Ψυχολογία της απελευθέρωσης

ARB – THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS Frantz Fanon, The Wretched of the Earth [Της Γης οι κολασμένοι], μτφρ. από τα γαλλικά από τον Richard Philcox με πρόλογο του Jean-Paul Sartre, επίμετρο του Homi K. Bhabha και εισαγωγή του Cornel West, Grove Press, 2021, σελ. 251 Τον είχαν βάλει στο μάτι. Αυτό του προκαλούσε τρόμο αλλά ταυτόχρονα τον τιμούσε. Ο Φραντς Φανόν είχε στοχοποιηθεί ως Αλγερινός επαναστάτης, αλλά ήταν επίσης ψυχίατρος και γνώριζε πώς τα συναισθήματα μπορούν να συνδέονται με τα αντίθετά τους. Τον Μάιο του 1959 –για να αναφερθώ σ’ ένα σχετικό περιστατικό– οδηγήθηκε κοντά σε μια βάση που είχαν στήσει Αλγερινοί αντάρτες στα σύνορα με το Μαρόκο όταν ο οδηγός έχασε τον έλεγχο του αυτοκινήτου και ο Φανόν εκτινάχθηκε τραυματίζοντας σοβαρά την πλάτη του. Κάποιοι υποψιάστηκαν ότι ο δρόμος ήταν ναρκοθετημένος, άλλοι ότι το όχημα είχε υποστεί δολιοφθορά. Μεταφέρθηκε στη Ρώμη για ιατρική περίθαλψη. Ένα άλλο σχεδόν μοιραίο συμβάν: οι σύντροφοί του στο Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο της Αλγερίας (FLN) είχαν κανονίσει να τον παραλάβει ένα αυτοκίνητο στο αεροδρόμιο – ένα αυτοκίνητο στο οποίο οι αντίπαλοί τους τοποθέτησαν εκρηκτικά. Ο Φανόν τη γλίτωσε παρά τρίχα επειδή ένα παιδί κλώτσησε μια μπάλα που πυροδότησε τη βόμβα πρόωρα. Στη συνέχεια, μια τοπική εφημερίδα δημοσίευσε την είδηση της άφιξης ενός τραυματισμένου στελέχους του FLN που σχετιζόταν με την έκρηξη, αναφέροντας ακόμη και το όνομα του νοσοκομείου στο οποίο νοσηλευόταν – όπου, φυσικά, δύο ένοπλοι εισέβαλαν στο δωμάτιο που είχε εισαχθεί. Σημάδεψαν με τα όπλα τους ένα άδειο κρεβάτι, αφού ο Φανόν είχε ήδη μεταφερθεί κρυφά σε διαφορετικό δωμάτιο. Ένα χρόνο αργότερα, σε ένα αεροδρόμιο στη Μονρόβια της Λιβερίας, περιμένοντας μαζί με τους συντρόφους του από το FLN να επιβιβαστούν σε πτήση για το Κονακρί της Γουινέας, πληροφορήθηκαν ότι το αεροπλάνο ήταν γεμάτο. Οι ανήσυχα εξυπηρετικοί υπάλληλοι της Air France τους διαβεβαίωσαν ότι η αεροπορική εταιρεία θα τους βάλει στην πτήση που επρόκειτο να αναχωρήσει την επόμενη μέρα και θα τους καλύψει τα έξοδα διανυκτέρευσης. Ο Φανόν ήταν σε επιφυλακή: όλοι θυμούνταν πώς ο ηγέτης του FLN Αχμέντ Μπεν Μπελλά (Ahmed Ben Bella) είχε συλληφθεί τέσσερα χρόνια νωρίτερα, όταν η πτήση του από το Ραμπάτ για την Τύνιδα με γαλλικό πλήρωμα έκανε μια μη προγραμματισμένη στάση στο Αλγέρι. Καθώς ο Φανόν και οι σύντροφοί του ξεκινούσαν για το Κοντακρί οδικώς, έγινε εκτροπή στην πτήση στην οποία είχε γίνει η νέα κράτηση και το αεροσκάφος προσγειώθηκε στο Αμπιτζάν για να πραγματοποιήσουν έρευνα οι γαλλικές αρχές ασφαλείας. Παρά τρίχα για άλλη μια φορά. Πώς κατέληξε ένας ψυχίατρος στο επίκεντρο τόσης παράνοιας; Πώς ένας νέος από τις Αντίλλες έγινε Αλγερινός επαναστάτης; Και σε κάθε περίπτωση, πώς μια άλλοτε άγνωστη προσωπικότητα αναδείχθηκε ως ο «πιο επίκαιρος για τον εικοστό πρώτο αιώνα» επαναστάτης-διανοούμενος, όπως γράφει ο Κόρνελ Γουέστ σε μία ένθερμη εισαγωγή στην επετειακή εξηκοστή νέα έκδοση του βιβλίου του Φανόν Της Γης οι κολασμένοι; Για να καταλάβει κανείς πού κατέληξε ο Φανόν είναι χρήσιμο να καταλάβει πώς ξεκίνησε. Προκαλεί αμηχανία το ιστορικό γεγονός ότι οι πιο σκληροί αντιαποικιακοί ηγέτες προέρχονταν γενικά από την μορφωμένη αστική τάξη. Γεννημένος το 1925 σε μια γαλλική κτήση, τη Μαρτινίκα στις Αντίλλες, ο Φανόν μεγάλωσε σε ένα σπίτι με υπηρέτες, ιδιαίτερα μαθήματα μουσικής για τις αδερφές του και, εκτός από ένα άνετο σπίτι στην πρωτεύουσα, ένα εξοχικό με μεγάλους κήπους. Ο πατέρας του ήταν δημόσιος υπάλληλος στο τελωνείο· η μητέρα του, η οποία απ’ ό,τι φαίνεται είχε προγόνους από την Αλσατία, είχε ένα κατάστημα και –σύμφωνα με τον Ντέιβιντ Μέισυ, συγγραφέα της πιο εξονυχιστικής και τεκμηριωμένης βιογραφίας του Φανόν–επιχειρηματικό μυαλό[1]. Έλαβε μια εξαιρετική εκπαίδευση στο Λύκειο Σελσέρ στο οποίο δίδασκε λογοτεχνία ο ποιητής Αιμέ Σεζέρ (Aimé Césaire). Αλλά η ελευθερία, πίστευε ο Φανόν, «ήταν αδιαίρετη» και το 1944 κατατάχθηκε στις Ελεύθερες Γαλλικές Δυνάμεις του Σαρλ ντε Γκωλ, οι οποίες παρείχαν διαφορετική παιδεία. Σταθμευμένος στη Βόρεια Αφρική, συνάντησε τη φυλετική ιεραρχία στην πιο γυμνή της μορφή. Ο Φανόν ενδεχομένως είχε να διαχειριστεί τις δικές του προκαταλήψεις –οι άνθρωποι από τη Γαλλική Καραϊβική μάθαιναν να περιφρονούν τους ανθρώπους από την υποσαχάρια Αφρική–, αλλά όπως αποδείχθηκε οι Άραβες μισούσαν τους μαύρους αδιακρίτως, ενώ οι λευκοί Γάλλοι, αν και κατέτασσαν τον λαό των Αντιλλών πάνω από τους Άραβες και τους υποσαχάριους, είχαν την πεποίθηση ότι ήταν ανώτεροι από όλους τους έγχρωμους λαούς. Καθ’ οδόν για το συνέδριο του Σουμμάμ, από αριστερά: Αμπάν Ραμντάν, Μπαζί Σαφιά, Μεσλί Φαντιλά, Μπελμιούμπ Μεριέμ και Αμαρά Ρασίντ, Μάιος 1956. © Matteo Omied / Alamy / Visual Hellas Όταν το τάγμα του Φανόν στάλθηκε στα βόρεια της Γαλλίας και στον Ρήνο, όπου δέχθηκε σκάγια στο στήθος, η απογοήτευσή του βάθυνε. Είχε βάλει τη ζωή του σε κίνδυνο για «αγρότες που δεν δίνουν δεκάρα». Κατά την διάρκεια των εορτασμών που σημάδεψαν την απελευθέρωση της Γαλλίας, οι Γαλλίδες απέφευγαν να χορέψουν με έναν μαύρο που είχε ρισκάρει τη ζωή του για εκείνες. Ήταν ένας καλλιεργημένος Γάλλος, μελετητής των πολιτισμικών θησαυρών της Γαλλίας. Γιατί δεν τον αντιμετώπιζαν σαν Γάλλο; Ωστόσο, το υπηρεσιακό του βιογραφικό τού παρείχε δωρεάν πρόσβαση στην τριτοβάθμια εκπαίδευση και έτσι βρέθηκε στο