Κορνηλία Δ. Ροΐδου, τὸ γένος Ροδοκανάκη

Ἀνδρ. Μιχ. Ἀνδρεάδου, Κορνηλία Δ. Ροΐδου, τὸ γένος Ροδοκανάκη, Ἀνατύπωσις ἐκ τῶν Χιακῶν Χρονικῶν, Ἐν Ἀθήναις, Τύποις Π. Δ. Σακελλαρίου 1911. «Ἡ ζωὴ ὁμοιάζει περισσότερον μὲ μυθιστόρημα παρὰ τὰ μυθιστορήματα μὲ τὴν ζωήν». Τὴν σκέψιν ταύτην τῆς Σὰνδ ὑπενθυμίζει ὁ βίος τῆς κατὰ Φεβρουάριον 1907 εἰς ἡλικίαν 93 ἐτῶν ἀποθανούσης Κορνηλίας Δ. Ροΐδου. Ἐκτὸς τοῦ μυθιστορηματικοῦ του χαρακτῆρος ὁ βίος οὗτος μοῦ ἐφάνη ἄξιος σημειώματος καὶ διότι αἱ περιπέτειαί του συνταυτίζονται ἐν πολλοῖς μὲ τὰς ἐθνικὰς περιπετείας καὶ διότι διαφωτίζει τὸν βίον καὶ τὸ ἔργον τοῦ υἱοῦ της Ἐμμανουήλ, τοῦ ἐξοχωτάτου ἴσως τῶν Ἑλλήνων λογογράφων. Ὅτε ἡ Κορνηλία ἐγεννήθη τὸ 1814 εἰς Χίον, τὰ πάντα προοιώνιζον εἰς αὐτὴν βίον εὐτυχῆ καὶ ἤρεμον. Ὁ πατήρ της Ἐμμανουὴλ Ροδοκανάκης, ὡς καὶ ἡ μήτηρ αὐτῆς τὸ γένος Βούρου Μαλουκάτου, ἀνῆκον εἰς τὴν χιακὴν ἐμπορικὴν ἀριστοκρατίαν, ἥτις διῴκει τὴν ἡμιελεύθερον τότε νῆσον καὶ ἤρχισε νὰ ἐπεκτείνῃ τὰς ἐπιχειρήσεις της ἀπὸ Κωνσταντινουπόλεως, Κουροῦ-Τσεσμὲ καὶ Σμύρνης εἰς τοὺς κυριωτέρους λιμένας τῆς Δύσεως. Ἐμπόρους Χίους εὐκαταστάτους ἀνευρίσκομεν πρὸ τῆς Ἐπαναστάσεως εἰς τοὺς κυριωτέρους λιμένας τῆς Μεσογείου καὶ τῆς Ἀδριατικῆς, ὡς καὶ εἰς τὴν Ὁλλανδίαν. Ἡ Ἀγγλία μετὰ τῶν κτήσεων αὐτῆς εἶχε μόλις ἀρχίσῃ νὰ ἐπισύρῃ ἐκείνους, ὧν κατέστη βραδύτερον ἡ προσφιλεστέρα διαμονή[1]. Κατὰ τὴν ἁπλοϊκήν, πλὴν ὡραίαν ἔκφρασιν τῆς μητρὸς τοῦ ἱστορικοῦ Πασπάτη, πρὸ τοῦ 21 «ἡ Λόνδρα ὅτι ἔφεγγε». Ὁ Ἐμμανουὴλ Ροδοκανάκης καὶ οἱ δύο ἀδελφοὶ αὐτοῦ εἶχον ἀποκαταστῇ πολὺ πρὸ τῆς Ἐπαναστάσεως ἐν Λιβόρνῳ καὶ Γενούῃ. Ἄριστοι ἔμποροι, ὡς οἱ πλεῖστοι τῶν συμπατριωτῶν, ἦσαν πρὸς τούτοις, πρᾶγμα οὐχὶ τόσον σύνηθες παρὰ τοῖς Χίοις, ἄνδρες φιλοπρόοδοι καὶ φίλοι τῶν γραμμάτων. Ὁ Ἐμμανουὴλ ὑπῆρξεν ὁ πρῶτος Χίος, ὅστις ἐγκατέλιπε τὴν νησιωτικὴν ἐνδυμασίαν, διὰ τοῦτο δ’ ἦτο κοινῶς γνωστὸς ὑπὸ τὸ ἐπώνυμον Φραγκομανώλης. Παρ’ ὅλον ὅμως τὸ παρατσούκλι ἠγάπα τὰ Ἑλληνικὰ γράμματα διατελέσας εἷς τῶν ἱδρυτῶν καὶ τῶν γενναιοτέρων δωρητῶν τοῦ περιφήμου Γυμνασίου τῆς πατρίδος του. Πρὸς τούτοις δὲ παρέσχεν εἰς πολλοὺς νέους Χίους τὰ μέσα νὰ σπουδάσωσιν εἰς τὸ ἐξωτερικόν. Ἐσχάτως ἐγνώσθη διὰ τῶν Ἀπομνημονευμάτων τοῦ Α. Συγγροῦ, ὅτι μεταξὺ τῶν δαπάναις αὐτοῦ σπουδασάντων συγκατελέγετο καὶ ὁ πατὴρ τοῦ συγγραφέως καὶ ἐθνικοῦ εὐεργέτου. Ὁ Σταμάτιος Ροδοκανάκης, ἀδελφὸς