Βελτιώνοντας τον Παράδεισο

ARB – THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS Για τον Μίλτον, η εποχή της αθωότητας είχε ενδιαφέρον – κι αυτό καθιστά τον χειρισμό του βιβλικού πρωτογενούς υλικού του πρωτοποριακό Katie Kadue, Domestic Georgic: Labors of Preservation from Rabelais to Milton [Γεωργικά οικιακά: Εργασίες συντήρησης από τον Ραμπελαί έως τον Μίλτον], University of Chicago Press, σελ. 227 Timothy M. Harrison, Coming To: Consciousness and Natality in Early Modern England [Γίγνεσθαι: Συνείδηση και γεννητικότητα στην πρώιμη Αγγλία], University of Chicago Press, σελ. 337 Nicholas McDowell, Poet of Revolution: The Making of John Milton [Ποιητής της επανάστασης. Η διαμόρφωση του Τζον Μίλτον], Princeton University Press, σελ. 485 Joe Moshenska, Making Darkness Light: A Life of John Milton [Κάνοντας το σκοτάδι φως. Ένας βίος του Τζον Μίλτον], Basic Books, σελ. 456 Όταν έγραφε ο Μίλτον τον Χαμένο Παράδεισο, το επικό ποίημα του 1667 για την έξωση του Αδάμ και της Εύας από την Εδέμ, παραχώρησε στον εαυτό του πολλές ελευθερίες· από αυτές οι πλέον γοητευτικές και οι πλέον παραγνωρισμένες είναι οι απόπειρές του να φανταστεί την καθημερινή ζωή στον Παράδεισο πριν από την Πτώση. Συγκρινόμενες με τα ρίσκα που παίρνει σε άλλα σημεία του ποιήματος –όταν αναπλάθει τον διάβολο ως χαρισματικό αντιήρωα, όταν καταγράφει συζητήσεις ανάμεσα στον Πατέρα Θεό και στον μονογενή του Υιό ή σκηνοθετεί τον πόλεμο στους ουρανούς, όταν περιγράφει τη σεξουαλική συνεύρεση των αγγέλων και παίζει παντοιοτρόπως με τη λογική των υπαινιγμών, στοχεύοντας στην καθιέρωσή του ως ιδρυτή ολόκληρης της δυτικής λογοτεχνικής παράδοσης–, οι διεξοδικές περιγραφές της οικιακής ζωής πριν από την Πτώση προβάλλουν απλώς ως γοητευτικές, ευφάνταστες λεπτομέρειες της σκηνογραφίας των μεγάλων συγκρούσεων μεταξύ καλού και κακού. Στα εκτενή βιβλία που εκτυλίσσονται χωρίς απρόοπτα στη μέση του ποιήματος, όταν ο Σατανάς έχει εξυφάνει τη δαιμονική πλοκή του αλλά δεν έχει ακόμη απεργαστεί το καίριο σημείο της, αυτό με τον όφι, ο Αδάμ και η Εύα καταπιάνονται με πληθώρα δραστηριοτήτων: συζητούν, τρώνε και πίνουν, κάνουν περιπάτους και παρατηρούν τα άστρα, κοιμούνται, ονειρεύονται, καβγαδίζουν και φλερτάρουν, παίζουν με τα ζώα, φροντίζουν τα τριαντάφυλλα, συναναστρέφονται με τους αγγέλους, και περνούν ολόκληρες μέρες στην απρόσμενα ενδιαφέρουσα κατάσταση της αθωότητας. Γιατί η αθωότητα είχε όντως ενδιαφέρον∙ και αυτό αποτελεί αφενός μια κεντρική συνιστώσα της εκστρατείας του Μίλτον να καταδείξει «δίκαιους τους τρόπους του Θεού … στους ανθρώπους» και, αφετέρου, πρωτοποριακό χειρισμό του βιβλικού πρωτογενούς υλικού του. Στα εναρκτήρια κεφάλαια του βιβλίου της Γένεσης, η βρώση του απαγορευμένου καρπού είναι σχεδόν το πρώτο πράγμα που βλέπουμε να κάνουν ο Αδάμ και η Εύα. (Ο Αδάμ, βέβαια, δίνει και ονόματα στα ζώα, αλλά αυτό συμβαίνει πριν εμφανιστεί στη σκηνή η Εύα.) Το μοναδικό που αναφέρει η Βίβλος για την κοινή ζωή του ζεύγους πριν από την Πτώση είναι, σύμφωνα με την επί βασιλέως Ιακώβου αγγλική μετάφραση, ότι «ήταν και οι δύο γυμνοί … και δεν ένιωθαν ντροπή». Η ζωή στον βιβλικό Παράδεισο ορίζεται αποφατικά –δεν φορούσαν ρούχα, δεν ένιωθαν αιδώ–, κι αυτό κάνει τις άμεσες συνέπειες της Πτώσης να φαντάζουν, σε κάποιο βαθμό τουλάχιστον, πλεονεκτικές: «Και άνοιξαν τα μάτια και των δύο, και γνώρισαν πως ήταν γυμνοί, και έραψαν φύλλα συκής μεταξύ τους, και έφτιαξαν ποδιές». Αυτή η απλή λεπτομέρεια, το ράψιμο της ποδιάς από φύλλα συκής, σηματοδοτεί τη γέννηση της ενοχής και της αιδούς, αλλά –στη Βίβλο, τουλάχιστον– σηματοδοτεί και τη γέννηση της επινοητικότητας, της νοημοσύνης, της δεξιοτεχνίας, της δημιουργικότητας, της επιστημονικής εφεύρεσης, του καλλωπισμού και όλων των υπόλοιπων γνωρισμάτων του ανθρώπινου πολιτισμού. Όμως όχι στον Χαμένο Παράδεισο. Στο τέλος του ένατου βιβλίου, ποδιές από φύλλα συκής ράβει και το νεοπεπτωκός ζεύγος του Μίλτον, αλλά ο ποιητής φροντίζει να μάθουμε ότι δεν το κάνουν καλά: «με όποια ικανότητα διέθεταν». Η αιχμή που φέρει αυτή η απόκλιση έγκειται στην υπονοούμενη αντίθεσή της προς όσα έχουν προηγηθεί στα μακάρια μεσαία βιβλία του ποιήματος. Γιατί στα βιβλία 4-9, καθώς ακολουθούμε τον ακόμη αθώο Αδάμ και την ακόμη αθώα Εύα στους περιπάτους τους στον Κήπο, γινόμαστε μάρτυρες κάθε είδους δεξιότητας: οι πρωτόπλαστοι ετοιμάζουν γεύματα, συζητούν ανάλαφρα, αστειεύονται, καταπιάνονται με επιστημονικές έρευνες, μαγειρικά πειράματα και έχουν φιλοσοφικού τύπου διαφωνίες∙ προσεύχονται∙ ακόμη, κάνουν έρωτα. Και όλα αυτά –επιμένει ο ποιητής– τα κάνουν καλύτερα από ό,τι γίνονται έκτοτε. Σε κάποιες περιπτώσεις, καλύτερα ακόμη και από ό,τι τα έκαναν πρωτύτερα οι ίδιοι. Η πιο γοητευτική και θεολογικά ακανθώδης πτυχή του μιλτόνειου κόσμου πριν από την Πτώση είναι ότι επιτρέπει στην αθωότητα να συνυπάρχει με τη βελτίωση: ο Θεός πλάθει τον Αδάμ και την Εύα τέλειους –«ικανούς να σταθούν ορθοί, αν και ελεύθερους να πέσουν», σύμφωνα με τη διορατικά αμυντικής φύσης κατασκευή του Θεού–, όμως αυτό δεν τους στερεί τις χαρές της μάθησης και της ανάπτυξης, δίχως τις οποίες, όπως φαίνεται να πιστεύει ο Μίλτον, ο Παράδεισος δεν θα ήταν