Παρίσι, φοιτητής στην οδοντιατρική σχολή. «Υπάρχουν πάρα πολλοί νέγροι στο Παρίσι», έγραψε στον αδελφό του Ζομπύ, αναφερόμενος προφανώς στο είδος των Αφρικανών που μεγαλώνοντας έμαθε να περιφρονεί, «και όσο λιγότερο τους βλέπω τόσο καλύτερα νιώθω». Μετά από μερικές εβδομάδες, μετακόμισε στη Λυών, παρακολούθησε κάποια προπαρασκευαστικά μαθήματα στις επιστήμες και ξεκίνησε σπουδές στην ιατρική. Εν τω μεταξύ διάβαζε ακατάπαυστα, παρακολουθούσε διαλέξεις φιλοσοφίας που έδινε ο Μωρίς Μερλώ-Ποντύ και απέκτησε μια κόρη με μια συμφοιτήτρια στην ιατρική σχολή. (Αφού αναγνώρισε την πατρότητα, αποφάσισε ότι δεν ήθελε να έχει καμία σχέση με τη γυναίκα ή την κόρη τους). Έγραψε θεατρικά έργα, ίσως εν μέρει επειδή έγραφε και ο Ζαν-Πωλ Σαρτρ, που ήταν το πρότυπο του Γάλλου διανοουμένου. Αλλά ο Φανόν είχε πάντα μια κλίση για το δραματικό στοιχείο στα μεγάλα και τα μικρά θέματα: γράφοντας στην αγαπημένη του maman από τη Λυών, ανέφερε: «Χωρίς καφέ πιστεύω ότι θα πεθάνω». Πήγαινε σινεμά. Αυτό δεν ήταν κάτι τυχαίο για εκείνον. Ο Φανόν λάτρευε τον κινηματογράφο – ο όρος «σινεφίλ» παραείναι σχολαστικός για κάποιον που αγαπούσε τις δημοφιλείς ταινίες και του άρεσε να παραπονιέται για αυτές. Ένας φίλος που ήταν μαζί του στον στρατό θυμήθηκε ότι ένιωσε εξαπατημένος όταν παρακολούθησε μια απαίσια ταινία κατά τη διάρκεια μια άδειας, ενώ ο Φανόν τον είχε διαβεβαιώσει ότι επρόκειτο για ένα «υπέροχο αμερικανικό μιούζικαλ». Οι μελετητές έχουν πολλά να πουν για το πόσο τον επηρέασε ο Μερλώ-Ποντύ και μάλλον πολύ λίγα για το πώς τον επηρέασαν οι ταινίες. Ωστόσο, η μεγάλη οθόνη μιλούσε στη ψυχή του Φανόν· γι’ αυτό χαιρόταν να της ανταπαντά. Ας πάρουμε τον γρίφο γιατί το 1949 επέλεξε να ειδικευτεί στην ψυχιατρική, ένα αντικείμενο για το οποίο δεν είχε δείξει ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Μια τέτοια απόφαση δεν έχει μόνο μία αιτία. Αλλά ας αναλογιστούμε τον ενθουσιασμό του για την χολιγουντιανή ταινία Οι σημαδεμένοι, που κυκλοφόρησε εκείνη τη χρονιά. (Αναφέρεται σε αυτήν αρκετές φορές στο πρώτο του βιβλίο Μαύρο δέρμα, λευκές μάσκες). Αφορά έναν μαύρο πεζικάριο ο οποίος, αφού λαμβάνει μέρος ως εθελοντής σε μια αποστολή με μια ομάδα λευκών στρατιωτών στον Ειρηνικό, επιστρέφει με μια περίπτωση υστερικής παράλυσης. Κατά τη διάρκεια της ταινίας, ένας ψυχίατρος, γνωστός μόνο ως «Γιατρός», ακτινογραφεί την ψυχή του με την βοήθεια της «ναρκοσύνθεσης» – μια μέθοδο όπου ο ασθενής υποβάλλεται σε κατάσταση έκστασης που προκαλεί η χρήση βαρβιτουρικών όπως η θειοπεντάλη, ενώ ανατρέχει στις αναμνήσεις του. Ο ψυχίατρος συνειδητοποιεί ότι η κατάσταση του στρατιώτη, αν και πυροδοτήθηκε από ένα πρόσφατο τραύμα, συνδέεται με βιώματα ρατσισμού κατά την παιδική ηλικία – και με ευρύτερες ιστορικές ανισότητες. «Είναι μια κληρονομιά», εξηγεί ο γιατρός. «Των εκατόν πενήντα ετών σκλαβιάς. Του να είσαι πολίτης δεύτερης κατηγορίας. Του να είσαι “διαφορετικός”». Ανασκάπτοντας αυτά τα τραύματα, προσωπικά και κοινωνικά, ο γιατρός αποκαθιστά την υγεία του άντρα. Η ταινία ξεκάθαρα έκανε εντύπωση στον Φανόν που την είδε όταν ήταν είκοσι τεσσάρων. Πώς θα γινόταν αλλιώς; Ο ψυχίατρος είναι μια αριστοτεχνική φιγούρα με φαρδείς ώμους, εξοπλισμένος με σύριγγες και μια εξίσου αιχμηρή θεραπεία: ακόμη και οι πληγές της φυλής δεν γίνεται να αναμετρηθούν μαζί του. Η χρονιά που ο Φανόν αποφάσισε την επαγγελματική σταδιοδρομία που θα ακολουθούσε ήταν η χρονιά που επίσης γνώρισε μια δεκαοκτάχρονη φοιτήτρια λυκείου, την Ζοζί, της οποίας οι αριστεροί γονείς δεν είχαν αντίρρηση για τον γάμο τους τρία χρόνια αργότερα. Βοήθησε το ότι ήταν μια ικανή δακτυλογράφος, δεδομένου ότι ο Φανόν προτιμούσε να υπαγορεύει τα κείμενά του, εκφωνώντας καθώς προχωρούσε. Και σύντομα υπήρχε πολύ υλικό για πληκτρολόγηση. Το 1951 δημοσίευσε ένα άρθρο με τίτλο «L’expérience vécue du Noir» [«H βιωμένη εμπειρία του μαύρου»] το οποίο αποτέλεσε το κεντρικό θέμα του βιβλίου Μαύρο δέρμα, λευκές μάσκες, που κυκλοφόρησε την επόμενη χρονιά. (Βιωμένη εμπειρία ήταν ο τίτλος του δεύτερου τόμου τού Το δεύτερο φύλο της Σιμόν ντε Μπωβουάρ που δημοσιεύθηκε το 1949). Το Μαύρο δέρμα, λευκές μάσκες –ένα παστίς πολιτιστικής κριτικής, απομνημονευμάτων και κοινωνικής ανάλυσης– μπορεί από μόνο του να προκαλέσει μια αίσθηση ναρκοσύνθεσης, μιας συνεδρίας ύπνωσης. Υπάρχουν ανόητες στιγμές. Ο Φανόν νόμιζε ότι το οιδιπόδειο σύμπλεγμα δεν υπήρχε στις Αντίλλες (ένας ψυχαναλυτής θα αξιολογούσε ως σημαντικό το γεγονός ότι λάτρευε τη μητέρα του και πίστευε ότι ο πατέρας του ήταν ανάξιός της), και συνεπώς δεν υπήρχε ούτε ομοφυλοφιλία. Ναι, μπορεί να υπάρχουν μερικοί παρενδυτικοί άντρες, αλλά «είμαστε σίγουροι ότι έχουν μια φυσιολογική σεξουαλική ζωή». Και απολαμβάνει να αφηγείται ρατσιστικά φορτισμένες στιγμές από ταινίες, παρ’ όλο που ορισμένες αφορούν μάλλον δικές του προβολές. Περιγράφοντας την ταινία Crash Dive [στα ελληνικά Φλογισμένα κύματα, στα γαλλικά Requins d’acier], γράφει για έναν μαύρο ναύτη σε ένα υποβρύχιο που τρέμει την οργή του πλοιάρχου και στο τέλος σκοτώνεται. Στην πραγματικότητα, ο ναύτης (που τον υποδύεται με ώριμο τρόπο ο Μπεν Κάρτερ) δεν φοβάται τον μεγαλύτερο άντρα, τον Μακ. Φοβάται για τον Μακ εφόσον είναι ο μόνος που γνωρίζει τα καρδιολογικά του προβλήματα και αυτός που σκοτώνεται σε μια επιδρομή είναι ο Μακ, ενώ ο μαύρος ναύτης, έπειτα από μια ηρωικά ξέφρενη σκηνή με ανταλλαγές πυροβολισμών από πολυβόλα, επιστρέφει σώος και αβλαβής. Ο Αχμέντ Μπεν