τοῦ Ἐμμανουὴλ καὶ οὐχ ἧττον φιλοπρόοδος αὐτοῦ, ἐπεχείρησε περὶ τὸ 1812 νὰ φέρῃ διαφόρους νεωτερισμοὺς περὶ τὴν διοίκησιν τῶν κοινοτικῶν, ὡς καὶ περὶ τὰ ἔθιμα καὶ τὰς ἐνδυμασίας. Εὑρὼν δὲ μεγάλην ἀντίδρασιν παρὰ τοῖς φύσει συντηρητικοῖς συμπατριώταις αὑτοῦ, ἐξεδικήθη αὐτοὺς διὰ τὴν ἀποτυχίαν, συγγράψας σειρὰν ἐμμέτρων σατυρῶν κατὰ τῶν ἀρχηγῶν τῶν ἀντιδραστικῶν, ὡς καὶ περὶ τῆς περιβολῆς, τῶν τρόπων καὶ τῶν διασκεδάσεων τῶν Χίων κυριῶν. Αἱ σάτυραι αὗται εἰσέτι ἀνέκδοτοι περισῴζονται παρὰ τῷ κ. Στεφ. Μικρουλάκῃ ἐν Κερκύρᾳ. Τέλος ὁ τρίτος τῶν ἀδελφῶν Φραγκίσκος, ὁ βραδύτερον μυστικοσύμβουλος τοῦ μεγάλου δουκὸς τῆς Τοσκάνης, ἔτι μᾶλλον ἴσως μορφωμένος τῶν πρεσβυτέρων, συνεδέετο διὰ στενῆς φιλίας πρὸς τὸν Βάμβαν καὶ τὸν Κοραῆν. Ὁ κόμης de Marcellus, πρῶτος τότε γραμματεὺς τῆς ἐν Κωνσταντινουπόλει Γαλλικῆς πρεσβείας, ὁ μετέπειτα μεταφράσας τὰ δημοτικὰ ἡμῶν ᾄσματα καὶ τόσα συγγράψας περὶ Ἑλλάδος, ἐπεσκέφθη τὴν Χίον τὸ 1820. Φιλοξενηθεὶς δὲ ὑπὸ τοῦ Ροδοκανάκη, «τοῦ πλουσιωτέρου ἐμπόρου τῆς Χίου, ἑνὸς τῶν προὐχόντων τῆς νήσου, ἱδρυτοῦ καὶ εὐεργέτου τοῦ Γυμνασίου» περιγράφει διὰ μακρῶν τὴν ἔπαυλιν, ἐν ᾗ ἡ Κορνηλία διῆλθε τὰ παιδικά της ἔτη. Θαυμάζει τοὺς ὡραίους αὐτῆς κήπους, τὴν πλουσίαν αὐτῆς διακόσμησιν, τὴν θαυμασίαν θέαν ἧς ἀπέλαυέ τις ἀπὸ τοῦ ἐπὶ τῆς ὀροφῆς κατασκευασθέντος bel vedere. Πρὸ παντὸς ὅμως ἐκίνησε τὸν θαυμασμὸν τοῦ Marcellus βιβλιοθήκη ἐκ δισχιλίων καὶ πλέον τόμων κομισθέντων ἐκ Γαλλίας ὑπὸ τοῦ Νεοφύτου Βάμβα καὶ περιλαμβανόντων τὰ ἀριστουργήματα τῆς Ἑλληνικῆς, τῆς Γαλλικῆς καὶ τῆς Ἰταλικῆς φιλολογίας[2]. Ὅτε ἐξερράγη ἡ ἐπανάστασις, ἡ Κορνηλία ἦτο μόλις ἑπταετής, εἶχεν ὅμως ἤδη ἀρραβωνισθῇ δίς· καὶ τοῦτο χαρακτηριστικὸν τῶν τότε ἐθίμων. Ὁ πρῶτος αὐτῆς μνηστήρ, συνομήλικός της, εἶχεν ἀποθάνῃ περίπου διετής, ἀπὸ δὲ τὸν δεύτερον τὴν ἀπεχώρισαν τὰ ἐπικείμενα γεγονότα. Οἱ πρῴην ἀρραβωνισμένοι ἐπανεῖδον ἀλλήλους μόνον μετὰ τεσσαράκοντα ἔτη. Ο Νικόλαος Δ. Ροΐδης στο Παρίσι το 1867, αδελφός του Εμμ. Ροΐδη. Σύμφωνα με τους αγράμματους της «Βιβλιοθήκης Συκούτρη» [sic] της Ακαδημίας Αθηνών ονομάζεται Νικόλας [sic], και είναι… εξάδελφος του Εμμανουήλ Δ. Ροΐδη, παρότι έχουν και το ίδιο πατρώνυμο. Ἡ καταστροφὴ τοῦ 1822 συνεπέφερε διὰ τὴν οἰκογένειαν Ροδοκανάκη περισσοτέρας ἴσως καταστροφὰς ἢ εἰς τοὺς ἄλλους Χιακοὺς οἴκους. Ἡ περιουσία των ἐννοεῖται τελείως