καθόλου παράδεισος. Ένα εντυπωσιακά συγκεκριμένο παράδειγμα αυτής της προσωπικής εξέλιξης απαντάται στο πέμπτο βιβλίο, όταν ο Αδάμ βλέπει τον άγγελο Ραφαήλ να πλησιάζει και προτρέπει την Εύα να ετοιμάσει ένα εορταστικό γεύμα: «Μα πήγαινε γοργά,/ και ό,τι έχει η αποθήκη σου φέρε το και πρόσφερε/ σε αφθονία, όπως αρμόζει για να τιμήσουμε και να υποδεχτούμε/ τον επουράνιο ξένο μας». Η Εύα συναινεί με προθυμία, αλλά υπενθυμίζει στον σύζυγό της, με μια χροιά τρυφερής συγκαταβατικότητας, ότι η ζωή σε έναν κόσμο χωρίς χειμώνα, ελλείψεις ή φθορά καθιστά την αποθήκευση τροφίμων προαιρετική: Αδάμ, πλασμένε από την γη την ιερή, Θείας έμπνευσης δημιούργημα, μικρή ας είναι η αποθήκη όταν αποθέτουν οι εποχές έτοιμους καρπούς στους κλώνους, και στο κελάρι ας μένει μόνο ό,τι με συνετή συντήρηση ωριμάζει ως τροφή, ή την περισσή υγρασία του αποβάλλει. Όπως επισημαίνει η Κέιτι Καντού (Katie Kadue) στο Domestic Georgic: Labors of Preservation from Rabelais to Milton, ένα υπέροχο βιβλίο για τους πρώιμους νεωτερικούς συγγραφείς και τις τεχνικές της κουζίνας, οι ανεξάρτητες και ριψοκίνδυνες απόπειρες της Εύας να αποξηράνει και να συντηρήσει τους καρπούς της Εδέμ δίνουν μια αντιφατική εικόνα της τελειότητας, όχι ως αμετάβλητης κατάστασης από την οποία οφείλει κανείς να μην παρεκκλίνει, αλλά ως μιας δυναμικής διαδικασίας δοκιμής, αθώας πλάνης και βαθμιαίας βελτίωσης. Στη συνειδητοποίηση της Εύας ότι, όπως γράφει η Καντού, κάποια πράγματα «με τη συντήρηση ωριμάζουν, και επομένως γίνονται περισσότερο όπως πρέπει να είναι, με συνέπεια να μπορούν να βελτιωθούν μόνο εάν αποθηκευτούν», ενδεχομένως υπάρχει το σπέρμα της παράδοξης χριστιανικής διδασκαλίας της felix culpa, της ευτυχούς πτώσης, η οποία υποστηρίζει ότι η εν Χριστώ σωτηρία είναι περισσότερο ευοίωνη και πιο ευλογημένη –ευτυχέστερη, και με τις δύο σημασίες– από ό,τι θα ήταν η ύπαρξη εάν είχε συνεχιστεί αναμάρτητη. Πρόκειται για έναν ισχυρισμό τον οποίο ασπάζεται ο Μίλτον στο τέλος του ποιήματός του, όταν ο άγγελος Μιχαήλ λέει στον Αδάμ ότι, μέσω της προσευχής, της μετάνοιας, της αρετής και της χάρης του Θεού, μπορεί να φτάσει να κατακτήσει «έναν παράδεισο εντός σου, ευτυχέστερο κατά πολύ» – εκείνος και οι απόγονοί του. Ωστόσο, στις οικιακές εργασίες της Εύας υπάρχει και μια νύξη για το πώς θα μπορούσαν να ήταν τα πράγματα αν είχαν εξελιχθεί διαφορετικά – πώς η ανθρώπινη γνώση, ο τρόπος σκέψης και η πείρα του ανθρώπου, καθώς και η διατροφή του, θα μπορούσαν να είχαν κερδίσει σε πλούτο και σε γεύση με την πάροδο ενός αναμάρτητου χρόνου. Η αντίληψη ότι η Εδέμ ήταν ένα μέρος πρώτων ανακαλύψεων είναι η γονιμοποιός ιδέα που διέπει και το βιβλίο Coming To: Consciousness and Natality in Early Modern England του Τίμοθυ Μ. Χάρρισον (Timothy M. Harrison). Πριν από την εποχή του Μίλτον, υποστηρίζει ο Χάρρισον, η «συνείδηση» ήταν μια ηθική ικανότητα, ανάλογη με αυτό που ο Θεός στο τρίτο βιβλίο του Χαμένου Παραδείσου αποκαλεί «την κρίνουσα συνείδησή μου», την οποία θα θέσει «μες στην έκπτωτη ανθρωπότητα ως οδηγό». Αλλά σε έργα όπως οι Στοχασμοί (1641) και οι Αρχές φιλοσοφίας (1644) του Ρενέ Ντεκάρτ, η λατινική conscientia προσέλαβε καινούρια σημασία, δηλώνοντας, όπως γράφει ο Χάρρισον, «οτιδήποτε ήταν παρόν στον νου». Για τον Ντεκάρτ, σε αυτή την αίσθηση της διανοητικής παρουσίας –που έχει κάποιος για τον εαυτό του ως «σκεπτόμενου πράγματος»– εδράζεται η γνωσιολογική αυτοπεποίθηση∙ αυτό που σκέφτεται κάποιος ενδέχεται να είναι σωστό ή λάθος, όμως η ίδια η αίσθηση της σκέψης είναι απρόσβλητη από την αμφιβολία: cogito, ergo sum. Πρόκειται για έναν εσκεμμένα αναγωγικό τύπο αλλά, όπως επισημαίνει ο Χάρρισον, προτάσσει την αυτεπίγνωση με τρόπο νεοφανή: «Για να μετρά οποιαδήποτε σκέψη ως σκέψη, οφείλει να συνοδεύεται από τη συνείδηση». Και όπως συνειδητοποίησαν σύντομα οι συνομιλητές του Ντεκάρτ, αυτή η προϋπόθεση επέκτεινε τη διάρκεια της ανθρώπινης ύπαρξης, σε μικρό βαθμό αλλά καθοριστικά, από την έγχυση της ψυχής στη μήτρα έως τη γέννηση∙ ήταν μια επέκταση θεμελιώδης μεν, απολύτως απρόσιτη δε για τη φιλοσοφία. Όπως υποστηρίζει ο Χάρρισον, ακριβώς γι’ αυτό είχε ανάγκη η φιλοσοφία του δέκατου έβδομου αιώνα την ποίηση: για να συνθέσει πειστικές αφηγήσεις σχετικά με το πώς είναι να γίνεται κανείς ανθρώπινο ον. Και αυτό θεωρεί ότι κάνει ο Χαμένος Παράδεισος, όπως και όλες οι θεολογικές απόπειρες να καταδειχθούν δίκαιοι οι τρόποι του Θεού στους ανθρώπους. Και εδώ, οι αναμάρτητοι πρωτόπλαστοι διαδραματίζουν τους πρωταγωνιστικούς ρόλους. Οι πιο παλαιές αναμνήσεις της Εύας, τις οποίες περιγράφει στον Αδάμ στο τέταρτο βιβλίο, και η περιγραφή του Αδάμ για τις αντίστοιχες δικές του όταν μιλά με τον Ραφαήλ στο όγδοο βιβλίο διαμορφώνουν το αφηγηματικό δίπτυχο της «άπειρης σκέψης», όπως την αποκαλεί υπαινικτικά η Εύα – της σκέψης στην πιο αγνή και πιο πρωταρχική μορφή της. Όπως είναι αναμενόμενο, οι δύο αφηγήσεις αποκλίνουν ανάλογα με το φύλο: ο πρωτόπλαστος Αδάμ ξεκινά συμπεραίνοντας λογικά την αναγκαία ύπαρξη του Θεού: Ευθεία προς τον Παράδεισο έστρεψα τα μάτια και κοίταξα για λίγο τον ευρύ ουρανό, ώσπου ορθός από κίνηση ενστικτώδη και ισχυρή τινάχτηκα… «Εσύ Ήλιε» είπα εγώ, «ωραίο