Μπελλά ανάμεσα στον Φιντέλ Κάστρο και τον πρόεδρο της Κούβας Οσβάλντο Ντορτίκος, 23 Οκτωβρίου 1962, σε επίσκεψή του στην Αβάνα. Κεντρικό πρόσωπο της Αλγερινής επανάστασης, ο Μπελλά (1918-2012) ήταν ο πρώτος πρόεδρος της Αλγερίας το 1962. © Keystone / Alamy / Visual Hellas Είναι πιο χαρακτηριστικός ο τρόπος με τον οποίο ο Φανόν αποτιμά έναν κρίσιμο διάλογο στους Σημαδεμένους. Προς το τέλος της ταινίας, γράφει, ένας άλλος επιζών της μοιραίας αποστολής, που τώρα του λείπει ένα χέρι, λέει στον μαύρο στρατιώτη, Πίτερ Μος: «Πρέπει να συνηθίσεις το χρώμα σου όπως εγώ συνήθισα την αναπηρία μου. Είμαστε και οι δύο τραυματίες πολέμου». Ο Φανόν αγανακτεί που του υπαγορεύουν «την ταπεινοφροσύνη του σακάτη». Αλλά ίσχυε το ανάποδο. «Όχι, δεν είμαστε ίδιοι», λέει ο άντρας στον Πίτερ. «Δεν έχω τίποτα σε αυτό το μανίκι παρά μόνο αέρα, παιδί μου». Εννοούσε απλώς ότι κάποιοι ρατσιστές θα τους κοροϊδέψουν και θα τους ειρωνευτούν. Το σενάριο βασίστηκε σε ένα θεατρικό έργο του Άρθουρ Λόρεντς για έναν πεζικάριο –που δεν ονομαζόταν Πίτερ Μος αλλά Πίτερ Κοέν– και, εκτός από κάποιες απαραίτητες προσαρμογές, ακολουθεί αρκετά στενά τον διάλογο του Λόρεντς σε αυτό το σημείο. Ο Φανόν γνώριζε πώς λειτουργούν τέτοιες προσαρμογές: το έργο που άσκησε τη μεγαλύτερη επιρροή στο Μαύρο δέρμα, λευκές μάσκες ήταν το Réflexions sur la question juive [Στοχασμοί για το εβραϊκό ζήτημα] του Σαρτρ (1946), που δημοσιεύθηκε στα αγγλικά με τον τίτλο Anti-Semite and Jew. Έθεσε ένα πρόβλημα, έγραψε ο Φανόν, που «μας συγκινεί πέρα ως πέρα». Το επιχείρημα του Σαρτρ ήταν ότι ο αντισημίτης και ο εβραίος ήταν αμοιβαία συστατικές κατηγορίες («Ο Εβραίος είναι αυτός που άλλοι θεωρούν Εβραίο . … O αντισημίτης είναι αυτός που κάνει τον Εβραίο»), και αν και, όπως πολλοί υποστηρίζουν, όσον αφορά το εβραϊκό ζήτημα το βασικό επιχείρημα είναι αδύναμο, ωστόσο διαφωτίζει τη δίδυμη καταγωγή της λευκότητας και της μελανότητας. Σε ένα διάσημο απόσπασμα, ο Φανόν λέει για ένα παιδί στη Γαλλία που όταν τον είδε στον δρόμο φώναξε: «Maman, κοίτα, ένας Nέγρος. Φοβάμαι!». Είναι αυτό ακριβώς το βλέμμα που μαυρίζει έναν άνθρωπο.[2] Για τον Φανόν ήταν ξεκάθαρο ότι «αυτό που ονομάζεται μαύρη ψυχή είναι μια κατασκευή από τους λευκούς», ότι «ο μαύρος δεν είναι άνθρωπος», ότι ολόκληρο το «ψυχο-υπαρξιακό σύμπλεγμα» πίσω από την μελανότητα και την λευκότητα πρέπει να καταργηθεί. Σε ένα συχνά παρερμηνευμένο απόσπασμα από το «Η βιωμένη εμπειρία ενός μαύρου» απεικονίζει τον εαυτό του ως έναν μεθυσμένο από νεγρότητα (négritude)[3] πρωτάρη που θέλει να υμνήσει τους βροντερούς φόρους τιμής στη μαύρη ψυχή που απότισε ο Αιμέ Σεζάρ. («Η νεγρότητά μου δεν είναι ούτε πύργος, ούτε καθεδρικός / Φτάνει βαθιά μέσα στη φλογερή σάρκα του εδάφους…»). Στη συνέχεια, διαβάζοντας τον Σαρτρ σχετικά με την Παναφρικανική ποίηση, μαθαίνει ότι η νεγρότητα είναι «το αδύναμο στάδιο μιας διαλεκτικής προόδου»: η νεγρότητα είναι η απάντηση στη λευκή υπεροχή, ένας αντιρατσιστικός ρατσισμός, σε μια πορεία προς μια κοινωνία χωρίς φυλή. «Όταν διάβασα αυτή τη σελίδα ένιωσα ότι μου αφαίρεσαν την τελευταία μου ευκαιρία», γράφει ο Φανόν. «Έπρεπε να ελευθερωθώ μέσα στην νεγρότητα. … Έπρεπε να μην γνωρίζω». Στην πραγματικότητα, το απόσπασμα παίζει ένα είδος θεατρικού –ένα θεατρικό πολύ πιο ολοκληρωμένο από τα έργα που έγραψε ο Φανόν– στο οποίο ο αφηγητής υφίσταται μια οδυνηρή εμπειρία μεταστροφής: εναντιώνεται, θρηνεί και διαχειρίζεται την αποκάλυψη του Σαρτρ. Είναι λάθος να βλέπουμε αυτή την αφήγηση σαν απολογισμό ενός αυτοβιογραφικού γεγονότος αντί για μια δραματοποιημένη διαλεκτική. Δεν τεκμηριώνεται ότι ο Φανόν αποδέχθηκε ποτέ το δόγμα του black-is-best (το μαύρο είναι το καλύτερο). «Κάνε με πάντα έναν άνθρωπο που αμφισβητεί»: στο Μαύρο δέρμα, λευκές μάσκες, ο Φανόν παρουσιάζει την επιταγή αυτή ως την «τελευταία προσευχή» του και ένα πνεύμα ανακριτικό πλημμυρίζει το βιβλίο. Αμφέβαλλε για το βάλσαμο που προσφερόταν για να επουλώσει τις πληγές της φυλής. «Δεν έχω ούτε το δικαίωμα ούτε το καθήκον να απαιτήσω αποζημιώσεις για τους υποτελείς προγόνους μου», έγραψε. «Δεν είμαι σκλάβος της σκλαβιάς που απανθρωποποίησε τους προγόνους μου». Η απαραίτητη χειραφέτηση του πνεύματος δεν μπορούσε να επιτευχθεί με τα λόγια. Έπρεπε να κατακτηθεί. «Ο μαύρος δεν γνωρίζει το τίμημα της ελευθερίας γιατί δεν έχει παλέψει ποτέ για αυτήν»: αυτό το συναίσθημα –ότι η ελευθερία δεν έχει αξία αν δεν πολεμήσει κάποιος γι’ αυτήν– είναι το κλειδί για το μεταγενέστερο έργο του. Θα πάλευε γι’ αυτήν παντού, πράγμα που σήμαινε ότι έπρεπε να βρει κάπου να παλέψει γι’ αυτήν. Αν κάποιος είχε δείξει ότι η ψυχιατρική θα μπορούσε να είναι εργαλείο απελευθέρωσης, αυτός ήταν ο Φρανσουά Τοκέλλ (François Tosquelles), στον οποίο ο Φανόν είχε κάνει την πρακτική του. Ιδρυτής της θεσμικής ψυχοθεραπείας ή της «κοινωνιοθεραπείας», ο Τοκέλλ μεγάλωσε στην Καταλονία, ήταν ενεργός στην Αριστερά και περιέθαλπε ρεπουμπλικανούς μαχητές κατά τη διάρκεια του Ισπανικού Εμφυλίου Πολέμου. Στη συνέχεια, σε ένα νοσοκομείο στο Σαντ-Αλμπάν, στη νότια Γαλλία, αναβάθμισε μια θεραπευτική προσέγγιση που εξέταζε όχι μόνο ασθενείς αλλά και το ίδιο το νοσοκομείο: αποφεύγοντας ακόμη και τον μικρής κλίμακας αυταρχισμό, προσπαθούσε να οικοδομήσει μια εκδοχή μιας πραγματικής κοινότητας μέσα στο ίδρυμα. «Θέλω να πάω σε μια χώρα υπό κυριαρχία για να θεραπεύσω τους άρρωστους», έγραψε ο Φανόν στον Ζομπύ, όταν μπορούσε πλέον να εργαστεί ως διευθυντής