κατεστράφη. Ὁ Φραγκομανώλης ἐλθὼν τότε δι’ ὀλίγους μῆνας ἐκ Λιβόρνου εἰς Χίον, συνελήφθη ὡς ὅμηρος ὑπὸ τῶν ἀρχῶν ἅμα τῇ ἐνάρξει τοῦ κινήματος. Ἡ δὲ δυστυχὴς σύζυγός του, ἥτις ἦτο τότε καὶ ἔγκυος, ἤχθη εἰς τὸ κάστρον μετὰ τῶν πέντε τέκνων της. Ὀλίγας ἡμέρας βραδύτερον στρατιώτης τις λαβὼν τὰ τέκνα ταῦτα ἀπὸ τῆς χειρός, ὑπὸ τὴν πρόφασιν νὰ τὰ πάρῃ εἰς μικρὸν περίπατον, τὰ ἔφερε πρὸ τοῦ δένδρου ἀπὸ τοῦ ὁποίου ἐκρέματο ὁ ἀπαγχονισθεὶς πατήρ των. Ἡ Κορνηλία εἶχε κρατήσῃ ζωηρὰν ἀνάμνησιν τῆς ἀποτροπαίας ταύτης σκηνῆς. Ἀλλ’ ἄλλαι ἐπίσης σκληραὶ δοκιμασίαι τὴν περιέμενον. Πωληθεῖσα ὡς δούλη μετὰ τῶν ἀδελφῶν της ἔπεσεν εἰς χεῖρας Τούρκου ἐκ Σμύρνης, ὅστις διαγνώσας τὴν μέλλουσαν αὐτῆς ἔκτακτον καλλονήν, τὴν προώρισε διὰ τὸ χαρέμιόν του, πρὸς τὸ παρὸν δὲ τὴν ἔστειλε εἰς ἓν ὑποστατικόν του ἐν τῷ ἐσωτερικῷ τῆς Μικρᾶς Ἀσίας. Ἐκεῖ τὴν ἐπανεῦρε παλαιὸς ὑπηρέτης τῆς οἰκογενείας της ἐπαγγελλόμενος νῦν τὸν μεταπράτην. Δι’ αὐτοῦ δὲ ἤρχισαν καὶ αἱ πρῶται μεταξὺ τοῦ ἰδιοκτήτου τῆς νέας δούλης καὶ τῆς οἰκογενείας ταύτης διαπραγματεύσεις. Αὗται παρετάθησαν ἐπὶ πολὺ λόγῳ τῶν ὑπερβολικῶν ἀπαιτήσεων τοῦ Ὀθωμανοῦ, τέλος δ’ ἡ Κορνηλία ἐξηγοράσθη ἀντὶ τοῦ μεγάλου διὰ τὴν ἐποχὴν ποσοῦ τῶν 6.000 ταλλήρων. Τοῦτο συνέβη τὸ 1826. Τὰ τέσσαρα ἔτη τῆς αἰχμαλωσίας της ἡ πρεσβυτέρα θυγάτηρ τοῦ Φραγκομανώλη εἶχε διέλθῃ εἰς ἓν ὑποστατικόν, ὅπερ εἶχεν ὁ Σμυρναῖος κύριός της εἰς τὸ ἐσωτερικὸν τῆς Μικρᾶς Ἀσίας. Φύλακες αὐτῆς ἦσαν ζεῦγος γερόντων Τούρκων, οἵτινες μὴ ἔχοντες τέκνα προσεκολλήθησαν εἰς τὴν νέαν Χίαν, ἣν μετεχειρίζοντο ὡς θυγατέρα μετονομάσαντες μάλιστα αὐτὴν Ἀϊσσέ. Ὅτε δὲ ἦλθεν ἡ διαταγὴ νὰ τὴν ὁδηγήσωσιν εἰς Σμύρνην, ὁπόθεν ἐπρόκειτο νὰ ἐπιβιβασθῇ διὰ Λιβόρνον τὴν συνώδευσαν κλαίοντες μέχρι τῆς πρωτευούσης τῆς Ἰωνίας.Ἡ Κορνηλία συχνὰ ἐνεθυμεῖτο τὰ ἔτη, ἅτινα διῆλθε διάγουσα βίον χωρικῆς, βόσκουσα ἀρνία καὶ τρώγουσα ὡς ἐπὶ τὸ πολὺ βρασμένα χόρτα καὶ ψωμὶ ξηρόν. Συχνάκις καὶ μετὰ συγκινήσεως ἐνεθυμεῖτο ἐπίσης τὸ τόσον ἀγαπῆσαν αὐτὴν γεροντικὸν ζεῦγος. Ὅτε δὲ τὴν ἡμέραν τοῦ θανάτου τοῦ υἱοῦ της Ἐμμανουὴλ εὑρέθη μόνη εἰς τὸν κόσμον, μοῦ ἔλεγε στενάζουσα ὅτι εὐτυχέστερος ἤθελεν εἶσθαι ὁ βίος της, ἐὰν εἶχε μείνει λησμονημένη εἰς ἓν τουρκικὸν χωρίον. Ταῦτα τὸ 1904· ἀλλ’ ἂς ἐπανέλθωμεν εἰς τὸ 1826. Ἡ Κορνηλία φθάσασα εἰς Λιβόρνον μετὰ τετραετῆ διαμονὴν μεταξὺ Τούρκων χωρικῶν ἐσκανδάλιζε ποικιλοτρόπως