φως, κι εσύ Γη φωτισμένη, χαρούμενη και τρυφερή, σεις λόφοι και κοιλάδες, σεις ποταμοί, δάση και πεδιάδες, κι όλα εσείς πλάσματα καλά, που ζείτε και κινείστε, πείτε, πείτε, αν είδατε, πώς ήρθα, πώς βρέθηκα εδώ πέρα; Αν όχι από μόνος μου, τότε από κάποιο μέγα Δημιουργό, σε καλοσύνη και σε δύναμη απαράμιλλο. Πείτε, πώς μπορώ να τον γνωρίσω, να τον λατρέψω, αυτόν απ’ τον οποίο μου δόθηκε να ζω και να κινούμαι και τώρα νιώθω ευτυχέστερος απ’ όσο μπορώ να ξέρω. Όταν η Εύα ξυπνά και αρχίζει να υπάρχει, κατέχει την ίδια υψηλή, διερευνητική έμφυτη νοημοσύνη όπως ο Αδάμ, αλλά εντοπίζει ένα αντικείμενο στοχασμού και εγκωμιασμού που της είναι πολύ πιο οικείο: Τη μέρα εκείνη συχνά αναπολώ, όταν απ’ τον ύπνο ξύπνησα πρώτη φορά και βρέθηκα αναπαυμένη σε μια σκιά, πάνω σε άνθη, κι αναρωτήθηκα πού και τι ήμουν εγώ, από πούθε είχα έρθει εκεί και πώς. Όχι μακριά πιο πέρα ένα μουρμουρητό νερού από μια σπηλιά ερχόταν κι άπλωνε σε μια υγρή πεδιάδα, κι ύστερα ακίνητο έστεκε και καθαρό σαν τον Παράδεισο. Πήγα κατά κει με σκέψη άπειρη ακόμα, και πλάγιασα χάμω στην πράσινη όχθη, για να κοιτάξω την καθάρια λεία λίμνη που έμοιαζε σαν άλλος ουρανός. Καθώς έσκυψα να δω, ίσια απέναντί μου, ένα πρόσωπο φάνηκε μέσ’ απ’ το φέγγος των νερών που έσκυβε για να με δει. Σάστισα και αποτραβήχτηκα. Το ίδιο κι αυτό. Μα χαρωπή σύντομα επανήλθα. Χαρωπά γύρισε κι εκείνο, με βλέμμα που ανταπέδιδε συμπάθεια και αγάπη. Οι κριτικοί έχουν σταθεί πολύ στην αντίθεση ανάμεσα στο προσανατολισμένο προς τους ουρανούς βλέμμα του Αδάμ και στο εγωπαθές, προσανατολισμένο προς τα κάτω βλέμμα της Εύας, όμως η σημασία αυτής της διαφοράς δεν είναι διόλου εμφανής στον προ της Πτώσεως κόσμο του ποιήματος. Γιατί εάν η Εύα ομοιάζει με τον Νάρκισσο όταν γοητεύεται από το ίδιο της το είδωλο, ομοιάζει, από την ίδια άποψη, και με τον Θεό – ή, όπως μας βάζει στον πειρασμό να σκεφτούμε η χρονολογικά μη γραμμική αφηγηματική δομή του Μίλτον, ίσως ο Θεός να ομοιάζει στην Εύα. Πορτρέτο του Τζον Μίλτον από μια σειρά 12 χαρακτικών του Γουίλιαμ Στρανγκ από τον Χαμένο/Απολεσθέντα Παράδεισο, 1896. Δημόσια Βιβλιοθήκη Νέας Υόρκης. Επικεντρωνόμενος στη σημασία που έχει η κάθε μεμονωμένη ιστορία στον κόσμο πριν από την Πτώση, ο Χάρρισον αποφεύγει την ανάγκη να επαναλάβει το τετριμμένο ερώτημα πόσο πρέπει να μας ανησυχεί η απορρόφηση της Εύας από τον εαυτό της ή η αυτοεκτίμηση του Αδάμ∙ αντίθετα, αυτό που τον ενδιαφέρει είναι πώς απεικονίζει ο Μίλτον, με αριστοτεχνική λεπτολογία, την ανάδυση μιας ατομικής αίσθησης ύπαρξης στον κόσμο. Η ανάπτυξη της αυτεπίγνωσης, που καταγράφεται στην αυτοπαθητική σύνταξη της φράσης «I found me laid» («βρέθηκα πλαγιασμένος») του Αδάμ και της φράσης της Εύας «laid me down» («πλάγιασα χάμω»)∙ τα κέρδη και οι ζημίες της αντίληψης, συνακόλουθα της προϊούσας κατανόησης (η Εύα σύντομα μαθαίνει να βλέπει τη λίμνη ως λίμνη και όχι ως «άλλο ουρανό», ακριβώς όπως μαθαίνει να βλέπει τον κατοπτρισμό της ως υδατώδες είδωλο και όχι ως ιδανική σύντροφο)∙ η βαθμιαία απόθεση της αφήγησης πάνω στην πρώτη ύλη της εμπειρίας, που γίνεται σιωπηρά και σαγηνευτικά αισθητή όταν η Εύα χρησιμοποιεί τη λέξη «συχνά» («oft»), επίρρημα που συνεπάγεται τη διαστολή του χρόνου της ύπαρξης πριν από την Πτώση, έτσι ώστε να συμπεριλάβει την ανάπτυξη συνηθειών και μιας αίσθησης του εαυτού όπως πλάθεται από αυτές∙ η υποτυπώδης θεωρία του νου, ενσωματωμένη στην έκκληση του Αδάμ προς τα ζώα-κατοίκους της Εδέμ να του πουν, «αν είδατε, πώς ήρθα»: όλα συνιστούν εντυπωσιακές αποκαλύψεις της σύστασης της συνείδησης, που ο Μίλτον και οι σύγχρονοί του μόλις τότε άρχιζαν να αποκαλούν έτσι, αποκαλύψεις με τις οποίες μας ανταμείβει επανειλημμένα η ιδιαίτερη προσοχή που δίνει ο Μίλτον –και ο Χάρρισον– στην κατασκευή του κάθε ελεύθερου στίχου του ποιήματος. «Το τραγούδι της αθωότητας του Μίλτον είναι, συγχρόνως, και τραγούδι της πείρας» γράφει ο Χάρρισον. Πραγματικά, σε αντίθεση με τον υπέροχα ζητητικό χαρακτήρα του Αδάμ και της Εύας πριν από την Πτώση, η επιπόλαιη απόρριψη εκ μέρους του Σατανά ακόμα και της ιδέας ότι o ίδιος είναι προϊόν δημιουργίας –«Δεν υπήρξε ποτέ καιρός που δεν ήμασταν όπως τώρα» αποφαίνεται ενώπιον του πλήθους των επαναστατημένων αγγέλων– ακούγεται μάλλον βαρετή παρά γενναία, σαν ένα αποκαλυπτικό μειονέκτημα της εκπεσούσης φαντασίας. Τούτη η ερμηνεία συμβαδίζει με το ενδιαφέρον της Καντού για την ποικιλία και την αδιάλειπτη συνέχεια της ύπαρξης πριν από την Πτώση: το τι προηγήθηκε δεν είναι τόσο απλό. Το ίδιο θα μπορούσε να ειπωθεί και για τη ζωή του ίδιου του Μίλτον, σύμφωνα με δύο από τα πιο πρόσφατα πονήματα που ήρθαν να προστεθούν στο τεράστιο σώμα των βιογραφιών του και που, ως προς τη μέθοδο και το ύφος, διαφέρουν διαρρήδην μεταξύ τους. Παρ’ όλα αυτά, το βιβλίο Poet of Revolution του Νίκολας ΜακΝτάουελ (Nicholas McDowell), το πρώτο ενός προγραμματισμένου δίτομου έργου, και το Making Darkness Light του Τζο Μόσενσκα (Joe Moshenska) συνδέονται από μια κοινή εστίαση στην αδιατάρακτη και παρατεταμένη νεότητα του Μίλτον. Πρόκειται για την εποχή της αθωότητάς του: πριν αναδειχθεί είτε ως πολιτικός επαναστάτης είτε ως επικός ποιητής∙ πριν από το σκάνδαλο που προκάλεσαν