Συμφιλοσοφώντας στην Ιένα

ARB – THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS Andrea Wulf, Magnificent Rebels: The First Romantics and the Invention of the Self [Υπέροχοι επαναστάτες: Οι πρώτοι Ρομαντικοί και η επινόηση του εαυτού], Knopf, σελ. 494 Peter Neumann, Jena 1800: The Republic of Free Spirits [Ιένα 1800: Η δημοκρατία των ελεύθερων πνευμάτων], μετάφραση από τα γερμανικά: Shelley Frisch, Farrar, Straus and Giroux, σελ. 244 Η λατρεία για την ατομικότητα γεννήθηκε από μια διανοητική μίξη. Τέτοιες μίξεις έπονται, φυσικά, από συναντήσεις, και οι συναντήσεις έλαβαν χώρα στην Ιένα, μια μικρή πανεπιστημιακή πόλη στο γερμανικό δουκάτο της Σαξονίας-Βαϊμάρης με πληθυσμό περίπου 4.500 κατοίκων. Αν η Ιένα ήταν μικρή, τα μυαλά που συγκεντρώθηκαν εκεί τα τελευταία χρόνια του δέκατου όγδοου αιώνα ήταν μεγάλα και περιλάμβαναν τους πιο σημαντικούς ποιητές, κριτικούς και φιλοσόφους της εποχής. Οι σπίθες που άναψαν ηλέκτρισαν τον κόσμο. Γιατί στην Ιένα; Στο Υπέροχοι επαναστάτες, ένα συναρπαστικό χρονικό για τους πρώτους Γερμανούς Ρομαντικούς, η Αντρέα Βουλφ εξηγεί ότι το πανεπιστήμιο της πόλης διοικούνταν από τέσσερις διαφορετικούς δούκες της Σαξονίας, γεγονός που εμπόδισε την εύτακτη, άνωθεν επιβολή κανόνων, παραχωρώντας στους ακαδημαϊκούς αρκετή ελευθερία. Ο Γιόχαν Βόλφγκανγκ φον Γκαίτε συμμετείχε επίσης πολύ ενεργά. Στη δεκαετία του 1790 δεν ήταν πλέον ο αδύνατος με μακριά κόμη συγγραφέας του έργου Τα πάθη του νεαρού Βέρθερου. Τώρα, στα σαράντα του, έβλεπε την επιρροή που είχε στον κόσμο να επεκτείνεται μαζί με την περιφέρεια της μέσης του. Ήταν αγαπητός σύμβουλος του Δούκα της Σαξονίας-Βαϊμάρης και είχε σημαίνοντα λόγο στους διορισμούς του πανεπιστημίου. Ο Άουγκουστ Βίλελμ Σλέγκελ. Το πορτρέτο αυτό θεωρείται μέχρι σήμερα ότι είναι έργο του Γιόχαν Φρήντριχ Άουγκουστ Τίσμπάιν. Πιστεύεται ότι δημιουργήθηκε το 1792/93 κατά την παραμονή του Σλέγκελ στο Άμστερνταμ όπου έγινε φίλος με τον Τίσμπάιν. Ο Φρήντριχ Σλέγκελ αναφέρει αυτό το πορτρέτο σε μια επιστολή της 4ης Νοεμβρίου 1793 στον αδελφό του. Ελεύθερο Γερμανικό Ίδρυμα / Μουσείο Γκαίτε της Φρανκφούρτης. Αν και η έδρα του ήταν η Βαϊμάρη, ο Γκαίτε σύχναζε στην Ιένα λόγω των πνευματικών συντρόφων που έβρισκε εκεί. Ο πιο αγαπητός του ήταν ο ποιητής, θεατρικός συγγραφέας, δοκιμιογράφος και αρχισυντάκτης περιοδικού Φρήντριχ Σίλλερ, αλλά μάθαινε πολλά από τον λόγιο Βίλελμ φον Χούμπολτ, ο οποίος αποκαλούσε τις ευρέος φάσματος συζητήσεις μεταξύ τους «κοινωνική σκέψη». Επειδή ο Γκαίτε φανταζόταν τον εαυτό του ως άνθρωπο της επιστήμης όσο και των γραμμάτων, ενθουσιαζόταν ιδιαίτερα με τις περιστασιακές εμφανίσεις του χαρισματικού