τοὺς ἀπομεμακρυσμένους συγγενεῖς, ὧν εἷς ἐμουρμούριζεν ἀδιακόπως: «διὰ μιὰ τέτοια Τουρκοπούλα νὰ δώσωμε 6.000 τάλληρα!». Εἶχε σὺν τοῖς ἄλλοις λησμονήσει τὰ Ἑλληνικά. Ἀφ’ οὗ δ’ ἔφυγε μετὰ ὀκταήμερον ἐλλιμένισιν ὁ Γάλλος πλοίαρχος, ὅστις τὴν εἶχε μεταφέρῃ εἰς Λιβόρνον, ἡ συνεννόησις μετὰ τῆς οἰκογενείας της κατέστη πρόβλημα, ὅπερ ἔλυσε μόνον ἡ ἄφιξις τοῦ πρίγκιπος Καρατζᾶ, γνωστοῦ τοῖς μὲν νομικοῖς διὰ τὸν κώδικά του, εἰς δὲ τοὺς λογίους διὰ τὰς μεταφράσεις τοῦ Γολδόνη[3]. Ὁ πρῴην ἡγεμὼν τῆς Βλαχίας εἶχε πολὺ περιποιηθῇ ἐν Πίζη, ἔνθα εἶχεν εὕρῃ καταφύγιον, τὴν μητέρα τῆς Κορνηλίας, ἣν ἡ ὑγεία, κλονισθεῖσα εἰς ἄκρον ἐκ τῶν ἀλλεπαλλήλων δυστυχημάτων, ἠνάγκασε νὰ μεταβῇ πρὸς θεραπείαν παρά τινι τῶν καθηγητῶν τοῦ Πισαίου Πανεπιστημίου. Ἔκτοτε δὲ ἐξενίζετο τὸ θέρος ὑπὸ τῶν Ροδοκανάκιδων ἐν τῷ παραθαλασσίῳ Λιβόρνῳ. Ὁ ποτὲ μέγας διερμηνεὺς τῆς Πύλης ἀνέλαβε νῦν τὰ καθήκοντα διερμηνέως μεταξὺ τῆς Τουρκοπούλας καὶ τῶν συγγενῶν της. Αἱ ὑπηρεσίαι του κατέστησαν ἄλλως τε ταχέως περιτταί, διότι ἡ ἔκτακτος εὐφυΐα τῆς δωδεκαετοῦς κόρης τῇ ἐπέτρεψαν ταχύτατα νὰ ἐκμάθῃ τὴν Ἑλληνικήν, ἣν τῇ ἐδίδασκε συστηματικώτερον ὁ θεῖος της σατυρικὸς ποιητὴς Σταμάτιος, ὡς καὶ τὴν Ἰταλικὴν καὶ Γαλλικήν. Ὀλίγαι ἑλληνικαὶ ἀποικίαι ἦσαν εὐτυχέστεραι ἢ ἡ τῆς Λιβόρνου. Οἱ μεγάλοι δοῦκες τῆς Τοσκάνης ἀνέκαθεν ἐπροστάτευον τοὺς Ἕλληνας ἐμπόρους καὶ ποικιλοτρόπως ἐτίμων αὐτούς. Ἐξ ἄλλου χάριν κυρίως εἰς τὸ ἐμπόριον τῶν σιτηρῶν τὰ κέρδη ἦσαν μεγάλα[4]. Τέλος ἡ συγγένεια τῶν Ἑλληνικῶν (ἰδίᾳ δὲ τῶν Χιακῶν) ἠθῶν καὶ ἐθίμων πρὸς τὰ Ἰταλικὰ ἐμετρίαζε τὸ πάντοτε θλιβερὸν συναίσθημα τοῦ ζῆν ἐν ξένῃ γῇ. Ἐν γένει ἡ κοινωνικὴ ζωὴ ἦτο λίαν ἀνεπτυγμένη. Ἐδίδοντο οὐχὶ μόνον συναναστροφαὶ καὶ χοροὶ ἀλλὰ καὶ θεατρικαὶ παραστάσεις. Ἡ δὲ θαυμασία μνήμη τῆς Κορνηλίας τῇ ἐπέτρεπε ν’ ἀποστηθίζῃ μετὰ πάροδον ἑβδομήκοντα καὶ πλέον ἐτῶν τὸν ρόλον, ὅπερ εἶχε παίξῃ εἰς ἔργον ἑλληνίδος τὸ γένος ἀλλ’ ἰταλιστὶ γραφούσης ποιητρίας, τῆς Ἀγγελικῆς Πάλλη. Τὴν Λιβόρνον ἀφῆκεν ἡ ἡρωῒς μόνον τὸ 1834 ἵνα νυμφευθῇ. Ὁ γάμος της εἶνε χαρακτηριστικὸς τῶν Χιακῶν ἠθῶν τῆς ἐποχῆς. Ἦτο καθαρὸν mariage de convenance. Οἱ συγγενεῖς της τὴν εἶχον ἀρραβωνίσῃ μὲ τὸν Δημήτριον Ροΐδην, γόνον ἄλλης Χιακῆς οἰκογενείας, οὗ τὴν ἀδελφὴν εἶχε νυμφευθῇ ὁ θεῖος της Σταμάτιος. Ἐπειδὴ δὲ ὁ Ροΐδης δὲν ἠδύνατο ὡς ἐκ τῶν ὑποθέσεών του ν’ ἀφήσῃ τὴν Σῦρον, «τοῦ ἔστειλαν τὴν νύμφην». Κατὰ συγκυρίαν ὅτε τὸ πλοῖον ἔφθασεν εἰς Σῦρον, ὁ γαμβρὸς ἀσθενῶν ἔστειλε πρὸς προϋπάντησίν της τὸν ἀδελφὸν του Εὐστράτιον, συμπλωτὴρ δὲ δείξας τὸν Εὐστράτιον εἰς τὴν Κορνηλίαν τῆς λέγει «νά, ἔρχεται νὰ σᾶς πάρῃ ὁ κ. Ροΐδης». Μόνον δὲ ὅταν ἀνέβη οὗτος ἐπὶ τοῦ πλοίου ἀντελήφθη ἡ Κορνηλία, ὅτι ὁ ἐρχόμενος εἰς προϋπάντησίν της δὲν ἦτο ὁ μέλλων σύζυγός της. Δὲν εἶνε ἄσκοπον νὰ προστεθῇ ὅτι παρ’ ὅλα ταῦτα τὸ συνοικέσιον, ὅπως πλεῖστα ἄλλα Χιακὰ συνοικέσια τῆς ἐποχῆς ἐκείνης καίπερ προϊόντα οἰκογενειακῆς διπλωματίας, ὑπῆρξε πολὺ εὐτυχέστερον ἄλλων εἰς μόνην τὴν φαρέτραν τοῦ Ἔρωτος ὀφειλομένων. Εἶναι ἀληθὲς ὅτι οἱ παλαιοὶ Χῖοι, ὅτε «ἐμαγείρευον» τοὺς γάμους τῶν τέκνων των, δὲν ἀπέβλεπον μόνον εἰς τὸ χρῆμα, ἀλλά, σώφρονες εἰς τοῦτο ὅπως καὶ εἰς τὰ ἄλλα, ἐπεδίωκον πρὸ παντὸς χρηστοήθειαν καὶ ἀναλογίαν ἀνατροφῆς καὶ κοινωνικῆς τάξεως. Μὲ τὸν γάμον ἔληξαν καὶ αἱ μεγάλαι περιπέτειαι τῆς Κορνηλίας, ἀλλὰ μόνον προσκαίρως. Τῷ 1842 ὁ Δημήτριος Ροΐδης ἐνεκαθίστατο ὡς διευθυντὴς μεγάλου ἐμπορικοῦ οἴκου ἐν Γενούῃ, διοριζόμενος συνάμα καὶ γενικὸς Πρόξενος τῆς Ἑλλάδος ἐν τῇ πόλει ταύτῃ. Περὶ τῆς διαμονῆς τῆς οἰκογενείας Ροΐδη ἐν τῇ πρωτευούσῃ τῆς Λιγουρίας εὑρίσκει τις πληροφορίας εἰς τὰ διηγήματα τοῦ Ἐμμανουὴλ Δ. Ροΐδη δ΄ (λ.χ. τὴν Κυνομυομαχίαν) ἰδίως δ’ ἐν τῷ προλόγῳ τῆς Παπίσσης. Ὡς γνωστὸν κατὰ τὸν βομβαρδισμὸν τὸν ἐπακολουθήσαντα τὴν ἐπανάστασιν τοῦ 1848 καὶ παρὰ τῶν ἐν τῷ ὑπογείῳ τοῦ Ἑλληνικοῦ Προξενείου καταφυγόντων ἤκουσε διὰ πρώτην φορὰν ὁ μέλλων συγγραφεὺς τῶν Εἰδώλων τὴν περὶ παπίσσης παράδοσιν, εἰς ἣν ἔμελλε ν’ ἀφιερώσῃ τὰ καλύτερα ἔτη τῆς νεότητός του. Ὀλίγον μετὰ τὸν βομβαρδισμὸν τῆς Γενούης, ὁ Βίκτωρ Ἐμμανουὴλ ἐπεσκέπτετο ἐπισήμως τὴν πάλαι ποτὲ ἀντίζηλον τῆς Βενετίας. Κατὰ τὰς δοθείσας ἑορτὰς ἡ σύζυγος τοῦ Προξένου τῆς Ἑλλάδος ἔλαβε τὴν τιμὴν νὰ χορεύσῃ μετὰ τοῦ νέου βασιλέως. Τὸ φόρεμα ὅπερ ἔφερεν ἐπὶ τῇ εὐκαιρίᾳ ταύτῃ εἶχε τὰ χρώματα τῆς Ἑλληνικῆς σημαίας, σῴζεται δ’ εἰσέτι παρά τινι συγγενεῖ μικρογραφία τῆς Κορνηλίας Ροΐδη περιβεβλημένης τὴν κυανόλευκόν της ἐσθῆτα. Ἓν ἔτος βραδύτερον ἡ οἰκογένεια ἐγκατέλειπε τὴν Γένουαν. Οἱ μὲν γονεῖς μετέβαινον εἰς Ἰάσιον τῆς Μολδαβίας, ὅπου ὁ Δημήτριος Ροΐδης ἀνέλαβε τὴν διεύθυνσιν γνωστοῦ ἐπὶ τιμιότητι καὶ πλούτῳ Χιακοῦ οἴκου, τοῦ καταστήματος Ἀργέντη Σεκιάρη, ὁ δὲ υἱὸς ἐστέλλετο εἰς Σῦρον, ἔνθα ἐμάνθανε