τα γραπτά του για το διαζύγιο και τη βασιλοκτονία∙ πριν από τον εμφύλιο πόλεμο και την εκτέλεση του Καρόλου Α΄∙ πριν από τον διορισμό του ως γραμματέα ξένων γλωσσών επί Κρόμγουελ∙ πριν μείνει τυφλός∙ πριν από την κατάρρευση της δημοκρατίας και την απογοήτευση από την παλινόρθωση της μοναρχίας. Πριν τον καθιερώσουν ο Χαμένος Παράδεισος, ο Ξανακερδισμένος Παράδεισος και ο Σαμψών αγωνιστής, κατά την τελευταία δεκαετία της ζωής του, ως τον αδιαμφισβήτητο κληρονόμο του Ομήρου και του Βιργίλιου, του Δάντη και του Τάσσο, του Τσόσερ και του Σπένσερ. Το ερώτημα ήταν πάντα πώς έφτασε ως εκεί – και γιατί του πήρε τόσο χρόνο. Οι πρώτες τρεις δεκαετίες της ζωής του Μίλτον, από τη γέννησή του στην οδό Μπρεντ του Λονδίνου το 1608 ως την αναχώρησή του για μια εκτενή περιήγηση στην Ευρώπη το 1638, δεν χαρακτηρίζονται απλώς από ηρεμία αλλά από άπνοια, και τις σημαδεύει μια παράδοξα έντονη φιλοδοξία και ματαιοδοξία. Την παραμονή των τριακοστών του γενεθλίων ζούσε ακόμη μαζί με τον πατέρα του, που είχε χηρέψει πρόσφατα, σε ένα σπίτι στο προάστιο Χόρτον του Λονδίνου, έχοντας ολοκληρώσει και τις προπτυχιακές και τις μεταπτυχιακές σπουδές του στο Κέμπριτζ, αλλά δίχως να έχει σαφή σχέδια για την επάγγελμά του, για κάποιον γάμο ή για μια ζωή πέρα από τα όρια της οικογενειακής εστίας. Σε καμία περίπτωση δεν ήταν οκνηρός: έχοντας αποφασίσει κάποια στιγμή, μετά τα είκοσί του, ότι δεν θα ακολουθούσε εκκλησιαστική σταδιοδρομία –πορεία αυτονόητη για έναν άντρα με την παιδεία και τις ικανότητές του–, επέλεξε να ριχτεί στον δρόμο της διεξοδικής, ευρύτατης και, καταπώς φαίνεται, ανεξάντλητης προσωπικής μελέτης, καταβροχθίζοντας κάθε αρχαίο και σύγχρονό του έργο στο οποίο είχε πρόσβαση, γεμίζοντας τις σελίδες βιβλίων ερανισμάτων με σημειώσεις που απέρρεαν από τις αναγνώσεις του και με ιδέες για δικές του μελλοντικές λογοτεχνικές παραγωγές, δοκιμάζοντας την πένα του σε ποικίλες μορφές αγγλικών και λατινικών στίχων, από λατρευτικά ποιήματα έως επικήδειες ελεγείες, σονέτα, ωδές και ακόμα και στο πλήρες κείμενο μιας αυλικής «μάσκας», γραμμένης για τον κόμη του Μπριτζγουότερ. Αλλά ποιος ήταν ο τελικός στόχος που είχε κατά νου; Το Poet of Revolution του ΜακΝτάουελ είναι η βιογραφία του Μίλτον γραμμένη από έναν μιλτονιστή∙ για τον ΜακΝτάουελ, το κρίσιμο ερώτημα είναι ακριβώς αυτό που ευθύς εξαρχής καθόρισε και διαίρεσε τη σχετική με τον Μίλτον βιβλιογραφία – το ζήτημα της πολιτικής: Πώς και γιατί ο Τζον Μίλτον, ο δυσνόητος ευκαιριακός ποιητής που το 1632 στο Κέμπριτζ ορκίστηκε αφοσίωση στην επισκοπιανή Εκκλησία της Αγγλίας και στη μοναρχία των Στιούαρτ, και κατά τη δεκαετία του 1640 εργαζόταν κυρίως ως ιδιωτικός δάσκαλος, έγινε τη δεκαετία του 1650 ο περιβόητος υπερασπιστής της βασιλοκτονίας και προπαγανδιστής των δημοκρατικών κυβερνήσεων, που τα βιβλία του ρίχτηκαν στην πυρά επειδή κρίθηκαν ικανά να «οδηγήσουν στην Εξέγερση, στη δολοφονία Πριγκίπων και στην ίδια την Αθεΐα»; Οι πρώιμες βιογραφίες του Μίλτον –σύμφωνα με τον Γκόρντον Κάμπελ (Gordon Campbell) και τον Τόμας Κορνς (Thomas Corns), στα τέλη του δέκατου έβδομου αιώνα κυκλοφορούσαν ήδη πέντε βιογραφίες– αντιμετώπισαν αυτό το ερώτημα ως διάγνωση ηθικού τύπου: ανάλογα με τις πολιτικές προτιμήσεις καθενός, ο Μίλτον ήταν είτε γεννημένος υπερασπιστής της ελευθερίας του ανθρώπου είτε αμετανόητος εχθρός της τάξης και της αξιοπρέπειας. Πιο πρόσφατα, ωστόσο, οι βιογράφοι του Μίλτον διχάζονται όχι ως προς την ορθότητα της αποστολής του, αλλά ως προς τη διάρκεια της αφοσίωσής του σε αυτήν. Υπάρχουν βιογράφοι όπως οι Α.Σ.Π. Γούντχαουζ (A.S.P. Woodhouse), Κρίστοφερ Χιλ (Christopher Hill) και Μπάρμπαρα Λουάλσκι (Barbara Lewalski), που βλέπουν στον Μίλτον τον κατεξοχήν πουριτανό ποιητή, του οποίου η πολιτική και θρησκευτική ριζοσπαστικότητα εδράζεται στην αποκλήρωση του πατέρα του από τον καθολικό νονό του – πρόκειται για έναν Μίλτον, όπως γράφει ο ΜακΝτάουελ, «ο οποίος από πάντα όδευε στον δρόμο που θα τον καθιστούσε έναν πλήρως εξοπλισμένο πουριτανό επαναστάτη». Το πρόβλημα με αυτή την άποψη, κυρίαρχη κατά το μεγαλύτερο μέρος του εικοστού αιώνα, έγκειται στο ότι οι συγκεκριμένες μαρτυρίες που την υποστηρίζουν είναι πολύ λίγες – και στο ότι όποια τυχόν μαρτυρία υπάρχει έχει ερμηνευθεί εντελώς λάθος, όπως υποστήριξαν στην αναθεωρητική τους βιογραφία το 2008 οι Κάμπελ και Κορνς (Campbell & Corns). Ο δικός τους Μίλτον, «όσον αφορά τόσο τις προσωπικές του πεποιθήσεις όσο και τη θεολογία του», ήταν «περήφανος υποστηρικτής του Λοντ» – όχι ένας νεαρός ταραξίας αλλά το αντίστροφο, ένας υποστηρικτής της λειτουργικής τυπολατρίας και της αυστηρής επισκοπιανής διοίκησης που ασκούσε ο αρχιεπίσκοπος του Καρόλου Α΄ Γουίλλιαμ Λοντ. Από τη μεριά του, ο ΜακΝτάουελ θεωρεί ότι και οι δύο πλευρές χάνουν την ουσία: ό,τι και αν πίστευε ο Μίλτον σε διάφορες στιγμές της νεότητάς του για τον προκαθορισμό, το λειτουργικό ή τη διοίκηση της εκκλησίας, οι πεποιθήσεις του δεν καθόρισαν τις πράξεις του ούτε διαμόρφωσαν την ταυτότητά του. Από την ηλικία των επτά ως την ηλικία των είκοσι τεσσάρων ετών, ο Μίλτον πέρασε μεγάλο μέρος του χρόνου του σε αίθουσες διδασκαλίας, πρώτα στη Σχολή του Αγίου Παύλου και