μικρότερου αδελφού του Βίλελμ, του Αλεξάντερ, ενός μεγαλοφυούς φυσιοδίφη, πειραματιστή και, αργότερα, εξερευνητή. Πότε έγιναν τα πράγματα Ρομαντικά; Σε μια εκδοχή της ιστορίας, η κρίσιμη προσθήκη ήταν ο φιλόσοφος Γιόχαν Γκόττλιμπ Φίχτε, ίσως ο σπουδαιότερος από τους Γερμανούς ιδεαλιστές. Ήρθε στην Ιένα το 1794, όταν ο Γκαίτε εξασφάλισε τον διορισμό του στο πανεπιστήμιο. Το μεγάλο εγχείρημα του Φίχτε ήταν μια συστηματική περιγραφή της ανθρώπινης γνώσης, αυτό που ονόμασε Wissenschaftslehre. Σε ένα βιβλίο που έγραφε εκείνη τη χρονιά ανέπτυξε την διάσημη τριάδα θέση-αντίθεση-σύνθεση – με τον εαυτό να είναι η πρωταρχική «θέση». Για τον Φίχτε, τα πάντα ξεκίνησαν με ένα υπερβατολογικό, ελεύθερα αυτοτιθέμενο Ich, ή «εγώ» –κατανοώντας το «εγώ» περισσότερο ως δραστηριότητα παρά ως οντότητα– το οποίο με τη σειρά του έθετε ένα «Μη-Εγώ», τον οριοθετημένο φυσικό κόσμο, ο οποίος ελέγχει τις δραστηριότητες αυτού του Εγώ. «Σκεφτείτε τον τοίχο», έλεγε ο Φίχτε στον μεγάλο αριθμό φοιτητών που σύντομα συγκεντρώθηκε γύρω του σαν σμήνος. «Τώρα, κύριοι, σκεφτείτε αυτόν που σκέφτηκε τον τοίχο». Τι συμβαίνει όταν το ίδιο το «εγώ» καθιστά αυτό το ίδιο αντικείμενο του στοχασμού; Οι επικριτές του υποψιάζονταν ότι αυτή η προσέγγιση ισοδυναμούσε με σολιψισμό, αλλά οι φοιτητές του άκουγαν μια μεθυστική μορφή απελευθέρωσης: σύμφωνα με την θεωρία του Φίχτε, η ελευθερία του αυτοκαθοριζόμενου «εγώ» τελικά οδηγούσε σε ένα όραμα πολιτικής ελευθερίας· ο αληθινός σκοπός της κυβέρνησης, δήλωσε σε μια διάλεξη το 1794, ήταν να καταστεί περιττή. Η Βουλφ είναι σίγουρη ότι το αυτοκρατορικό «εγώ» του Φίχτε ήταν μια κινητήρια δύναμη για τον Ρομαντισμό, γιατί μας έκανε ελεύθερους: «Δεν συζητάμε πια για το αυτοπροσδιοριζόμενο Ich του Φίχτε γιατί το έχουμε εσωτερικεύσει. Είμαστε αυτό το Ich.» Η Ιένα ένωσε στοχαστές όχι μόνο σε προσωπικό επίπεδο αλλά και στη γραφή· εκεί εκδόθηκαν συγγράμματα με επιρροή, συμπεριλαμβανομένης της καθημερινής Allgemeine Literatur-Zeitung, της κορυφαίας γερμανικής κριτικής επιθεώρησης, ενώ ο Φίχτε ίδρυσε το Philosophisches Journal με τον συνάδελφό του Φρήντριχ Νίτχάμμερ. Υπήρχε επίσης το Die Horen (Οι Ώρες), το μηνιαίο περιοδικό πολιτισμού και ιδεών που ο Σίλλερ ξεκίνησε να εκδίδει το 1795. Μεταξύ των αστέρων που αξιοποίησε ήταν ο Γκαίτε, ο Φίχτε και ο Βίλελμ φον Χούμπολτ, του οποίου το όραμα της ατομικότητας αργότερα ενέπνευσε το Περί Ελευθερίας του Τζ. Σ. Μιλλ. Αλλά ο Σίλλερ εντυπωσιάστηκε επίσης από ένα ανερχόμενο αστέρι που ονομαζόταν Άουγκουστ Βίλελμ Σλέγκελ. Αναγνωρίζοντας ένα μυαλό πρώτης κατηγορίας και ένα συγγενικό πνεύμα, ο Σίλλερ τον έπεισε να μετακομίσει στην Ιένα για να