τὰ Ἑλληνικὰ γράμματα εἰς τὸ σχολεῖον τοῦ Εὐαγγελίδου, συνέλεγε δὲ καὶ ὑλικὸν διὰ τὰ μετὰ τεσσαράκοντα ἔτη γραφέντα Συριανὰ Διηγήματα. Αἱ παραδουνάβειοι ἡγεμονίαι δὲν εἶχον εἰσέτι ἀποβάλῃ τὸν Ἑλληνικὸν χαρακτῆρα, ὃν εἶχε προσδώσῃ εἰς αὐτὰς ἡ μακρὰ καί, κατὰ τὴν ὁμολογίαν τῶν φιλαληθεστέρων Ρωμούνων ἱστορικῶν, εὐεργετικὴ διοίκησις τῶν Φαναριωτῶν. Ἡ Ρωμουνία ἦτο εἰσέτι διὰ τὸν Ἑλληνισμόν, ὅ,τι εἶναι σήμερον ἡ Αἴγυπτος, ἡ δὲ παρουσία Ἑλλήνων ἀρχιερέων ηὔξανεν εἰσέτι τὸν Ἑλληνικὸν χαρακτῆρα τῆς χώρας. Ἀλλ’ ἡ Ἑλληνικὴ ἐπιρροὴ ἦτο εἰς τὰ πρόθυρα τῆς δύσεως. Ἀξία δ’ ἀναγραφῆς θὰ ἦτο ἡ ἀφήγησις, ἣν ἡ Κορνηλία Ροΐδη ἔδιδε τῶν γεγονότων, ὧν ὑπῆρξεν αὐτόπτης μάρτυς. Κατ’ αὐτὴν ἡ ἐκδίωξις τῶν Ἑλλήνων ἐπισκόπων, ὑπῆρξεν ἐκδήλωσις τοῦ ταπεινοῦ τοπικιστικοῦ πνεύματος, οὗ ἔκτοτε οἱ Ρωμοῦνοι ἔδωσαν τόσα τεκμήρια, ἀλλὰ καὶ μερικὰ σφάλματα τοῦ ἀνωτέρου μας κλήρου, ἰδίᾳ δ’ ἡ ἐπίδειξις, μεθ’ ἧς ἐδαπάνα τὰ μεγάλα του εἰσοδήματα, ἐπετάχυναν τὴν καταστροφήν, παρασχόντα συνάμα καὶ σκιὰν δικαιολογίας εἰς τὸ πραξικόπημα τοῦ Πρίγκιπος Κούζα. Ἀλλὰ καὶ ἡ ἐν Ρωμουνίᾳ διαμονὴ τῆς Κορνηλίας δὲν ὑπερέβη τὰ 10 ἔτη. Οἱ δριμεῖς χειμῶνες τοῦ Ἰασίου ἐκλόνησαν τὴν ὑγείαν τῆς ἐν εὐκραεστέροις κλίμασι ζησάσης Χίας. Οἱ δὲ ἰατροὶ διαγνώσαντες φυματίωσιν τῶν πνευμόνων, παρήγγειλαν νὰ διέρχεται ἡ ἀσθενὴς μέρος τοῦ ἔτους ἐν Αἰγύπτῳ. Ἐντεῦθεν αἱ ἐν Καΐρῳ διαμοναί, ὧν ἀνευρίσκει τις πάλιν ἴχνη εἰς τὰ ἔργα τοῦ υἱοῦ της (Πανδαμάτωρ καὶ Πανδαμάτειρα, Ὀρέστης καὶ Πυλάδης, κ.τ.λ.). Ἡ κρίσις ὑπῆρξεν ὅμως παροδική. Ἀπὸ δὲ τοῦ 1862 ἡ Κορνηλία ἐγκατέστη ἐν Ἀθήναις, ὅπου ἔζησε χωρίς ποτὲ πλέον νὰ ἀσθενήσῃ μέχρι τοῦ 93 ἔτους, ὁπότε μετὰ τριήμερον νόσον ἀπέθανε μᾶλλον ἐκ γήρατος ἢ ἐξ ἀσθενείας. Μέχρι τέλους εἶχε κρατήσῃ σῷον καὶ ἀβλαβὲς τὸ πνεῦμα ἐκεῖνο, ὅπερ κληροδοτηθὲν σπινθηροβολεῖ εἰς τὰ ἔργα τοῦ υἱοῦ της. Ἡ δὲ θαυμαστή της μνήμη τῇ ἐπέτρεπε νὰ διηγῆται λεπτομερείας περὶ πασῶν τῶν περιόδων τοῦ πολυκυμάντου της βίου, τῶν παραμονῶν τοῦ 1822 συμπεριλαμβανομένων. Διὰ τοῦτο παρ’ ὅλον τὸ γῆρας καὶ τὴν βαρυκοΐαν της τὸ σπίτι της ἐσυχνάζετο μέχρι τέλους ὅσον ὀλίγα ἐν Ἀθήναις καὶ ὑπὸ τῆς μᾶλλον ἀνεπτυγμένης μερίδος τῆς κοινωνίας. Ἡ ψυχή της ἦτο εἰς τὸ ὕψος τοῦ πνεύματός της. Αὕτη ἡ πάντοτε ζήσασα ἐν χλιδῇ ὑπέστη καταστροφὰς ὑλικάς –τοσούτῳ μᾶλλον βαρυτέρας καθ’ ὅσον ἤρχοντο ἀργότερον– μετὰ καρτερίας, συνοψιζομένης ἐν