έπειτα στο Κολέγιο του Χριστού, στο Κέμπριτζ, και το μεγαλύτερο μέρος αυτού του χρόνου ήταν αφιερωμένο στην καλλιέργεια των ρητορικών του δεξιοτήτων. Όπως κάθε μαθητής και κάθε ακαδημαϊκός της Αναγέννησης, διδάχτηκε να θεωρεί την πειθώ στην πρόζα και στην ποίηση σχεδόν θείο χάρισμα, ικανό να μεταβάλλει τις καρδιές πριγκίπων, να κατευθύνει την πορεία αυτοκρατοριών και να συντονίζει τη μουσική των σφαιρών. Είναι παράδοξο, αλλά φαίνεται πως είχε εκλάβει τέτοιου είδους κοινοτοπίες κυριολεκτικά. Εάν πίστευε σε κάτι ο νεαρός Μίλτον, υποστηρίζει ο ΜακΝτάουελ, ήταν αυτό: ότι η ευγλωττία και η ευρυμάθεια αποτελούσαν τις δίδυμες προϋποθέσεις του μεγαλείου, και ότι κάθε προσπάθεια αφιερωμένη στην καλλιέργεια αυτών των χαρισμάτων σίγουρα θα ανταμειβόταν, εάν όχι σε αυτόν τον κόσμο, οπωσδήποτε στον μελλοντικό. Όπως υπενθυμίζει ο ΜακΝτάουελ στους αναγνώστες, η ένταση της αφοσίωσής του σε αυτό το πιστεύω δεν έχει φέρει σε αμηχανία μόνο τους σύγχρονους βιογράφους του Μίλτον. Σε μια επιστολή του του 1633 προς έναν άγνωστο παραλήπτη, πιθανόν τον πρώην καθηγητή του Τόμας Γιανγκ, ο Μίλτον αγωνίζεται να εξηγήσει γιατί, έχοντας ολοκληρώσει τις μεταπτυχιακές σπουδές του το 1632 και έπειτα από επτά χρόνια στο πανεπιστήμιο, επέστρεψε αμέσως στο σπίτι του για να συνεχίσει τα διαβάσματα και τη μελέτη του. Αγωνιώντας να αποκρούσει την κατηγορία ότι σπαταλά τον χρόνο του και τη δαπανηρή του εκπαίδευση, «ξοδεύοντας τα χρόνια μου ονειροπολώντας στην αγκαλιά μιας φιλομαθούς απόσυρσης, όπως ο Ενδυμίωνας στης Σελήνης», στρέφεται στη βιβλιοθήκη του για να οπλιστεί με παραθέματα που θα υποστηρίξουν τη «βραδύτητα». Βρίσκει μια όχι πειστική απόδειξη στην παραβολή των ταλάντων, ερμηνεύοντας την καταδικαστική κρίση του Χριστού για τον μη παραγωγικό υπηρέτη που θάβει τα δοσμένα από τον Θεό χαρίσματά του ως παράδοξη εντολή να μη «διστάζει να καθυστερεί προκειμένου να δίνει προτεραιότητα στη βελτίωση των ικανοτήτων του». Σε αυτή την αντισυμβατική ερμηνεία –πρώιμο δείγμα της ελευθερίας που δίνει στον εαυτό του κατά τον χειρισμό των Γραφών– η καθυστέρηση συνιστά την προκαταβολή μιας μελλοντικής επιτυχίας. «Η συνεχιζόμενη αφάνεια του Μίλτον αποτελεί, στην πραγματικότητα, επένδυση» γράφει ο ΜακΝτάουελ, και η φαινομενική του νωθρότητα μια μορφή επιμέλειας, «που επιδεικνύει “τη δέουσα υπακοή”» στη βούληση του Θεού και στη δική του ποιητική κλίση. Αυτή η υποβόσκουσα, ισχυρή αίσθηση της δυνατότητας είναι μια όψη της ευαισθησίας του Μίλτον με την οποία εναρμονίζεται εξαιρετικά καλά η πιο ελεύθερη, σχεδόν μυθιστορηματική αφήγηση της ζωής του ποιητή που συνθέτει ο Μόσενσκα. Μέσα από μια προσεκτικά δουλεμένη, γλαφυρή αλληλουχία στοχασμών, καθένας εκ των οποίων αντιστοιχεί σε μία και μόνο ημερομηνία και σε ένα και μόνο κείμενο, το Making Darkness Light ακολουθεί την εντυπωσιακή πορεία του ποιητή όπως εξελισσόταν μέρα τη μέρα και δεκαετία τη δεκαετία, στην πατρίδα του και στο εξωτερικό. Ο Μόσενσκα, προσεκτικός αναγνώστης άλλων βιογραφιών του Μίλτον, από τον δέκατο έβδομο ως τον εικοστό αιώνα, καταπιάνεται ευσυνείδητα με τους αναπόφευκτους γρίφους του είδους, ωστόσο αφήνει τα συνήθη ακαδημαϊκά ερωτήματα για τις πηγές του πολιτικού ριζοσπαστισμού του Μίλτον ή για τη φύση των θρησκευτικών του πιστεύω να συνδεθούν με ένα πλήθος ερωτημάτων που χαρακτηρίζει «πιο αλλόκοτα, λιγότερο έγκυρα» και να συνδαυλιστούν από αυτά: Πώς να ήταν η αίσθηση της θεϊκής έμπνευσης; Πώς να ήταν να φέρει έναν νου ικανό να ανακαλεί σχεδόν όλα όσα είχε βιώσει; Πώς να είναι να συνθέτεις πάνω από δέκα χιλιάδες περίτεχνους στίχους ενώ είσαι τυφλός; Και στα πρώτα δύο από τα τρία μέρη του βιβλίου, που εστιάζουν στην παιδική ηλικία του Μίλτον, στα πανεπιστημιακά και στα μεταπανεπιστημιακά του χρόνια, ο Μόσενσκα στρέφεται ξανά και ξανά στο πρόβλημα της κλίσης, «με την κυριολεκτική και την ετυμολογική του σημασία»: «Τι είχε κληθεί ο Μίλτον να κάνει και να είναι;». Όποιο και αν είναι φαινομενικά το θέμα τους –η γέννηση του Χριστού, οι αρετές μιας αριστοκρατικής οικογένειας της Ουαλίας, ο πρόωρος θάνατος ενός συμφοιτητή–, οι νεανικές ρητορικές και ποιητικές παραγωγές του Μίλτον διέπονται από μια υποτυπώδη και εν εξελίξει αίσθηση προσωπικού σκοπού. Ο Μόσενσκα τις ερμηνεύει λαμπρά, χρησιμοποιώντας την προσεκτική έρευνα και μια πλούσια φαντασία για να στήσει τα σενάρια της σύνθεσής τους και αποσπώντας από αυτές τη μόνιμη αγωνία τους για το πέρασμα του χρόνου, του χρόνου του ίδιου του Μίλτον κυρίως. Σε έναν λόγο του στα λατινικά που εκφώνησε το 1627 στο Κέμπριτζ, ο Μίλτον παρακίνησε τους προπτυχιακούς συμφοιτητές του να «παρακολουθούν στενά τον ήλιο σε όλες τις διαδρομές του, και να αποτιμούν τον ίδιο τον χρόνο και να ζητούν τον λογαριασμό για την αιώνια ροή του», μην τυχόν μείνουν σε όλη τη ζωή τους «διστακτικοί, σαν σε σταυροδρόμι, αμφιβάλλοντας αν πρέπει να στρίψουν ή ποια κατεύθυνση να διαλέξουν, και ανίκανοι να πάρουν οποιαδήποτε απόφαση».[1] Όμως δύο χρόνια αργότερα, το πρώτο σημαντικό του ποίημα στα αγγλικά, η «Ωδή στο Πρωινό της Γένεσης του Χριστού», κλείνει με μια εικόνα υπομονετικής σταθερότητας, καθώς το νήπιο-Χριστός κοιμάται, τα αστέρια λάμπουν και «στη βασιλική φάτνη ένα γύρο/ στέκουν στις υπηρεσίες του περίλαμπροι αγγέλοι». Στον Χαμένο Παράδεισο, ο ώριμος ποιητής θα υπερασπιστεί αυτή την υπάκουη παθητικότητα ως ένα νέο και καλύτερο είδος ηρωισμού∙ εδώ, λέει ο Μόσενσκα, βλέπουμε μια πρώτη μορφή αυτής της ιδέας. Ο Μίλτον τελειοποίησε την ικανότητά του να δημιουργεί «ποίηση από τον […] δισταγμό», επιτυγχάνοντας αποτελέσματα αλησμόνητα και παράξενα – ιδίως τον Νοέμβριο του 1637, όταν του ζητήθηκε να συνεισφέρει σε έναν τόμο στη μνήμη του Έντουαρντ Κινγκ, ενός υποτρόφου στο Κολέγιο του Χριστού ο οποίος εκείνο τον Αύγουστο είχε πνιγεί στα ανοιχτά της ακτής της Ουαλίας. Ο Κινγκ ήταν είκοσι πέντε χρονών όταν πέθανε, ο Μίλτον σε λίγο θα έκλεινε τα είκοσι εννιά, και σε όλη την έκταση του ποιήματος που έγραψε γι’ αυτόν, τον «Λυκίδα», μια ποιμενική ελεγεία 193 μετρικά άνισων στίχων με ακανόνιστο ρυθμό, ο χρόνος προβάλλει παντού απορρυθμισμένος. Προβάλλει απορρυθμισμένος ήδη στην εναρκτήρια στροφή, όπου ο ποιητής-αφηγητής μοιάζει να φτάνει στο συμβατικό ποιμενικό σκηνικό εξαντλημένος και αδέξιος, ταυτοχρόνως με καθυστέρηση αλλά και πρόωρα: Ξανά για άλλη μια φορά, ω δάφνες, και ξανά μύρτοι καστανές, με τον αμάραντο κισσό, έρχομαι να κόψω τον σκληρό, τραχύ καρπό σας, και με δάχτυλα αδέξια, βάναυσα να σπάσω τα φύλλα σας πριν της ωρίμανσης την ώρα. Όποια και αν είναι η κατάλληλη εποχή για θρήνο και για μύρτα, πάντως δεν είναι αυτή – αλλά, κατά τη γνώμη πολλών αμήχανων αναγνωστών, δεν είναι ούτε η κατάλληλη στιγμή για να δυσφορεί ο ποιητής με τη στάσιμη σταδιοδρομία του και με τις απογοητεύσεις που του επιφυλάσσει («Αλίμονο, τι ωφελεί μ’ αδιάκοπη φροντίδα / να ασκείς την ταπεινή και καταφρονημένη τέχνη του ποιμένα [εννοεί τον ποιητή] / και να τηρείς μιας αχάριστης μούσας προσταγές;») ή να καλεί τον Φοίβο Απόλλωνα για να του χαρίσει μια ενθαρρυντική παρηγορητική κουβέντα και για να προσφέρει στον Μίλτον την ένθερμη συμπαράστασή του. Ακόμα λιγότερο είναι κατάλληλη η στιγμή για να επιδείξει ο Μίλτον την αγανάκτησή του για τις παρεκτροπές του αγγλικού κλήρου, όπως κάνει σε έναν προφητικό φιλιππικό δεκαεννέα στίχων που παρεμβάλλεται στα δύο τρίτα του ποιήματος, και τον οποίο εκφέρει ο ίδιος ο Άγιος Πέτρος με τη βροντώδη φωνή του. Με την κακοφωνία όλων αυτών των κομπασμών των σημαντικών ή αυτάρεσκων χαρακτήρων του, ο «Λυκίδας» μετά βίας αφήνει το περιθώριο να θυμηθεί κανείς τον Κινγκ, κι ακριβώς αυτό, κατά τη γνώμη του Σάμιουελ Τζόνσον, καθιστά το ποίημα κακό από κάθε άποψη: «Όπου δίνεται περιθώριο στη μυθοπλασία, δεν υπάρχει πολύ πένθος. Σε αυτό το ποίημα δεν υπάρχει καθόλου φύση, επειδή δεν υπάρχει καθόλου αλήθεια∙ δεν υπάρχει καθόλου τέχνη, επειδή δεν υπάρχει τίποτα καινούριο». Ο Μόσενσκα διαφωνεί: το καινούριο εδώ είναι η τόλμη με την οποία ο Μίλτον αρνείται να συμφιλιώσει τις χρονικές κλίμακες της ίδιας του της ύπαρξης, είναι η εμπιστοσύνη σε μια αιώνια κρίση και επιβράβευση τοποθετημένες δίπλα στις αβεβαιότητες της αναγνώρισης στο παρόν, είναι η αρχαία και σεβαστή επιδίωξη της ποιητικής φήμης ακριβώς δίπλα στο πάθος του να ριχτεί σε πιο επίκαιρες συγκρούσεις. Αυτό που ακούμε στον «Λυκίδα» είναι «οι φωνές που συνωστίζονταν μέσα του» κάθε φορά που καθόταν να γράψει. Χένρι Φιουζέλι, Ο Σατανάς ξεπηδά από το άγγιγμα του δόρατος του Εθέριαλ, 1776. Έργο εμπνευσμένο από τον «Χαμένο Παράδεισο». Μουσείο Τέχνης του Κλήβελαντ. Το 1638 το ποίημα «Λυκίδας» εμφανίστηκε εντύπως, στις τελευταίες σελίδες του τόμου που δημοσιεύθηκε στη μνήμη του Έντουαρντ Κινγκ, υπογεγραμμένο με τα αρχικά «Τζ. Μ.» – το πρώτο από τα ποιήματα του Μίλτον που δημοσιεύθηκε επώνυμα. (Η νεανική του ελεγεία για τον Σαίξπηρ είχε συμπεριληφθεί ανώνυμα στη δεύτερη συγκεντρωτική έκδοση των έργων του Σαίξπηρ το 1632, γνωστή ως Second Folio, και η «Μάσκα στο Κάστρο του Λάντλοου» είχε τυπωθεί ανώνυμα το 1637.) Την ίδια χρονιά, ο Μίλτον άφησε το σπίτι του πατέρα του και, για πρώτη φορά, και την Αγγλία, ξεκινώντας μια περιήγηση διάρκειας δεκαπέντε μηνών στην ηπειρωτική Ευρώπη. Εφοδιασμένος με μια συστατική επιστολή από τον πρώην διπλωμάτη σερ Χένρυ Γουόττον (Henry Wotton), κατευθύνθηκε από το Παρίσι στη Ρώμη, στη Νάπολη, στη Φλωρεντία και, εν τέλει, στη Γενεύη. Συναντήθηκε με πρέσβεις, λογίους, ποιητές, καλλιτέχνες, καρδινάλιους, ακόμα και με τον διάσημο Γαλιλαίο, που τότε βρισκόταν σε κατ’ οίκον περιορισμό στην επαρχία της Φλωρεντίας από την Ιερά Εξέταση – τιμωρούμενος, όπως έγραψε αργότερα ο Μίλτον, «επειδή στον τομέα της αστρονομίας συλλογίστηκε διαφορετικά από τους Φραγκισκανούς και τους Δομινικανούς αδειοδότες».