συμμετάσχει στον διάλογο. Κέρδισε περισσότερα από όσα υπολόγιζε. Μαζί με τον Σλέγκελ πήγε η Καρολίνε Μπέμερ, η εκθαμβωτική σύντροφός του (και σύντομα σύζυγός του). Η Μπέμερ –όπως η Βουλφ, κόρη ενός διαπρεπούς καθηγητή– ήταν χήρα με μια μικρή κόρη και είχε φυλακιστεί για τις επαναστατικές της τάσεις. Τώρα μαζί με τον Σλέγκελ μεγάλωναν ένα μάλλον πρόωρα ανεπτυγμένο κορίτσι και μετέφραζαν τον Σαίξπηρ στα γερμανικά. Οι φίλοι παρατηρούσαν τα ζωηρά γαλανά μάτια της και, κυρίως, τη διεισδυτική εξυπνάδα της. Σεξουαλικά, η σχέση της με τον Σλέγκελ ήταν ανοιχτή. Δημιουργικά, ήταν στενή και δεσμευτική. Μεταφράζοντας το Ρωμαίος και Ιουλιέτα, οι δυο τους κρατούσαν σημειώσεις ο ένας στο χειρόγραφο του άλλου, κάνοντας επιμέλεια και διορθώσεις στο κείμενο, μερικές φορές περνώντας ώρες για έναν μόνο στίχο καθώς προσπαθούσαν να συμφιλιώσουν το μέτρο, τη μελωδία και το νόημα. Τα επόμενα χρόνια ακολούθησαν μεταφράσεις πολλών ακόμη θεατρικών έργων του Σαίξπηρ. Παρ’ όλο που η συμβολή της Μπέμερ δεν αναγνωρίστηκε στην έντυπη μορφή –η Βουλφ εικάζει σε ένα σημείο ότι η πρώην πολιτική κρατούμενη μπορεί να «απέφευγε να τραβήξει την προσοχή»– οι κόποι τους μετέτρεψαν τον Σαίξπηρ σε εθνικό ποιητή για τους Γερμανούς. (Ακόμα και σήμερα, σημειώνει η Βουλφ, τα θεατρικά του Σαίξπηρ, συχνά σε αποδόσεις του Σλέγκελ, παίζονται στη Γερμανία πιο συχνά από ό,τι στη Βρετανία.) Στην Ιένα, η συμβολή του Σλέγκελ στο Die Horen του Σίλλερ –και στη συνέχεια στο ετήσιο Muses’ Almanac που ίδρυσε ο Σίλλερ το 1796– παρείχαν μεγάλο μέρος του εισοδήματός του. Επίσης έγραφε τακτικά κριτικές για το Allgemeine Literatur-Zeitung, μερικές φορές με τη βοήθεια της Καρολίνε, εν όλω ή εν μέρει· σε κάθε περίπτωση αυτά τα άρθρα ήταν ανυπόγραφα. (Στον Σίλλερ δεν άρεσαν τα ενυπόγραφα κείμενα: η Βουλφ σημειώνει πως στο Die Horen τα ποιήματα γραμμένα από γυναίκες τυπώνονταν ανώνυμα, αλλά ο ίδιος κανόνας ίσχυε και για τα ποιήματα των ανδρών.) Λίγους μήνες αργότερα, ο μικρότερος αδελφός του Σλέγκελ, ο Φρήντριχ, που τον φώναζαν Φριτς, προστέθηκε στην οικογένειά τους. Ο Φριτς λάτρευε την Καρολίνε –«Πολύ γρήγορα», είπε στον αδερφό του, «αισθάνθηκα την ανωτερότητα του μυαλού της έναντι του δικού μου»– και οι τρεις τους βρήκαν μια ευρύχωρη τριώροφη κατοικία στο Λόιτραγκάσσε, ένα τετράγωνο από την κεντρική πλατεία. Ο Φριτς ήταν ο πιο γοητευτικός και πνευματικά εκκεντρικός από τους αδελφούς και πιθανώς και ο πιο πολιτικά ριζοσπαστικός σε αυτό που η Βουλφ αποκαλεί κύκλο της Ιένας. «Η Γαλλική Επανάσταση, η φιλοσοφία του Φίχτε και το Meister [Wilhelm Meisters Lehrjahre – Τα χρόνια της μαθητείας του Βίλελμ Μάιστερ] του Γκαίτε είναι οι μεγαλύτερες τάσεις της εποχής», δήλωσε. Αγαπούσε το ιδανικό της προσωπικής αυτονομίας. «Ο στόχος μου είναι να ζήσω – να ζήσω ελεύθερος », έγραψε κάποτε στον Άουγκουστ Βίλελμ. Ήταν επίσης θερμοκέφαλος, αυτάρεσκος, απρόβλεπτος και επιπόλαιος. Έκανε τον Σίλλερ να ανατριχιάζει· άλλοι τον έβρισκαν σαγηνευτικό. Η ατομικότητα ήταν το σύνθημά του: «Το αυθεντικό και το αιώνιο σε ένα ανθρώπινο ον είναι ακριβώς η ατομικότητά του». Έβλεπε έναν «θείο εγωισμό» στην «ανάπτυξη της ατομικότητας ως τον ύψιστο στόχο». Ταυτόχρονα, ήταν φανατικά ενθουσιώδης για την κοινοτική νόηση– αυτό που στους Σλέγκελ άρεσε να αποκαλούν «συμφιλοσοφία». Το γεγονός ότι οι Frühromantiker –οι πρώιμοι ρομαντικοί– αγαπούσαν τόσο τον ατομικισμό όσο και την διανοητική κοινοτική συνύπαρξη ήταν ένα δημιουργικό παράδοξο. «Δεν χρειάζεται να προσπαθείς να συμφιλοσοφείς με όλους», προειδοποιούσε ο Φριτς, «αλλά μόνο με όσους είναι à la hauteur» (της ίδιας κλάσης). Η Καρολίνε πάντα προσείλκυε τέτοιους ανθρώπους. Ο Νοβάλις –γνωστός και ως Φρήντριχ φον Χάρντενμπεργκ, φίλος του Φριτς στο πανεπιστήμιο– επισκεπτόταν τακτικά και ήταν σχολαστικός ως προς την κοινοτική συνεργασία. «Το να γράφει κανείς με παρέα είναι ένα ενδιαφέρον σύμπτωμα που μας δίνει την αίσθηση μιας μεγάλης εξέλιξης στη συγγραφή», υποστήριζε. «Κάθε πρόσωπο που αποτελείται από πρόσωπα είναι ένα πρόσωπο ανώτερης δύναμης, ένα πρόσωπο στο τετράγωνο». Το 1797 ο κύκλος της Ιένας, σε διάφορους συνδυασμούς, αποτελούσε πλέον ένα κοινωνικό και πνευματικό σημείο αναφοράς. Τα μέλη του πήγαιναν να παρακολουθήσουν διαλέξεις του Φίχτε και μουσικές συναυλίες, αλλά πάνω απ’ όλα έγραφαν και συζητούσαν, κυρίως για τη συγγραφή. Η Βουλφ παραπέμπει σ’ ένα χαρακτηριστικό απόσπασμα από το ημερολόγιο του Γκαίτε εκείνη την άνοιξη: Πρωί: διόρθωση ποιήματος, μετά A. φ. Χούμπολτ, περαιτέρω οπτικά πειράματα. Μετά Σλέγκελ. Γεύμα με τον Σίλλερ. Στη συνέχεια Β. φ. Χούμπολτ και Καθ. Νίτχάμμερ· συζήτηση για τη Φιχτεϊανή θεωρία. Βράδυ στη λέσχη. Η ιστορία της καταγωγής του Ρομαντισμού της Ιένας είναι μια ιστορία φιλίας, αλλά είναι επίσης και μια ιστορία διαξιφισμών, κυρίως μεταξύ του Φρήντριχ Σλέγκελ και του Σίλλερ. Σύμφωνα με τη Βουλφ, την ξεκίνησε ο Φριτς. Για αρχή το 1796, δημοσίευσε μια σειρά απροκάλυπτων επιθέσεων εναντίον του Σίλλερ ως συγγραφέα και αρχισυντάκτη περιοδικού. (Επέκρινε ένα ποίημα του Σίλλερ για τόση κοινοτοπία που θα βελτιωνόταν αν διαβαζόταν ανάποδα.) Δεν φαίνεται να του πέρασε από το μυαλό ότι ο Σίλλερ ήταν ουσιαστικά ο κύριος προστάτης του Άουγκουστ Βίλελμ. Ωστόσο, όπως έχουν σημειώσει άλλοι μελετητές, ο Φριτς είχε ήδη λόγους να αισθάνεται πληγωμένος: είχε υποβάλει με προθυμία