ψυχιατρικής κλινικής. Η επιθυμία του πραγματοποιήθηκε όταν, το φθινόπωρο του 1953, του προσέφεραν μια θέση στο Ψυχιατρικό Νοσοκομείο Μπλιντά-Ζουανβίλ, μια ώρα οδικώς νότια από το Αλγέρι. Σύμφωνα με έναν παλιό μύθο ο Φανόν απελευθέρωσε κυριολεκτικά τους ασθενείς του, σπάζοντας τις αλυσίδες που τους κρατούσαν δέσμιους. Αλλά το Μπλιντά δεν ήταν ένα απαρχαιωμένο φρενοκομείο· ήταν ένα αρκετά σύγχρονο νοσοκομείο όπου οι σωματικοί περιορισμοί θεωρούνταν έσχατη λύση. Και ο Φανόν ήταν, από πολλές απόψεις, ένας συμβατικός ψυχίατρος που χρησιμοποιούσε τακτικά θεραπείες με λίθιο, βαρβιτουρικά και ηλεκτροσόκ. Η επαγγελματική δυσκολία που αντιμετώπιζε ήταν ότι το νοσοκομείο –το μεγαλύτερο στη Βόρεια Αφρική– είχε πολλούς μη Ευρωπαίους ασθενείς και δεν μιλούσε αραβικά, πόσο μάλλον την γλώσσα των Βερβέρων, που σήμαινε ότι συχνά έπρεπε να επικοινωνεί μαζί τους μέσω διερμηνέως. Έκανε προσπάθειες στην κοινωνιοθεραπεία· έφτιαξε ένα μικρό καφενείο για τους ασθενείς και το προσωπικό, ακόμη και μια εφημερίδα, τη Notre Journal. Αλλά αυτά τα μέτρα λειτουργούσαν συνήθως καλύτερα για τα μέλη της κοινότητας των Γάλλων εποίκων. Οι ασθενείς από το Μαγκρέμπ βασικά δεν μπορούσαν να διαβάσουν την εφημερίδα και οι άνδρες δεν επισκέπτονταν ένα καφενείο όπου υπήρχαν γυναίκες. (Ο Φανόν τελικά χρειάστηκε να το διαχωρίσει βάσει φύλου). Ωστόσο, ένα άλλο κομμάτι της κοινωνιοθεραπείας του δεσμευόταν να παρακάμψει τέτοιες δυσκολίες: με προβολές ταινιών. Η ιδιοσυγκρασία του ερχόταν σε σύγκρουση με τα δημοκρατικά του ιδανικά: σαν αφεντικό ήταν απαιτητικός, στην τσίτα και επιρρεπής στον θυμό. Οι νοσοκόμες του Μπλιντά είπαν στον πρώτο βιογράφο του Φανόν, Πήτερ Γκάισμαρ (Peter Geismar), ότι αν και τον σέβονταν βαθιά, το να δουλεύουν γι’ αυτόν ήταν μια κόλαση. Στη συνέχεια, οι εντάσεις εντός του νοσοκομείου αναπόφευκτα αυξήθηκαν από εντάσεις έξω από αυτό. Λιγότερο από ένα χρόνο μετά την άφιξη του Φανόν ξέσπασε πόλεμος εθνικής απελευθέρωσης στην Αλγερία. Πέντε μήνες αργότερα, την άνοιξη του 1955, η Γαλλία κήρυξε κατάσταση έκτακτης ανάγκης. Οι αντάρτες του FLN ειδικεύονταν σε ενέδρες και βόμβες. Οι Γάλλοι απάντησαν με φρικαλέα αγριότητα. Η Γαλλία είχε μόλις ταπεινωθεί στην Ινδοκίνα και ενώ ήταν διατεθειμένη να διαπραγματευτεί διάφορους βαθμούς ανεξαρτησίας ή ενσωμάτωσης με άλλες υπερπόντιες κτήσεις, η Αλγερία ήταν διαφορετική περίπτωση. Ήταν επίσημα μέρος της χώρας για περισσότερο από έναν αιώνα και φιλοξενούσε ένα εκατομμύριο και περισσότερους Γάλλους υπηκόους –pieds noirs– αποτελώντας μια σημαντική εκλογική περιφέρεια. Οι γαλλικές αρχές χρησιμοποιούσαν βασανιστήρια τακτικά. Οι ύποπτοι υποβάλλονταν σε ένα είδους εικονικό πνιγμό (waterboarding)· τους προκαλούσαν εγκαύματα με φλόγιστρα· τοποθετούσαν ηλεκτρόδια σε ευαίσθητες περιοχές τους· τους βίαζαν με αντικείμενα. Οποιοσδήποτε άνθρωπος με συνείδηση, εκτεθειμένος στην πραγματικότητα των επίσημων βασανιστηρίων, είναι φυσικό να ριζοσπαστικοποιηθεί· ο Φανόν είχε φτάσει στην Αλγερία ήδη ριζοσπαστικοποιημένος. Σύντομα οι πολίτες και στις δύο πλευρές θεωρούνταν παράπλευρες απώλειες. Το FLN και ο στρατός του, ο Στρατός Εθνικής Απελευθέρωσης (ALN), ενστερνίστηκαν το αντάρτικο ισοδύναμο του ολοκληρωτικού πολέμου. Στοχοποιούσαν οποιονδήποτε ήταν Γάλλος και πολλούς που δεν ήταν – κυρίως τους αντίπαλους εθνικιστές και επαναστάτες που συνδέονταν με τον Μεσσαλί Χατζ (Messali Hadj). Στο Μπλιντά, ο Φανόν φρόντιζε τόσο τα θύματα όσο και τους δράστες βασανιστηρίων, συμπεριλαμβανομένου ενός αστυνομικού που μπορούσε να διακρίνει, με τη λεπτότητα ενός οινοποιού, τις κραυγές που έβγαζαν οι κρατούμενοι κατά τη διάρκεια μιας συνεδρίας βασανιστηρίων. Ακριβώς όπως ο Τοκέλλ προστάτευε τους φυγάδες στο Σαντ-Αλμπάν κατά την περίοδο του Βισύ, ο Φανόν παρείχε άσυλο στα μέλη του FLN. Δημιούργησε επίσης δεσμούς με τον Αμπάν Ραμντάν (Abane Ramdane), που συχνά αποκαλείται ο αρχιτέκτονας της επανάστασης. Καθώς η καταστολή συνεχιζόταν, ο Φανόν ήξερε ότι ήταν μόνο θέμα χρόνου να αποκαλυφθούν οι δραστηριότητές του και στις αρχές του 1957 έφυγε μαζί με τη σύζυγό του για την Τυνησία. Εκεί βρήκε μια θέση στο νοσοκομείο Λα Μανουμπά και αρθρογραφούσε τακτικά για το όργανο του FLN το Ελ Μουτζαχίντ (El Moudjahid). Η μετακόμιση έγινε την σωστή χρονική στιγμή. Κατά έναν περίεργο τρόπο, η Αλγερία δεν ήταν πλέον ο κύριος τόπος δράσης. Η λεγόμενη Μάχη του Αλγερίου, η οποία ολοκληρώθηκε το φθινόπωρο του 1957 με την καταστροφή των τοπικών πυρήνων του FLN, σήμανε το τέλος της προέλασης των ανταρτών εντός της Αλγερίας και, καθώς επικράτησε πλήρες αδιέξοδο, σήμανε και το τέλος της κυριαρχίας του εξόριστου επιτελείου με έδρα την Τυνησία. Ο Φανόν, ο οποίος μπορούσε πλέον να μιλάει ανοιχτά για την σχέση του με το FLN, ξεχώριζε για την κομψότητα των ενδυμάτων του, με πουκάμισα και κοστούμια που έραβε στα μέτρα του στην Ευρώπη. Αυτό μάλλον δεν τον έκανε αγαπητό στους Άραβες γιατρούς συναδέλφους του, οι οποίοι αναφέρονταν σε αυτόν με το όνομα «ο νέγρος». Σύμφωνα με μια μαρτυρία της φίλης και συναδέλφου του ψυχαναλύτριας Αλίς Σερκί (Alice Cherki), συναναστρεφόταν εύκολα μόνο με κοσμοπολίτες, κυρίως Τυνήσιους Εβραίους και Γάλλους εθελοντές εργαζόμενους. Του άρεσε να χορεύει, αλλά όχι με τους Αλγερινούς συντρόφους του. Ευτυχώς, στην Τύνιδα υπήρχε ένας καλός κινηματογράφος, La Rotonde, όπου του άρεσε να κάθεται στην πρώτη σειρά. Στρατιώτες του Εθνικού Απελευθερωτικού Μετώπου κατά τη διάρκεια της Πολέμου της Αλγερίας, 