[2] Τόσο ο ΜακΝτάουελ όσο και ο Μόσενσκα θεωρούν ότι αυτό το ταξίδι είχε καταλυτική επίδραση: όπως στα μυθιστορήματα του Χένρυ Τζέιμς, η μετάβαση του Μίλτον στην Ευρώπη σήμανε την αρχή του τέλους για την εποχή της αθωότητάς του. Ο Μόσενσκα εστιάζει στην εκμαυλιστική γοητεία της ιταλικής μουσικής και του ιταλικού πολιτισμού, εξ ολοκλήρου εμποτισμένα στον καθολικισμό που ο Μίλτον είχε μάθει να μισεί και να είναι καχύποπτος απέναντί του. Ο ΜακΝτάουελ υποψιάζεται ότι οι πραγματικοί κραδασμοί στο σύστημα του Μίλτον συνέβησαν όταν επέστρεψε στην Αγγλία, στα τέλη του καλοκαιριού του 1639, και βρήκε τους Πολέμους των Επισκόπων σε πλήρη εξέλιξη, καθώς ο Λοντ και οι οπαδοί του επιδίωκαν τη συμμόρφωση της εκκλησίας της Σκοτίας, που είχε πιο έντονα μεταρρυθμιστικό χαρακτήρα, και ένας μηχανισμός παρακολούθησης των κληρικών και κρατικής λογοκρισίας που θύμιζε Ιερά Εξέταση άρχιζε να παίρνει σάρκα και οστά τρομακτικά κοντά του. Άλλο ήταν να εκφράζει την απογοήτευσή του για τη «δουλοπρέπεια στην οποία είχε περιπέσει η μόρφωση [ανάμεσα στους Ιταλούς]»[3] εξαιτίας της τυραννίας του καθολικού κλήρου, και κάτι εντελώς διαφορετικό ήταν να αναλογίζεται πόσο ανασταλτικά θα μπορούσε να επιδράσει μια αυταρχική εκκλησία στα δικά του, ακόμη άγραφα, ποιητικά αριστουργήματα. Πιθανόν ωθούμενος από τον Τόμας Γιανγκ, ο Μίλτον συμπαρατάχθηκε με τους αποκαλούμενους πρεσβυτεριανούς, εξαπολύοντας μια λαίλαπα επιθέσεων στο κατεστημένο του Λοντ και τραβώντας πολύ σύντομα την προσοχή εξαιτίας της σφοδρότητάς του. Όμως η ιδιάζουσα και προσωπική του πίστη στον ίδιο του τον εαυτό συνέχισε να τον κινητοποιεί: ως απόδειξη, ο ΜακΝτάουελ παραπέμπει στο εντυπωσιακά παράδοξο φυλλάδιο Η αιτιολόγηση της διοίκησης της Εκκλησίας εναντίον του αρχιερατείου (The Reason of Church-Government Urged Against Prelaty, 1642). Στο πρώτο μέρος της Αιτιολόγησης της διοίκησης της Εκκλησίας, ο Μίλτον κάνει αυτό που υποδηλώνει ο τίτλος: παραθέτοντας πληθώρα βιβλικών εδαφίων, στοιχειοθετεί ένα κατηγορητήριο εναντίον του αγγλικανικού επισκοπάτου, το οποίο βλέπει ως γκροτέσκα έξαρση των ιερατικών καθηκόντων που καθιερώνει η Παλαιά και η Καινή Διαθήκη. Ωστόσο, στο μέσο της επιχειρηματολογίας του, ο Μίλτον ξαφνικά μεταπηδά από την εκκλησιαστική πολιτική στην αυτοβιογραφία, απαριθμώντας τα πρώιμα ποιητικά του επιτεύγματα, κομπάζοντας για τους θερμούς επαίνους που είχαν αποσπάσει οι στίχοι του στις ιταλικές ακαδημίες, και διαβεβαιώνοντας τον αναγνώστη του –ο οποίος σίγουρα δεν τον έχει ρωτήσει– για την ακλόνητη αποφασιστικότητά του να τιμήσει τη νεανική του υπόσχεση και να γράψει ένα αυθεντικό αγγλικό έπος: θα συνεχίσω να ζητώ την εμπιστοσύνη του [ενν. του αναγνώστη] για την αποπληρωμή του χρέους μου, καθώς δεν πρόκειται για έργο που θα γεννηθεί από τη ζέση της νεότητας ή από τη ζάλη του κρασιού … αλλά από την κατανυκτική προσευχή προς εκείνο το αιώνιο πνεύμα που έχει τη δύναμη να μας πλουτίζει με κάθε ευφράδεια και γνώση, και στέλνει το σεραφείμ του με το καθαγιασμένο πυρ του βωμού του για να αγγίξει και να εξαγνίσει τα χείλη όποιου εκείνος επιθυμεί. Επ’ αυτής, επομένως, της βάσεως προσδιορίζει ο Μίλτον το δικαίωμά του «να αναμιγνύ[εται] στα … ζητήματα» της εκκλησίας και του κράτους: Μια εσωτερική ώθηση που πλέον μεγάλωνε καθημερινά μέσα μου, έτσι ώστε μέσω της εργασίας και της επίμονης μελέτης … μαζί με την ισχυρή κλίση της φύσης, να μπορέσω ίσως να δώσω ένα γραπτό έργο στις επόμενες γενιές, τέτοιο που να μην είναι πρόθυμες να το αφήσουν να πεθάνει. Δεν πρέπει να απορούμε που ο Μίλτον ριζοσπαστικοποιείται, υποστηρίζουν ο ΜακΝτάουελ και ο Μόσενσκα, καθώς μας εξηγεί ο ίδιος τους λόγους: ο ποιητής γέννησε τον αμφισβητία και ο συγγραφέας τον επαναστάτη. Είναι μια εξήγηση που βάζει στην άκρη διαμάχες σχετικές με το βάθος και τον χαρακτήρα της αφοσίωσης του Μίλτον στον ρεπουμπλικανισμό ή στη λειτουργική μεταρρύθμιση ή στη διδασκαλία περί της ελεύθερης βούλησης, επιμένοντας, αντ’ αυτών, στην απαράμιλλη σοβαρότητα της δέσμευσής του στην ποίηση και στον εαυτό του. Δημιουργώντας μια ευχάριστη ειρωνεία, τόσο ο ΜακΝτάουελ όσο και ο Μόσενσκα θεμελιώνουν τη ριζοσπαστικότητα του Μίλτον στην πλέον κυρίαρχη και πλέον ορθόδοξη πίστη της Αναγέννησης, την ουμανιστική πίστη στη δύναμη της γλώσσας να μετατοπίζει τον κόσμο, να τον μεταμορφώνει και να τον δημιουργεί εκ νέου. Τη ριζοσπαστικοποίηση του Μίλτον στις αρχές της δεκαετίας του 1640 θα μπορούσε να την εξηγήσει κανείς και με μια λιγότερο κολακευτική ιστορία: πρόκειται για την ιστορία του κατά τα φαινόμενα παρορμητικού, προδήλως καταστροφικού γάμου του με τη Μέρυ Πάουελ. Η Μέρυ, που όταν τη γνώρισε και την παντρεύτηκε ο τότε 33χρονος Μίλτον είχε σχεδόν τα μισά του χρόνια, ήταν η κόρη του Ρίτσαρντ Πάουελ, ενός γαιοκτήμονα του Οξφορντσάιρ ο οποίος είχε δανειστεί χρήματα από τον πατέρα του Μίλτον. Στο πρώτο μισό του 1642, ο Μίλτον ταξίδεψε στο Οξφορντσάιρ για να εισπράξει το χρέος και επέστρεψε στο Λονδίνο παντρεμένος. Αυτός ο γάμος συνομολογήθηκε τις παραμονές του εμφυλίου πολέμου –τον Ιανουάριο του 1642, ο Κάρολος Α΄ έστειλε ένοπλους φρουρούς στη Βουλή των Κοινοτήτων για να συλλάβουν πέντε μέλη του Κοινοβουλίου με την κατηγορία της προδοσίας∙ ο πρόεδρος του Κοινοβουλίου τον απέκρουσε και ο Κάρολος εγκατέλειψε το Λονδίνο και κατευθύνθηκε βόρεια, προετοιμαζόμενος για εισβολή– και το ζεύγος σχεδόν αμέσως οδηγήθηκε στη δική του ρήξη: εντός εβδομάδων από την άφιξή τους στο σπίτι του Μίλτον, μια δυστυχισμένη Μέρυ επέστρεφε στο Οξφορντσάιρ. Επρόκειτο να μείνει εκεί τρία χρόνια. Κατά τη διάρκεια αυτών των ετών, ο εν διαστάσει σύζυγός της έγινε ο κύριος υποστηρικτής της «θεωρίας και του θεσμού του διαζυγίου» – κατά τη δική του ορολογία. Τα αποκαλούμενα Φυλλάδια περί του Διαζυγίου (Divorce Tracts) –τέσσερα συνολικά– κατέστησαν περιβόητο τον Μίλτον, ακόμα και μεταξύ των πρεσβυτεριανών, και εκείνος αντέδρασε αίροντας την υποστήριξή του στην υπόθεσή τους και υιοθετώντας μια πιο ριζοσπαστική εκδοχή ελευθερισμού, κατά οποιασδήποτε θρησκευτικής ή κυβερνητικής ιεραρχίας που στόχευε «να δυναστεύει τις συνειδήσεις μας, τις οποίες απελευθέρωσε ο Χριστός».