τῇ συχνάκις ὑπ’ αὐτῆς ἐπαναλαμβανομένῃ φράσει: «καὶ οἱ Βουρβῶνοι ἐδυστύχησαν». Ἀλλ’ ὅταν παρὰ πᾶσαν ἐλπίδα προηγήθη αὐτῆς εἰς τὸν τάφον ὁ μόνος ἐναπομείνας υἱός, ἐκάμφθη ὁ χαλύβδινος χαρακτὴρ τῆς ἐνενηκοντούτιδος ἤδη μητρός. Τότε δὲ ἀκριβῶς ἀναπολήσασα τὰ ἔτη τῆς δουλείας ἐν Μικρᾷ Ἀσίᾳ καὶ τὸν φαινομενικῶς τραχύτερον, ἀλλὰ πράγματι εὐτυχέστερον βίον, ὃν διῆγον οἱ γέροντες Τοῦρκοι χωρικοί, μοῦ εἶπε μὲ δάκρυα εἰς τοὺς ὀφθαλμούς: «διατί δὲν ἔμεινα σκλάβα!». — Επιμέλεια: Μανώλης Βασιλάκης ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ Γιὰ τὰ οἰκογενειακὰ τῆς Κορνηλίας Ροΐδου (Ροδοκανάκη) στοιχεῖα ὑπάρχουν καὶ στὴν βιογραφία τοῦ Ροΐδη: Ὑπὸ Ἀ. Μ. Ἀνδρεάδου, Ἐμμ. Ροΐδης. Βιογραφικὸν Σημείωμα. Βασιλικὸν Τυπογραφεῖον Νικολάου Χιώτη, Ἐν Ἀθήναις 1911. Γολδόνης: Ὁ διάσημος Βενετὸς θεατρικὸς συγγραφέας Κάρλο Γκολντόνι (Carlo Goldoni, 1707-1793). Ἰωάννης Γεωργίου Καρατζᾶς (1754-1844). Ἡγεμόνας τῆς Οὑγγροβλαχίας (1812-1818). Πολιτικὸς Κῶδιξ τῆς Οὑγγροβλαχίας ἢ ἁπλῶς Βλαχικὸς Κῶδιξ (1818). Συντάχθηκε ἀπὸ τὸν Ἀθανάσιο Χριστόπουλο. Ὁ ἀκριβὴς τίτλος: Νομοθεσία τοῦ Ὑψηλοτάτου, καὶ εὐσεβεστάτου, Αὐθέντου καὶ Ἡγεμόνος τῆς Οὑγγροβλαχίας, κυρίου, κυρίου Ἰωάννου Γεωργίου Καρατζᾶ, Βοεβόδα. Ἐν Βιέννῃ, τῆς Ἀουστρίας: Ἐν τῇ τυπογραφίᾳ τοῦ Ἰωάν. Βαρθ. Τζβεκίου, 1818. Διαθέσιμος στὸ λίνκ: https://bit.ly/3IXQGKd Ἀλεξάντρου Ἰοὰν Κούζα (Alexandru Ioan Cuza, 1820-1873). Πρίγκιπας τῆς Μολδαβίας, πρίγκιπας τῆς Βλαχίας, καὶ ἀργότερα, μετὰ τὴν ἕνωση τῶν δύο πριγκιπάτων (1862), Ἡγεμόνας (Domnitor) τῶν Ρουμάνων. Νουμὰ Ντενὶ Φιστὲλ Ντὲ Κουλὰνζ (Numa Denis Fustel de Coulanges, 1830-1889). Γάλλος ἱστορικός, μέλος τῆς Γαλλικῆς Σχολῆς Ἀθηνῶν (1853-1855). Δίδαξε στὸ Πανεπιστήμιο τοῦ Στρασβούργου, στὴν École normale supérieure καὶ στὴ Σορβόννη. Ἀνάμεσα στὰ ἔργα του: Mémoire sur l’île de Chio (1856) / (ἑλλην. ἔκδοση: Ἡ νῆσος Χίος. Ἱστορικὸ ὑπόμνημα, 1977), Polybe, ou la Grèce Conquise par les Romains (1858), La cité antique: étude sur le culte, le droit, les institutions de la Grèce et de Rome (1864) / ἑλλην. ἔκδοση: Τὸ ἀρχαῖον ἄστυ. Μελέτη περὶ τῆς λατρείας, τοῦ Δικαίου, τῶν θεσμῶν τῆς Ἑλλάδος καὶ τῆς Ρώμης (1898). Κόμης ντὲ Μαρσελὺς (Marie-Louis-Jean-André Charles de Martin du Tyrac comte de Marcellus, 1795-1861). Γάλλος διπλωμάτης καὶ περιηγητής. Τὸ 1820, εὑρισκόμενος σὲ ἀποστολὴ στὴν ἀνατολικὴ Μεσόγειο, πληροφορήθηκε τὴν πρόσφατη ἀνακάλυψη τοῦ ἀγάλματος τῆς Ἀφροδίτης τῆς Μήλου καὶ κατάφερε νὰ τὸ ἀποκτήσει γιὰ τὴν γαλλικὴ βασιλικὴ συλλογή. Ἔτσι κατέληξε στὸ Μουσεῖο τοῦ Λούβρου. Τὸ 1839 δημοσίευσε σὲ δύο τόμους τὶς ἀναμνήσεις ἀπὸ τὰ ταξίδια του στὴν Ἀνατολή, Souvenirs de l’Orient (2η ἔκδοση σὲ ἕναν τόμο 1854). Ἀγγελικὴ Πάλλη (Angelica Palli Bartolomei, Λιβόρνο, 1798-1875). Ἰταλίδα ποιήτρια καὶ πεζογράφος ἑλληνικῆς καταγωγῆς. Τὴν ἀναφέρει ὁ Ἐμμ. Ροΐδης στὴν «Ἱστορία ἑνὸς πιθήκου» ὡς «τὴν ἔξοχον ποιήτριαν κόμησσαν Βαρθολομέη». Βλ. «Ἱστορία ἑνὸς πιθήκου. Ἡ τελικὴ μορφὴ τοῦ κειμένου», Athens Review of Books, τχ. 133, Νοέμβριος 2021). Ἀλέξανδρος Γ. Πασπάτης (1814-1891). Χιώτης ἰατρὸς καὶ λόγιος, ἐξέχων βυζαντινολόγος. Καὶ ἐκεῖνος πουλήθηκε ὡς σκλάβος μετὰ τὴν σφαγὴ τῆς Χίου, τελικὰ βρέθηκε στὴ Βοστώνη, ἀποφοίτησε ἀπὸ τὸ Amherst College καὶ στὴ συνέχεια σπούδασε στὸ Παρίσι καὶ τὴν Πάντοβα ἰατρική, τὴν ὁποία ἄσκησε ἐπὶ 40 χρόνια στὴν Κωνσταντινούπολη. Μερικὰ ἔργα του: Études sur les Tchinghianés, ou Bohémiens de l'empire ottoman (1870), Βυζαντιναὶ Μελέται: Τοπογραφικαὶ καὶ Ἱστορικαὶ μετὰ πλείστων εἰκόνων (1877), Τὸ Χιακὸν γλωσσάριον: Ἤτοι ἡ ἐν Χίῳ λαλουμένη γλῶσσα μετά τινων ἐπιγραφῶν ἀρχαίων τε καὶ νέων καὶ τοῦ χάρτου τῆς νήσου (1888), Πολιορκία καὶ Ἅλωσις τῆς Κωνσταντινουπόλεως ὑπὸ τῶν Ὀθωμανῶν ἐν ἔτει 1453 (1890). [1] Τὴν ἕλξιν, ἣν ἀσκεῖ ἡ Ἀγγλικὴ διοίκησις ἐπὶ τῶν Χίων, ἐσημείου καὶ ὁ Fustel de Coulanges πρὸ ἡμίσεως καὶ πλέον αἰῶνος. [2] Βλ. Souvenirs de l’Orient, σ. 116-8 τῆς β΄ ἐκδόσεως (Παρίσιοι 1854). [3] Ὁ κῶδιξ τοῦ Καρατζᾶ συνετάχθη, ὡς γνωστόν, τῷ 1819 ἑλληνιστί, ἔμεινε δ’ ἐπὶ δεκαετηρίδας ἐν ἰσχύι ἐν Βλαχίᾳ. Ἐκ τῶν ὑπ’ αὐτοῦ μεταφρασθεισῶν κωμῳδιῶν τοῦ Γολδόνη ἀνεβίβασεν ἐπὶ τῆς σκηνῆς τοὺς Ἐρωτευμένους ἡ Νέα Σκηνὴ τῷ 1901. [4] Ἡ Λιβόρνος εἶχε καταστῇ κέντρον ἐμπορίου σιτηρῶν οὐ μόνον, καθ’ ὃ ὁ κυριώτερος λιμὴν τοῦ μεγάλου δουκάτου τῆς Τοσκάνης, ἀλλὰ καὶ ἕνεκα τῆς κρατούσης ἐν Γαλλίᾳ κινητῆς κλίμακος (échelle mobile). Πράγματι ἐν Γαλλίᾳ ὁ ἐπὶ τῶν σιτηρῶν δασμὸς δὲν ἧτο σταθερός, ἀλλ’ ἐκυμαίνετο ἀναλόγως τῆς τιμῆς τῆς ἐσωτερικῆς παραγωγῆς. Συνεσωρεύοντο λοιπὸν ἐν τῷ ἐλευθέρῳ τότε λιμένι τῆς Λιβόρνου μεγάλαι ποσότητες σιτηρῶν, αἵτινες ἐστέλλοντο εἰς Μασσαλίαν, ἅμα ἀνηγγέλλετο ἡ ἐλάττωσις τοῦ δασμοῦ.

Κορνηλία Δ. Ροΐδου, τὸ γένος Ροδοκανάκη

Σύνδεση