1958. Μουσείο Αφρικανικής Τέχνης, Βελιγράδι. Ο Φανόν ήταν ένας άσος της προπαγάνδας· αυτή ήταν η κύρια συνεισφορά του στον αγώνα. Μετά τη σφαγή στη Μελούζα τον Μάιο του 1957, όπου οι δυνάμεις του ALN κατακρεούργησαν εκατοντάδες ανθρώπους ενός αγροτικού οικισμού ως υπόπτους ότι υποστήριζαν τον λάθος ηγέτη της ανεξαρτησίας, ο Φανόν εξέδωσε μια δήλωση λέγοντας ότι την είχαν «ενορχηστρώσει» οι Γάλλοι. Ήταν ένα από τα πολλά ψέματα που υποστήριξε ή διέδωσε. Χάρη στην εξαιρετική αρχειακή έρευνα δύο Βρετανών πανεπιστημιακών, του Ζαν Καλφά και του Ρόμπερτ Τζ. Σ. Γιάνγκ, που επιμελήθηκαν τη συλλογή των έργων του Φανόν Alienation and Freedom[4] [Αποξένωση και ελευθερία], μπορούμε τώρα να διαβάσουμε διάφορα λανθάνοντα και, παλιότερα, χαμένα δοκίμια, συμπεριλαμβανομένων κάποιων άρθρων του Ελ Μουτζαχίντ στα οποία πιθανότατα να είχε βάλει το χέρι του ο Φανόν. Αναφέρονται σε υπέροχες νίκες, όταν δεν υπήρχαν νίκες. Ο σκοπός είχε τις δικές του απαιτήσεις· το ίδιο ίσχυε και για την απλή επιβίωση. Ο Μοχάμεντ Χαρμπί (Mohammed Harbi), ένας Αλγερινός επαναστάτης που έγινε ιστορικός, παρατήρησε ότι κάθε φορά που υπήρχε εσωτερική σύγκρουση μεταξύ των σκληροπυρηνικών, ο Φανόν έπαιρνε το μέρος όποιου φαινόταν ακόμα περισσότερο σκληροπυρηνικός. Ήταν μια ασφαλής στρατηγική. Αν και το γεγονός ότι είχε κερδίσει την εμπιστοσύνη των ηγετών του FLN προέκυψε από τη σχέση του με τον Ραμντάν, κράτησε αποστάσεις όταν ο Ραμντάν έπεσε σε δυσμένεια. Ο Ραμντάν ήταν ο συγγραφέας μιας διακήρυξης που συντάχθηκε κατά την διάρκεια ενός συνεδρίου του FLN το 1956 στο Σουμμάμ, που διεκδικούσε μια ανεξάρτητη Αλγερινή δημοκρατία «η οποία θα εγγυάται την πραγματική ισότητα μεταξύ όλων των πολιτών της ίδιας πατρίδας, χωρίς διακρίσεις», και διευκρίνιζε ότι ο στρατός πρέπει να υπόκειται σε πολιτικό έλεγχο. Ένα χρόνο αργότερα, σε ένα άλλο συνέδριο του FLN στο Κάιρο, αυτή η διακήρυξη απορρίφθηκε· το μελλοντικό καθεστώς θα συμβάδιζε με τις αρχές του Ισλάμ και οι στρατιωτικοί θα είχαν τον πρώτο λόγο. Στις αρχές του 1958, οι αντίπαλοι του Ραμντάν στο FLN τον οδήγησαν στο Μαρόκο όπου τον σκότωσαν. (Ο Φανόν παραδέχθηκε αργότερα ότι η δολοφονία βάραινε τη συνείδησή του και ο Ντέιβιντ Μέισυ πιστεύει ότι μπορεί να συναίνεσε στη συνωμοσία που οδήγησε σε αυτήν). Στο μεταξύ, το Ελ Μουτζαχίντ, στη συντακτική ομάδα του οποίου είχε ενταχθεί ο Φανόν, για μήνες δεν είπε κουβέντα για την υπόθεση και στη συνέχεια ανακοίνωσε ότι ο Ραμντάν έχασε τη ζωή του «στο πεδίο της τιμής». Ο Φανόν τουλάχιστον ήταν ειλικρινής για την αποστολή του. «Στο αποικιακό πλαίσιο», έγραψε, «δεν υπάρχει αυθεντική συμπεριφορά». Ή μάλλον, «αυθεντικό είναι ό,τι επιταχύνει την εξάρθρωση του αποικιακού καθεστώτος». Όταν ο Φανόν εκτινάχθηκε από εκείνο το αυτοκίνητο σεντάν στο Μαρόκο, τότε ήταν φυσικό να αναρωτηθεί κανείς αν επρόκειτο πραγματικά για ένα απλό ατύχημα. Ο Μέισυ υποστηρίζει με πειστικό τρόπο ότι η αιτία του ατυχήματος δεν ήταν τίποτε άλλο από ένα αυτοκίνητο που γλίστρησε στο χαλίκι, ενώ η βόμβα στη Ρώμη προφανώς προοριζόταν για έναν άλλο αξιωματούχο του FLN. Ο Μέισυ είναι επίσης πειστικός για το ότι οι βομβιστές και οι ένοπλοι, που ευρέως ταυτίζονταν με έναν υποτιθέμενο τρομοκρατικό πυρήνα εποίκων με την ονομασία Main Rouge, δούλευαν για τις Γαλλικές μυστικές υπηρεσίες. Η Αλίς Σερκί λέει ότι ο Φανόν «είχε μια τάση να υποψιάζεται αδιακρίτως κατασκοπεία». Όμως ο κόσμος επιβεβαίωνε τις υποψίες του. Το φθινόπωρο του 1959 δημοσιεύτηκε το βιβλίο του L’An V de la Révolution algérienne [Το πέμπτο έτος της Αλγερινής επανάστασης], καθιερώνοντάς τον ως διεθνή εκπρόσωπο του FLN. Στις σελίδες του διαχώρισε το κίνημα από ενέργειες «εκείνων των αδελφών που ρίχτηκαν στην επαναστατική δράση με τη σχεδόν φυσική βαρβαρότητα που γεννούν αιώνες καταπίεσης», αδέρφια που ο ίδιος και οι σύντροφοί του κοίταζαν «με πόνο στην καρδιά μας». Ουσιαστικά, ο αγώνας αφορούσε τη δημιουργία ενός «νέου Αλγερινού άνδρα». Σε μια εποχή που όσοι είχαν υποστηρίξει τη διακήρυξη του Σουμμάμ είχαν δολοφονηθεί ή περιθωριοποιηθεί, ο Φανόν προσποιούταν ότι τα κοσμικά ιδανικά της εξακολουθούσαν να υφίστανται· όποιος ζούσε στην Αλγερία ήταν Αλγερινός, διαβεβαίωνε τους αναγνώστες, και μπορούσε να επιλέξει υπηκοότητα σε ένα κράτος όπου «κάθε είδους ιδιοφυΐα μπορεί να αναπτυχθεί». Επιπλέον επέμενε ότι η αλγερινή οικογένεια είχε μεταμορφωθεί και ότι «η γέννηση μιας νέας γυναίκας» είχε ξεκινήσει. Όσο για τη φαινομενική απομόνωση εντός του οικιακού πλαισίου για τις αγρότισσες, αυτή ήταν μια στρατηγική επιλογή των γυναικών για να ενισχύσουν την επαναστατική τους συνείδηση. Τα αριστερά μέλη του FLN, όπως ο Χαρμπί, τρόμαξαν με τον τρόπο που ο Φανόν ωραιοποιούσε την πατριαρχία. Λες και η πραγματικότητα της θέσης των γυναικών στο Μαγκρέμπ και στην επανάσταση ήταν μια αλήθεια που ο Φανόν «δεν ήθελε να ξέρει». Όταν το FLN ίδρυσε, για διπλωματικούς σκοπούς, μια εξόριστη κυβέρνηση, ο Φανόν έγινε ένας από τους απεσταλμένους της. Σε συναντήσεις αντιαποικιακών ηγετών, γρήγορα διακρίθηκε ως ένας αντι-Γκάντι, επαναλαμβάνοντας επιχειρήματα που αργότερα δημοσίευσε στο δοκίμιό του «Περί βίας». Η απoαποικιοποίηση συνιστά, όπως υποστήριζε, μια εγγενώς βίαιη πράξη. Ήταν βίαιη γιατί κάτι τόσο πολύτιμο όσο μια αποικία δεν θα εγκαταλειπόταν ποτέ χωρίς βία· ήταν βίαιη γιατί περιλάμβανε τον αφανισμό μιας ολόκληρης κοινωνικής τάξης, έτσι ώστε ο πρώτος να είναι τελευταίος και ο τελευταίος πρώτος. Ήταν βίαιη γιατί η ίδια η αποικιοκρατία ήταν αποτέλεσμα βίας και τα θύματά της δεν μπορούσαν να αποκατασταθούν χωρίς περισσότερη από την ίδια βία. Ενώ κάποτε είχε αποκηρύξει με ευλάβεια τη βαρβαρότητα στην οποία οδηγούνταν «κάποιοι», τώρα τόνιζε τη θεραπευτική της δράση. Σε πολιτικό επίπεδο, είπε, η βία ενώνει τις μάζες, διαλύοντας τις διαιρέσεις και τους διαχωρισμούς που εδραιώνει η αποικιοκρατία, ενώ, σε ατομικό επίπεδο, είναι «μια καθαρτήρια δύναμη» που «απαλλάσσει τους αποικιοκρατούμενους από το σύμπλεγμα κατωτερότητάς τους» και «αποκαθιστά τον αυτοσεβασμό τους». Η εξίσωση μεταξύ αυτοσεβασμού και βίας θόλωνε εξίσου την προσωπική του ζωή· όπως αναφέρει ο μελετητής Φελίξ Φ. Ζερμαίν (Félix F. Germain), οι σχέσεις του με τις γυναίκες ήταν «γεμάτες βία».[5] Ο ποιητής Πωλάν Ζοακίμ (Paulin Joachim) από το Μπενίν έγινε μάρτυρας σε αρκετά περιστατικά όπου, κατά τη διάρκεια ενός καβγά, ο Φανόν χτυπούσε τη γυναίκα του. «Το έκανε για να την ταπεινώσει», είπε ο Ζοακίμ στον Ζερμαίν. «Ήταν ένας πολύ βίαιος άνθρωπος». Χτυπούσε τη γυναίκα του μπροστά σε άλλους και μετά δήλωνε απλώς: «εκδικούμαι». Η Μαρύζ Κοντέ (Maryse Condé) είχε επίσης ακούσει παρόμοιες ιστορίες από μέλη της οικογένειας του Φανόν. Ωστόσο για πολλούς μελετητές του Φανόν το ότι ο ίδιος προσωπικά απεχθανόταν τη βία παραμένει άρθρο πίστεως. Εκδικούμαι. Ίσως αυτά είναι ζητήματα που εμείς δεν θέλουμε να ξέρουμε. Ολοένα και περισσότερο η θεωρία του πως η αποαποικιοποίηση ήταν ένα εγχείρημα τεράστιας βίας έπρεπε να αντεπεξέλθει στην πραγματικότητα ότι, για τα περισσότερα αφρικανικά έθνη, δεν ήταν. Ήταν έξαλλος που οι Μαρτινικανοί δεν εξαγριώθηκαν επαρκώς –το 1958 ψήφισαν να παραμείνουν μέρος της Γαλλίας– και έδειξε περιφρόνηση για το ότι μια πολύνεκρη συμπλοκή ένα χρόνο αργότερα στο Φορ ντε Φρανς δεν εξελίχθηκε σε επανάσταση. Το γεγονός ότι αποικίες όπως η Σενεγάλη και η Ακτή του Ελεφαντοστού κέρδισαν την ανεξαρτησία τους σε μεγάλο βαθμό σταδιακά με γραφειοκρατικό τρόπο ήταν απόδειξη της απάτης της. Η Γκάνα, όπου διέμεινε στα τέλη της δεκαετίας του 1950, τον εξόργισε ιδιαίτερα. Η απελευθέρωσή της από τους Βρετανούς θα έπρεπε να ήταν ένα λουτρό αίματος· αντίθετα, η Ημέρα της Ανεξαρτησίας της, στις 6 Μαρτίου 1957, ήταν μια γιορτή, στην οποία συμμετείχαν όχι μόνον ο Μάρτιν Λούθερ Κινγκ Τζούνιορ και ο Α. Φίλιπ Ράντολφ, αλλά και η Δούκισσα του Κεντ και ο Αντιπρόεδρος Ρίτσαρντ Νίξον. Ο Φανόν ένιωθε στα σωθικά του ότι μια τέτοια ανεξαρτησία ήταν απάτη. Όταν το FLN τον απέσπασε στην πρωτεύουσα της Γκάνας, την Άκρα, είδε μια πολιτική ελίτ γεμάτη από την απεχθή «εθνική μπουρζουαζία». Αλλά είδε επίσης πολλούς νεαρούς άνδρες σε μάχιμη ηλικία και είχε μια ιδέα: έπρεπε να συγκεντρωθούν σε μια Αφρικανική Λεγεώνα και να μεταφερθούν να πολεμήσουν για μια ελεύθερη Αλγερία, την αληθινή πατρίδα των γενναίων. Ίσως αυτό να ακούγεται σαν να ενδιαφερόταν για την Γκάνα κυρίως ως πηγή πτωμάτων που θα μπορούσε πετάξει σε ένα νεκροταφείο. Ο ίδιος δεν θα το αντιλαμβανόταν έτσι. Δεν μπορούμε να αντιληφθούμε την αξία της ελευθερίας χωρίς να διακινδυνεύσουμε τη ζωή μας γι’ αυτήν, υποστήριζε, και έτσι θα έσωζε πραγματικά τους πολίτες της Γκάνας από μια διαδικασία ανεξαρτησίας που ήταν πολύ κοινότοπη και αναίμακτη. Περνώντας με το αυτοκίνητο μέσα από το Μάλι, σχεδίαζε μια τολμηρή νέα στρατιωτική στρατηγική. Σύμφωνα με το σχέδιό του, Δυτικοαφρικανοί στρατιώτες θα συνέρρεαν μέσα από τη Σαχάρα, μεταφέροντας χιλιάδες υποπολυβόλα και άλλα όπλα, και θα ξεχύνονταν στην Αλγερία από τον Νότο. Ήταν μια παράλογη ιδέα. Γραμμές ανεφοδιασμού κατά μήκος της Σαχάρας; Οι Αλγερινοί αντάρτες απεχθάνονταν τους νομάδες της ενδοχώρας της Σαχάρας, οι οποίοι ανταποδίδοντας το αίσθημα είχαν ταχθεί στο πλευρό των Γάλλων· και μια εφοδιοπομπή όπλων και ανδρών στην έρημο θα ήταν εντελώς εκτεθειμένη και θα μπορούσε να καταστραφεί εύκολα. Στον πολιτικό και στρατηγικό τομέα, η αθεράπευτη καχυποψία του Φανόν μπορούσε να τον κάνει μοιραία εύπιστο. Σεβόταν τον Σέκου Τουρέ (Sékou Touré) της Γουινέας, ο οποίος ποτέ δεν έκρυψε τις δεσποτικές παρορμήσεις του και δημιούργησε ένα μάλλον σταλινικό καθεστώς. Ο Φανόν οδήγησε τους Αλγερινούς συντρόφους του σε μια καταστροφική πορεία και σε σχέση για μια άλλη αποικία εποίκων, την Πορτογαλική Αγκόλα. Ήταν μέλος μιας αντιπροσωπείας του FLN η οποία στις αρχές του 1960 συναντήθηκε με μέλη του Λαϊκού Κινήματος για την Απελευθέρωση της Αγκόλας (MPLA) – μιας ομάδας που είχε βοηθήσει στη δημιουργία της ο Αμίλκαρ Καμπράλ (Amilcar Cabral), εξόριστος από την πατρίδα του, την Πορτογαλική Γουινέα (σήμερα Γουινέα-Μπισάου). Ο Φανόν τους εναντιώθηκε: δεν επικεντρώνονταν επαρκώς στην αγροτιά και αφοσιώνονταν υπερβολικά στον προηγμένο σχεδιασμό. Γιατί, απαίτησε να μάθει, έχαναν χρόνο; Το μόνο που χρειαζόταν, υποστήριζε, ήταν «να ξεκινήσουν», γιατί οποιαδήποτε επίθεση ήταν βέβαιο ότι θα πυροδοτούσε μια αυθόρμητη αντιαποικιακή επανάσταση. Ο Φανόν έπεισε το FLN να στρέψει την υποστήριξή του σε μια ομάδα ανταρτών υπό την ηγεσία ενός φυλετιστή πολέμαρχου ονόματι Χόλντεν Άλβαρο Ρομπέρτο (Holden Álvaro Roberto), αγνοώντας τις προειδοποιήσεις για τους δεσμούς του με τη CIA και την έλλειψη περιφερειακής νομιμοποίησης. Το μόνο που είχε σημασία ήταν ότι ο Ρομπέρτο, σε αντίθεση με τον Καμπράλ, με χαρά άρχισε να πυροβολεί χωρίς να θέσει κάποιες βάσεις. Και έτσι οι δυνάμεις του Ρομπέρτο που προέρχονταν κατά κύριο λόγο από τη φυλή του, τους Μπακόνγκο, ξεκίνησαν την εξουσιοδοτημένη από τον