[4] Όμως όσο ταπεινά και αν ήταν τα κίνητρα αυτής της μεταμόρφωσης –και πιθανόν είναι λάθος να δίνουμε μεγάλη σημασία στην αποτυχία του γάμου του–, ώθησαν τον Μίλτον στην παραγωγή ενός έργου το οποίο θα του είχε εξασφαλίσει μια επιφανή θέση στον αγγλικό λογοτεχνικό κανόνα, ακόμα και αν ο Χαμένος Παράδεισος δεν είχε γραφτεί ποτέ. Τα Αρεοπαγιτικά, ένα φυλλάδιο που έγραψε ο Μίλτον το 1644 και απευθύνεται στο Κοινοβούλιο ως διαμαρτυρία για έναν νέο νόμο που αύξανε τις αρμοδιότητες της κυβέρνησης στη ρύθμιση του εμπορίου βιβλίων, αποτελεί, όπως γράφει ο Μόσενσκα, «την πιο συναρπαστική και διάσημη πρόζα που έγραψε ποτέ». Στο φυλλάδιο, ο Μίλτον επιχειρηματολογεί με δριμύτητα εναντίον της λογοκρισίας και την εξισώνει με τη δολοφονία: το να σκοτώσεις έναν καλό άνθρωπο και το να σκοτώσεις ένα καλό βιβλίο είναι σχεδόν το ίδιο – με μια μικρή διαφορά: όποιος σκοτώνει έναν άνθρωπο σκοτώνει ένα έλλογο πλάσμα, που έχει δημιουργηθεί κατ’ εικόνα του Θεού∙ αλλά αυτός που καταστρέφει ένα καλό βιβλίο σκοτώνει τον ίδιο τον λόγο … ένα καλό βιβλίο είναι η πολύτιμη ψυχή ενός ανώτερου πνεύματος, ταριχευμένη και αποθησαυρισμένη για μια ζωή πέρα από τη ζωή.[5] Με μια έννοια, πολεμούσε για τη δική του ζωή: για τη ζωή που είχε ζήσει ως τότε, σχεδόν εξ ολοκλήρου με τη συντροφιά βιβλίων και των νεκρών συγγραφέων τους, και για τη «ζωή πέρα από τη ζωή» που ήλπιζε να κατακτήσει. Στα Αρεοπαγιτικά, άρχισε να την κατακτά. Αξίζει να σημειωθεί ότι τα Αρεοπαγιτικά περιέχουν επίσης ένα χωρίο όπου ο Μίλτον μοιάζει να σκιαγραφεί την πλοκή της Πτώσης, στοχαζόμενος για πρώτη φορά δημοσίως σχετικά με την αξία των δικών του ηθικών, πολιτικών και φιλοσοφικών αξιών. Στήνοντας το επιχείρημά του για τα δεινά της λογοκρισίας, ακόμα και όταν αυτή ασκείται σε αδιαμφισβήτητα κακά βιβλία, συμπεραίνει: Η γνώση του καλού και του κακού γλίστρησε έξω στον κόσμο ακριβώς από τη φλούδα ενός μήλου που το γεύτηκαν, όπως τινάζονται στη γέννα και έρχονται στον κόσμο δυο δίδυμα σφιχταγκαλιασμένα. Και ίσως αυτή να ήταν η καταδίκη του Αδάμ όταν γνώρισε το καλό και το κακό: ότι γνώρισε, δηλαδή, το καλό διαμέσου του κακού. Επομένως, όπως είναι τώρα η κατάσταση του ανθρώπου, ποια σοφία μπορεί να υπάρχει στην επιλογή, ποια αρετή στην αποχή, δίχως τη γνώση του κακού; … Δεν μπορώ να επαινέσω μια δραπέτιδα και μονάζουσα αρετή, αγύμναστη και σιωπηρή, που ποτέ δεν βγαίνει έξω να αντικρίσει τον εχθρό της, μα ξεγλιστρά μακριά από τον αγώνα στον οποίο κερδίζεται το αθάνατο στεφάνι, όχι δίχως να σκονιστεί κανείς και να ιδρώσει. Σίγουρα έτσι δεν φέρνουμε αθωότητα στον κόσμο, φέρνουμε ανηθικότητα: αυτό που μας καθαίρει είναι η δοκιμασία, και η δοκιμασία συμβαίνει διαμέσου του αντιθέτου μας. Αυτή η αρετή, συνεπώς, η άμαθη στον στοχασμό του κακού, που το απορρίπτει χωρίς να γνωρίζει τις υπέρτατες υποσχέσεις που δίνει στους ακολούθους του, δεν είναι παρά μια αρετή κενή, όχι αγνή.[6] Αλλά όταν έφτασε επιτέλους η στιγμή να γράψει τη δική του εκδοχή της ιστορίας, ο Μίλτον έδωσε στον εαυτό του –και σε εμάς– την ελευθερία να πλανηθεί σε έναν φανταστικό κόσμο, όπου τίποτα από όλα αυτά δεν ίσχυε ακόμη: σε έναν κόσμο όπου η σοφία της επιλογής και η ελευθερία του πειραματισμού ασκούνταν σε ένα σχεδόν απέραντο εύρος αθώων εναλλακτικών επιλογών, περιορισμένων από μία και μόνη απαγόρευση. Η γνώση του καλού διαμέσου της γνώσης του καλού είναι το προνόμιο των αναμάρτητων, και στα μεσαία βιβλία του Χαμένου Παραδείσου βλέπουμε ακριβώς πόσο γεμάτη εκπλήξεις, πόσο ποικίλη και πλούσια σε δυνατότητες θα μπορούσε να είναι μια τέτοια ύπαρξη. © THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS 2023 — Μετάφραση-σημειώσεις: Αντωνία Γουναροπούλου Σημ. ARB: Η μετάφραση όλων των στίχων που παρατίθενται στο παρόν άρθρο είναι του Μίλτου Φραγκόπουλου, τον οποίο ευχαριστούμε θερμά. Το βιβλίο Τζον Μίλτον, Αρεοπαγιτικά, σε μετάφραση Αντωνίας Γουναροπούλου και επιμέλεια Περικλή Βαλλιάνου, είναι υπό έκδοση από την Athens Review of Books. [1] Ρητορική άσκηση 3, «Contra Philosophiam Scholasticam». Η πρώτη έκδοση των προπαρασκευαστικών αυτών ομιλιών του Μίλτον, επτά τον αριθμό, τις οποίες συνέθεσε ο ποιητής κατά τη διάρκεια των σπουδών του στο Κολέγιο του Χριστού, πραγματοποιήθηκε το 1674 από τον βιβλιοπώλη Brabazon Aylmer, σε έναν τόμο με τίτλο Epistolarum Familiarium Liber Unus: Quibus Accesserunt, Eiusdem, jam olim in Collegio Adolescentis, Prolusiones Quaedam Oratoriae. [2] Μίλτον, Αρεοπαγιτικά, μτφρ. Αντωνία Γουναροπούλου, υπό έκδοση από την Athens Review of Books. [3] Ό.π. [4] Για τους νέους δυνάστες της συνείδησης υπό το Μακρό Κοινοβούλιο (On the New Forcers of Conscience under the Long Parliament): Ποίημα πιθανόν γραμμένο το 1646, όταν ο Μίλτον έχει πια διαρρήξει τις σχέσεις του με τους πρεσβυτεριανούς. [5] Μίλτον, Αρεοπαγιτικά, ό.π. [6] Ό.π.

Βελτιώνοντας τον Παράδεισο

Σύνδεση