρχαία τέχνη στην ποίηση του Καβάφη. Μου είχε πει ότι στην πρωτοποριακή αυτή ομιλία είχε αφιερώσει ένα περίπου εξάμηνο εντατικής δουλειάς, για να αποφύγει κοινοτοπίες και να παρουσιάσει κάτι ουσιαστικό. Είναι και αυτό δείγμα του τελειομανούς επαγγελματισμού, του πάθους και της πρωτοτυπίας του. Ελπίζω η ομιλία να βρίσκεται στα κατάλοιπά του και να δημοσιευθεί. Τέλος, η ομιλία του Χαράλαμπου Μπακιρτζή για τον ναό του Αγίου Νικολάου της Στέγης στην Κακοπετριά της Κύπρου βρίσκεται κάπως άβολα στην ενότητα για τη διαχείριση αρχαιολογικών μνημείων (σ. 170-181). Αυτό που χαρακτηρίζει αυτόν τον ασυνήθιστο ναό του 11ου αιώνα είναι η συνειδητή αποφυγή της συμμετρίας, την οποία ο Μπακιρτζής αποδίδει πειστικά στην πρόθεση του κτήτορα «να εγκαταβιώσει στη μοναξιά εντός κελύφους που ο ίδιος κατασκεύασε» και να δημιουργήσει μακριά από την Κωνσταντινούπολη ένα «ασύμμετρο σπήλαιο», όπου αρχιτεκτονική και εικονογράφηση δένουν για να δημιουργήσουν μια συμμετρία πνευματική, συνδεδεμένη με τις μεταφυσικές αξίες του χριστιανισμού. Αυτή η σκόπιμη ασυμμετρία δημιουργεί τόσο ισχυρή εντύπωση που όλες οι μεταγενέστερες αρχιτεκτονικές επεμβάσεις να την ακολουθήσουν. Τη σύνοψη του συνεδρίου έκανε ο Άγγελος Ζαρκάδας (σ. 314-319). Τον τόμο, που έχει πλούσια εικονογράφηση, συμπληρώνει η εργογραφία του τιμώμενου (σ. 320-327). Και μια μόνο ματιά στο εύρος των ενδιαφερόντων του δείχνει ότι και τριπλάσιοι να ήταν οι ομιλητές, πάλι θα ήταν δύσκολο να τιμήσει κανείς επαρκώς τον Άγγελο Δεληβορριά με συμβολές στα ποικίλα θέματα στα οποία είχε αφιερώσει τη δημιουργική του έμπνευση. Ξεχωρίζω την επισήμανση του Β. Χ. Πετράκου ότι ο Δεληβορριάς «πρώτος και μόνος έδωσε τη διαχρονική εικόνα της ελληνικής τέχνης, χωρίς τομές και στάσεις», πηγαίνοντας πέρα από τον Παπαρρηγόπουλο στη θεώρηση της ελληνικής ιστορίας ως συνέχειας (σ. 20). Όντως, το Μουσείο Μπενάκη και λέγεται και είναι «Μουσείο Ελληνικού Πολιτισμού». Ένα μουσείο τέχνης, ιδίως με εκθέματα χωρίς γνωστή προέλευση (όπως το «Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης»), εστιάζει στην αισθητική απόλαυση παρουσιάζοντας επιλεγμένα έργα, αποκομμένα από πολλές πτυχές της κοινωνίας που τα δημιούργησε. Αντίθετα, ένα μουσείο πολιτισμού επιχειρεί μια συνολική θεώρηση των υλικών καταλοίπων μιας κοινωνίας μέσα στα ιστορικά τους συμφραζόμενα. Ακριβώς αυτή τη θεώρηση, που προβάλλει και τις εξωγενείς επιρροές στον πολιτισμό που αναπτύχθηκε στον ελλαδικό χώρο, καλλιέργησε ο Άγγελος Δεληβορριάς στο Μουσείο Μπενάκη, καθιστώντας την επίσκεψη στους χώρους του μοναδική εισαγωγή στον πολιτισμό της Ελλάδας από την εποχή του Χαλκού ως τα ιστορικά κειμήλια της νεότερης εποχής. Το έργο του θυμίζει ότι το επιτυχημένο μουσείο είναι υπόθεση ανθρώπων με πάθος, γνώση και επαγγελματισμό, κι όχι οργανογραμμάτων. Διαβάζοντας σε αυτόν τον τόμο τους προβληματισμούς για τη σχέση αρχαιολογικού χώρου και σύγχρονης κοινωνίας αναρωτιέμαι μήπως την κάπως στατική και τυραννική έννοια της «πολιτιστικής κληρονομιάς» θα πρέπει να την αντικαταστήσουμε με την έννοια της «πολιτιστικής αειφορίας», που ίσως βρίσκεται πλησιέστερα στα οράματα του Άγγελου Δεληβορριά. [1] Τους λόγους για τους οποίους θεωρώ ότι η μετατροπή μουσείων σε νομικά πρόσωπα δημοσίου δικαίου δημιουργεί προβλήματα χωρίς να αντιμετωπίζει τις γραφειοκρατικές αγκυλώσεις τους έχω εκθέσει σε άρθρα στη Lifo της 2.8.2021 και την Καθημερινή της 4.9.2022. [2] Π.χ. Αρχαιολογική Εφημερίς, 1838, σ. 122: «τῆς λαμπροτέρας ἐποχῆς τῆς Ἑλληνικῆς δόξης»· 1842, σ. 516, αρ. 849: «αὕτη [η επεξεργασία του αετώματος στήλης] εἶναι τῶν καλῶν χρόνων τῆς Ἑλλάδος, ἐνῶ τὰ γράμματα εἶναι τοῦ παρακμάσαντος Ἑλληνισμοῦ». [3] Ημερολόγιο ανασκαφής 1885, τόμος Α΄, σελ. 14.

Μνήμη Άγγελου Δεληβορριά

Σύνδεση