Φανόν επιδρομή τους, σφαγιάζοντας χωρικούς που δεν ήταν Μπακόνγκο και Πορτογάλους αποίκους. Οι πορτογαλικές δυνάμεις έσφαξαν αμέσως όχι μόνο τις ορδές των οπαδών του Ρομπέρτο αλλά και οποιονδήποτε συνδεόταν με το MPLA. Δεκάδες χιλιάδες άνθρωποι σκοτώθηκαν. Και η απόφαση του FLN να αναγνωρίσει την ομάδα του Ρομπέρτο ως προσωρινή κυβέρνηση της Αγκόλας είχε συνέπειες. Με τον καιρό, ο «υπουργός Εξωτερικών» του Ρομπέρτο, ο Τζόνας Σαβίμπι (Jonas Savimbi), δημιούργησε μια άλλη ομάδα ανταρτών, την UNITA. Πολύ μετά την αποχώρηση της Πορτογαλίας, η Αγκόλα σπαρασσόταν εξαιτίας ενός εμφυλίου που κόστισε εκατοντάδες χιλιάδες ζωές. Η τραγωδία δεν είναι τόσο ότι ο Φανόν, όπως και οι συνάδελφοί του στο FLN, γνώριζαν ελάχιστα την Αγκόλα· είναι ότι δεν ήξερε καθόλου το πόσο λίγα γνώριζε. Τον Δεκέμβριο του 1960 ο Φανόν που έδειχνε ισχνός διαγνώστηκε με λευχαιμία. Έχοντας επίγνωση ότι ο χρόνος που του απέμενε μπορεί να ήταν λίγος, στράφηκε στο βιβλίο που ήθελε να εκδώσει, παλεύοντας ενάντια στον χρόνο καθώς συγκέντρωνε τα κεφάλαια του Les Damnés de la terre [Της Γης οι κολασμένοι]. Ο πυρήνας του ήταν μια αναθεωρημένη εκδοχή του «Περί βίας», που είχε δημοσιευθεί στο περιοδικό Les Temps Modernes [Οι μοντέρνοι καιροί] του Σαρτρ. Σε αυτό πρόσθεσε σκέψεις σχετικά με τον «αυθορμητισμό», μια διατριβή κατά των ηγεσιών των ειρηνικών μετα-αποικιακών κρατών, μια ομιλία που είχε εκφωνήσει σε ένα λογοτεχνικό συνέδριο και μια σειρά από φρικιαστικές ψυχιατρικές σημειώσεις που αφορούσαν θύματα ή δράστες βίας. (Προς αγανάκτησή του η θεραπευτική μέθοδος με τις συνεδρίες θειοπεντάλης –βασικά η ναρκοσύνθεση– χρησιμοποιούνταν από στρατιωτικούς γιατρούς στην ανάκριση κρατουμένων). Ο Φανόν, του οποίου το όνομα ήταν άγνωστο στο ευρύτερο κοινό, ήξερε πόσο σημαντικό θα ήταν να προλόγιζε το βιβλίο ο Σαρτρ. Κανονίστηκε μια συνάντηση εκείνο το καλοκαίρι στη Ρώμη. «Καθόταν, σηκωνόταν, ξανακαθόταν», αφηγείται στα απομνημονεύματά της η Μπωβουάρ, η οποία συνόδευε τον Σαρτρ. «Όλο έκανε απότομες χειρονομίες, αγχωμένες γκριμάτσες, τα μάτια που τρεμόπαιζαν ύποπτα». Ο Σαρτρ συμφώνησε να γράψει τον πρόλογο. Απέρριψε ένα δεύτερο αίτημα του Φανόν – να προχωρήσει στη συνέχεια σε μια δήλωση ότι δεν θα έγραφε άλλη λέξη μέχρι να τελειώσει ο πόλεμος στην Αλγερία. Ο Φανόν, γράφει η Μπωβουάρ, ήταν πεπεισμένος ότι αυτό θα «ταρακουνούσε συθέμελα την κοινή γνώμη». Κάποια σημεία του Της Γης οι κολασμένοι έχουν μια απαστράπτουσα ισχύ, ακόμη και όταν οι ισχυρισμοί του είναι εκ διαμέτρου αντίθετοι με την πραγματικότητα. («Το να πιστεύει κανείς ότι μπορεί να δημιουργηθεί μια μαύρη κουλτούρα σημαίνει ότι παραδόξως αγνοεί ότι οι “Νέγροι” βρίσκονται σε διαδικασία εξαφάνισης, αφού αυτοί που τους δημιούργησαν βιώνουν την κατάρρευση της οικονομικής και πολιτιστικής τους υπεροχής»). Ωστόσο, η συχνή επιβολή του αφηγήματος του κομματικού απαράτσικ ενοχλεί. Αυτό το παρατηρεί κανείς ιδιαίτερα στα σημεία που αφορούν εκείνο που ο Χαρμπί αποκαλεί «αγροτικό μεσσιανισμό» του Φανόν.[6] Ο Φανόν, γνωρίζοντας ελάχιστα πράγματα για τους αγρότες της Αλγερίας, τους μετατρέπει σε μαγικά πλάσματα, μια πηγή «αφάνταστης τρυφερότητας και ζωντάνιας» που ήταν «αυθόρμητα επαναστάτες». Αλλά το μεγαλύτερο λάθος του ήταν ότι θεωρούσε την ειδική περίπτωση της κοινότητας των εποίκων ως το αποικιακό μοντέλο για όλες τις χρήσεις. Με ποιο τρόπο οι αποικίες ήταν υπερβολικά πολύτιμες για να εγκαταλειφθούν οικειοθελώς; Η ανάλυση του Φανόν θα ήταν καλύτερη αν ήταν καλύτερος μαρξιστής ή αν είχε τουλάχιστον ασχοληθεί με τις οικονομικές πραγματικότητες της αποικιοκρατίας. Ήδη από τη δεκαετία του 1930, ένα σημαντικό άρθρο του Γκρόβερ Κλαρκ, το «The Balance Sheets of Imperialism [Οι ισολογισμοί του ιμπεριαλισμού]», διατύπωσε λεπτομερώς το οικονομικό επιχείρημα ότι η διατήρηση των αποικιών ήταν μια επιζήμια επιχείρηση, και πολλοί ειδικοί συμφωνούσαν. Για τον Φανόν, η αποαποικιοποίηση «βρωμοκοπάει καυτές οβίδες και αιματοβαμμένα μαχαίρια»· στην πραγματικότητα, συχνά βρωμοκοπούσε χρέη και διπλά βιβλία. Λίγο μετά την δημοσίευση του βιβλίου Της Γης οι κολασμένοι τον Οκτώβριο του 1961, η υγεία του Φανόν επιδεινώθηκε. Είχε προηγουμένως νοσηλευθεί στη Μόσχα και για λίγο ήταν αισιόδοξος. Αλλά ακόμη και οι Σοβιετικοί θεωρούσαν ότι ήταν προτιμότερο να νοσηλευθεί στις Ηνωμένες Πολιτείες. Κατέληξε στο Κλινικό Κέντρο του NIH της Ουάσιγκτον όπου τον επισκέφθηκαν ο Χόλντεν Ρομπέρτο που ήθελε να ενισχύσει την στήριξη της ομάδας του, και ένας πράκτορας της CIA που είχε αναλάβει να τον παρακολουθεί. Δεδομένου ότι ο Φανόν αγαπούσε να μιλάει και η δουλειά του πράκτορα ήταν να ακούει, ανέπτυξαν αυτό που ο βιογράφος του Φανόν Πάτρικ Έλεν (Patrick Ehlen) αποκαλεί «μια αντίπαλη φιλία». Ο Φανόν πέθανε στις 6 Δεκεμβρίου, μόλις επτά μήνες πριν η Αλγερία ανακηρύξει επίσημα την ανεξαρτησία της. Η φήμη και το ευρύ αναγνωστικό κοινό ήρθαν μετά θάνατον, αν και κυρίως στον αγγλόφωνο κόσμο. (Οι γαλλικές μελέτες του έργου του Φανόν ήταν σχετικά περιορισμένες). Το Της Γης οι κολασμένοι, που εκδόθηκε σε μετάφραση από τον εκδοτικό οίκο Γκρόουβ το 1963, έγινε μπεστ σέλερ. Σύντομα ο πολιτικός ακτιβιστής της «μαύρης δύναμης» Στόουκλι Καρμάικλ (Stokely Carmichael) αναφερόταν στον Φανόν ως «προστάτη άγιό» του. Το βιβλίο θεωρήθηκε ως μια Βίβλος της αποαποικιοποίησης, παρ’ όλο που αποδοκίμαζε το μεγαλύτερο μέρος της υπάρχουσας αποαποικιοποίησης. Θεωρήθηκε ένα εγχειρίδιο της απελευθέρωσης των μαύρων παρ’ όλο που προανήγγειλε την επικείμενη εξαφάνιση των μαύρων. Οι αναγνώστες διάλεγαν ό,τι ήθελαν και αγνοούσαν τα υπόλοιπα. Ό,τι δηλαδή έκανε και ο Φανόν στην περίπτωση της Αλγερίας. Σε κάποιο επίπεδο, ήξερε πώς θα τελείωνε αυτό το έργο γιατί είχε βοηθήσει στην παραγωγή του. Οι θεωρητικοί της επανάστασης χρησιμοποιούν μερικές φορές τον όρο «προκαθορισμένη πολιτική» για να προειδοποιήσουν ότι τα κινήματα δεν αλλάζουν χαρακτήρα όταν φτάσουν στην εξουσία: να φοβάστε μια ομάδα αφοσιωμένη στη συμμετοχική δημοκρατία όταν η ίδια είναι αυστηρά αυταρχική. Όσοι γνώριζαν το FLN εκ των έσω γνώριζαν ότι οι ηγέτες του έλκονταν από τον μιλιταρισμό και τον αυταρχισμό, ότι έσφαζαν με ζήλο αντιπάλους και αντιφρονούντες. Το κράτος που δημιούργησαν ακολούθησε το παράδειγμά τους, σαν να ήθελε να ανταποκριθεί στην προειδοποίηση του νεαρού Φανόν ότι «ο σκλάβος θέλει να γίνει σαν τον κύριό του». Κατά το έτος της ανεξαρτησίας, δεκάδες χιλιάδες χαρκί –Αλγερινοί, συχνά αναλφάβητοι αγρότες, που είχαν εργαστεί για το γαλλικό κράτος, μεταξύ άλλων ως επίστρατοι– σφαγιάστηκαν. Θα ήταν παραπλανητικό να πούμε ότι δολοφονήθηκαν αδιακρίτως: συχνά δολοφονούνταν με μεγάλη προσοχή – αφού, για παράδειγμα, τους σύρουν πίσω από φορτηγά ή άλογα, ή αφού τους βγάλουν τα μάτια ή τους ευνουχίσουν ή αφού τους τυλίξουν με μια γαλλική σημαία βουτηγμένη σε βενζίνη πριν τους βάλουν φωτιά. Εκδικούμαστε. Δεν είναι ξεκάθαρο ποιανού αυτοσεβασμός αποκαταστάθηκε με αυτόν τον τρόπο. Πολύ μετά τη διακήρυξη του Καΐρου, ο Φανόν, που δεν ήταν απαραίτητο να ξέρει πολλά πράγματα τα οποία γνώριζε πολύ καλά, διαφήμιζε μια κοσμική χώρα στην οποία οποιοσδήποτε κάτοικος θα μπορούσε να επιλέξει να είναι πολίτης. Η ανεξάρτητη Αλγερία ανακοίνωσε αμέσως ότι όσοι δεν ήταν μουσουλμάνοι δεν ήταν πολίτες. «Εμείς οι Αλγερινοί», έγραφε ο Φανόν. Η επανάσταση αφού πραγματοποιήθηκε, τον απαρνήθηκε. Σε μια πρώιμη μελέτη για τον Φανόν, η πολιτική επιστήμονας Ιρέν Ζανζιέ (Irene Gendzier) σημειώνει ότι υπήρχαν περίπου 150.000 Εβραίοι στην Αλγερία το 1954, πολλοί όπως η Σερκί προέρχονταν από οικογένειες που ζούσαν στη χώρα από τη ρωμαϊκή εποχή· ένας πολύ μικρός αριθμός απέμεινε μετά την ανεξαρτησία. Ο φραξιονισμός του FLN σίγουρα συνέχισε να υφίσταται. Ο Μπεν Μπελλά, ο πρώτος πρόεδρος της ανεξάρτητης Αλγερίας, καθαιρέθηκε το 1965 από τον αρχηγό του στρατού και φυλακίστηκε· ίδια ήταν η μοίρα του Χαρμπί και πολλών άλλων αριστερών μελών του FLN. Και όταν έγινε η πραγματική εξέγερση των αγροτών, αναπόφευκτα ισλαμιστικής φύσης, προκάλεσε αυτό που ένας ψυχαναλυτής θα αποκαλούσε ψυχαναγκαστική επανάληψη – την εμπειρία του πρώτου τραύματος. Κατά την διάρκεια του «βρώμικου πολέμου» που έλαβε χώρα πριν από τρεις δεκαετίες, το καθεστώς του FLN σκότωσε έως και 200.000 Αλγερινούς και βασάνισε πολλούς άλλους. Οι συνήθεις μέθοδοι –όπως ήδη ανέφερα– περιλάμβαναν μια παραλλαγή του εικονικού πνιγμού, εγκαύματα από φλόγιστρα, ηλεκτρόδια σε ευαίσθητες περιοχές, βιασμούς με αντικείμενα. Ο Φανόν που έγραφε για τη βία σαν μια καθαρτήρια δύναμη πρέπει να γνώριζε ότι η ίδια η κάθαρση μπορούσε να αφήσει πίσω της ένα κατάλοιπο βίας. Σήμερα, το Της Γης οι κολασμένοι –που η τηλεοπτική σειρά The White Lotus του HBO παρουσιάζει παραδόξως σαν ένα βιβλίο που μπορεί να διαβάσει κανείς δίπλα σε μια πισίνα ενός πολυτελούς θερέτρου– είναι ένα ευρέως διαδεδομένο αναμασημένο κείμενο, ένα σχεδόν δυσανάγνωστο από τις ερμηνείες που το επικαλύπτουν «κλασικό πανεπιστημιακό ανάγνωσμα». «Θαμπωμένες ετερότητες αλληλοσκοτώνονται», λέει ένας χαρακτήρας του θεατρικού του Φανόν Parallel Hands [Παράλληλα χέρια]. Μέσα του ανταγωνίζονταν ο ποιητής και ο προπαγανδιστής, όπως και ο ταμίας της αλήθειας και ο μικροπωλητής της ψευδοηθικολογίας. Είναι σχεδόν οδυνηρό να θυμάται κανείς την «τελευταία προσευχή» με την οποία καταλήγει το πρώτο του βιβλίο: «Κάνε με πάντα έναν άνθρωπο που αμφισβητεί». Τι θα είχε συμβεί, αναρωτιέται κανείς, αν εισακουόταν αυτή η προσευχή; © THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS 2023 — Μετάφραση: Μιμή Βασιλάκη [1] David Macey, Frantz Fanon: A Biography (Verso, 22012). [2] “Regarde le nègre!” έγραψε ο Φανόν και για τους μεταφραστές το πρόβλημα του nègre είναι βασανιστικό. Ο Ρίτσαρντ Φίλκοξ που μετέφρασε στα αγγλικά το Μαύρο δέρμα, λευκές μάσκες με προσοχή και αριστοτεχνικά –αναμφίβολα βοήθησε το ότι είναι παντρεμένος με την συγγραφέα από τις Αντίλλες Μαρύζ Κοντέ– άλλοτε χρησιμοποιεί την λέξη nègre σαν “Νέγρος” και άλλοτε αυτό που σήμερα οι αγγλόφωνοι ονομάζουν “n-word”, ανάλογα με τα συμφραζόμενα· πραγματικά η λέξη είναι μια τονική κλίμακα μεταξύ των δύο. Ιδιαίτερα την εποχή που έγραφε ο Φανόν ήταν ένας υποτιμητικός όρος αλλά όχι ακριβώς βρισιά. Για τους αγγλόφωνους αναγνώστες ο γαλλικός όρος είναι σαν μια πεσμένη νότα μπλου που πρέπει να συμπεράνει κανείς από την μελωδία γιατί δεν μπορεί να σημειογραφηθεί μουσικά. [3] Σ.τ.Μ.: Λογοτεχνικό κίνημα γαλλόφωνων συγγραφέων της Αφρικής και της Καραϊβικής· αφρικανική πολιτιστική κληρονομιά· Μαύρη κουλτούρα ως ανεξάρτητη αισθητική ιδεολογία. [4] Jean Khalfa και Robert J.C. Young (επιμ.), μτφρ. Steven Corcoran (Bloomsbury Academic, 2018). [5] Félix F. Germain, Decolonizing the Republic: African and Caribbean Migrants in Postwar Paris, 1946-1974 (Michigan State University Press, 2016). [6] Mohammed Harbi, “Postface”, στο Fanon, Les Damnés de la terre (Éditions La Découverte, Παρίσι 2002).

Ψυχολογία της απελευθέρωσης

Σύνδεση