άρθρα στον Σίλλερ που ποτέ δεν του τα δημοσίευσε. Πορτρέτο του Γιόχαν Γκόττλιμπ Φίχτε. Ελεύθερο Γερμανικό Ίδρυμα / Μουσείο Γκαίτε της Φρανκφούρτης. Ενώ ο αρχισυντάκτης Σίλλερ τον απέρριπτε, ο δοκιμιογράφος Σίλλερ τον ωθούσε. Τον Ιανουάριο του 1796 ο Φριτς έγραψε στον Άουγκουστ Βίλελμ ότι είχε διαβάσει το δοκίμιο του Σίλλερ «Περί αφελούς και συναισθηματικής ποίησης», το οποίο μόλις είχε κυκλοφορήσει σε συνέχειες στο Die Horen. «Ήμουν τόσο απασχολημένος με τη θεωρία του Σίλλερ για τη συναισθηματικότητα που για λίγες μέρες δεν έκανα τίποτε άλλο από το να τη διαβάζω και να κρατάω σημειώσεις», είπε ο Φριτς στον αδελφό του. «Όταν επεξεργάζομαι μέσα μου κάτι τέτοιο, δεν μπορώ να κάνω οτιδήποτε άλλο με ηρεμία». Μπορεί να συνειδητοποίησε, όπως υποστηρίζει ο γερμανιστής Χανς Άϊχνερ, ότι το λογοτεχνικό-κριτικό του εγχείρημα είχε ξεπεραστεί· ως εκ τούτου, αποφάσισε να σκιαγραφήσει μια νέα δική του ποιητική. Και συνέχισε τις επιθέσεις κατά του Σίλλερ – απαξιώνοντας τα ίδια περιοδικά στα οποία έγραφε ο αδερφός του με σταθερό ρυθμό. Σύντομα ο Σίλλερ αποφάσισε να κόψει και τους δύο. «Θα ήμουν πολύ δυστυχής να θεωρηθώ υπεύθυνος για όλες τις πράξεις του», έγραψε ο Άουγκουστ Βίλελμ στον Σίλλερ, θορυβημένος από την απώλεια ενός μισθού και ενός μέσου. Αλλά πώς μπορεί να συμφιλιωθεί αυτή η αποκήρυξη με όλη τη συζήτηση περί συμφιλοσοφίας; Ήταν όντως τόσο ασύμβατοι οι δύο Σλέγκελ στις απόψεις τους; Ο Γκαίτε εκτιμούσε τους Σλέγκελ –η κριτικός τους έπαινος για το έργο του συνέβαλε στη διασφάλιση της αποθέωσής του–, αλλά αγαπούσε τον Σίλλερ και προσπάθησε να γεφυρώσει το χάσμα, χωρίς αποτέλεσμα. Ο Βίλελμ φον Χούμπολτ και, ειδικά, η σύζυγός του ήταν πιστοί στον φίλο τους και τώρα απέφευγαν το σπίτι στο Λόιτραγκάσσε. («Είναι ένα φίδι», προειδοποίησε η κυρία Χούμπολτ τη γυναίκα του Σίλλερ για την Καρολίνε.) Ο Φριτς, εν μέσω των αυξανόμενων εντάσεων, έφυγε για το Βερολίνο. Εκεί δημιούργησε μια γρήγορη φιλία με τον νεαρό μυθιστοριογράφο Λούντβιχ Τηκ και στη συνέχεια ερωτεύτηκε παράφορα μια γυναίκα οκτώ χρόνια μεγαλύτερή του, την Ντοροτέα Φάιτ, τη δυστυχισμένη στον γάμο της, τρομερή διανοούμενη κόρη του γερμανοεβραίου φιλοσόφου Μόζες Μέντελσον. Για τους Σλέγκελ, η εχθρότητα του Σίλλερ έφερε αναστάτωση αλλά και συσπείρωση. Ξεκίνησαν ένα δικό τους περιοδικό, το Athenaeum, το οποίο έκανε το ντεμπούτο του το 1798 και προοριζόταν ειδικά για τη δημοσίευση «αποσπασμάτων» – αφορισμών και σύντομων διαλογισμών. Πίεζαν τους φίλους τους για τέτοια αποσπάσματα, αν και τα περισσότερα, τελικά, τα έγραφε ο Φριτς. Ταυτόχρονα, η πίστη του Φριτς στον Φίχτε εξασθενούσε. Αυτό μπορεί να ήταν σημαντικό. Ο φιλόσοφος Φρέντερικ Μπέιζερ, ένας εξέχων μελετητής του γερμανικού ιδεαλισμού, ευθυγραμμίζει τη «ρομαντική επιταγή» με την απόρριψη του θεμελιωτισμού – την ολοκληρωτική φιλοδοξία ενός συστήματος που θα τα εξηγούσε όλα, που αντιπροσώπευε η ηγεμονική θεωρία του Φίχτε. «Κανένα σύστημα δεν μπορεί να είναι απόλυτο», δήλωνε ο Φριτς σε αυτό το πνεύμα. «Μπορεί κανείς μόνο να γίνει φιλόσοφος, όχι να είναι». Σε ένα απόσπασμα που περιγράφει τις προσπάθειες του Φίχτε να θεμελιώσει μια βάση για όλη τη γνώση, ο Φριτς παρομοίασε τον πρώην ήρωά του με έναν μεθύστακα που ανεβαίνει από τη μια πλευρά ενός αλόγου μόνο για να πέσει από την άλλη. Αυτός δεν ήταν ο καλύτερος τρόπος για να πλησιάσει κανείς τον προορισμό του. Θα μπορούσε ένας πιο επιδέξιος στοχαστής να τους πάει παραπέρα; Το καλοκαίρι του 1798 ο κύκλος της Ιένας ενθουσιάστηκε με την είδηση ότι ο φιλόσοφος Φρήντριχ Σέλλινγκ διορίστηκε –και πάλι, με τη βοήθεια του Γκαίτε– στο πανεπιστήμιο, σε ηλικία μόλις είκοσι τριών ετών. Ενώ το έργο ζωής του Φίχτε ήταν μια Wissenschaftlehre, η μελέτη της γνώσης, ο Σέλλινγκ αποκαλούσε το σύστημά του Naturphilosophie, μια φιλοσοφία της φύσης. Ο Γκαίτε, με τις επιστημονικές του τάσεις, βρήκε το έργο του Σέλλινγκ πιο συναφές από το έργο του Φίχτε, και ενθουσιάστηκε όταν διάβασε, τον επόμενο χρόνο, το τελευταίο βιβλίο του νεαρού για τη φιλοσοφία της φύσης. Ο Σέλλινγκ, ο οποίος είχε σπουδάσει χημεία στη Λειψία, επεδείκνυε βαθιά γνώση στην αστρονομία, τη βοτανική, τη χημεία, τη φυσική, τη φυσιολογία· ονόματα επιστημόνων όπως ο Γουίλλιαμ Χάρβεϊ και Αλεσσάντρο Βόλτα ήταν εγκατεσπαρμένα στις σελίδες του. Για λίγο διάστημα, ο Φίχτε θεωρούσε τον Σέλλινγκ ως έναν προστατευόμενο που απλώς επέκτεινε το έργο του. Άλλοι όμως αντιλαμβάνονταν τη σχέση τους, υπό Φιχτεϊανούς όρους, ως σχέση θέσης και αντίθεσης. «Εφόσον εγώ ο ίδιος είμαι ταυτόσημος με τη Φύση», έγραψε ο Σέλλινγκ, «καταλαβαίνω τι είναι η ζωντανή φύση τόσο όσο καταλαβαίνω και τη δική μου ζωή». Για να το πούμε πιο χονδρικά, ο Φίχτε ήθελε να δείξει πώς ο νους δημιουργούσε τον φυσικό κόσμο· ο Σέλλινγκ ήθελε να δείξει πώς ο φυσικός κόσμος δημιουργούσε το νου. Άλλωστε, όπως και να προκύπτει και να λειτουργεί ο νους, πρέπει να είναι συνεπής με τους νόμους της φύσης. Ο χρόνος που πέρασε ο Σέλλινγκ στην Ιένα εμβάθυνε τις αισθητικές του προσλήψεις. Ίσως επηρεασμένος από τον Νοβάλις και τον ποιητή Φρήντριχ Χέλντερλιν, κατέληξε να υπερασπίζεται την τέχνη ως «το μόνο αληθινό και αιώνιο όργανο και τεκμήριο της φιλοσοφίας, που τεκμηριώνει πάντα και συνεχώς αυτό που η φιλοσοφία δεν μπορεί να αναπαραστήσει εξωτερικά». Ο Νοβάλις, πεπεισμένος, αποφάνθηκε ότι ο Σέλλινγκ «φαίνεται να έχει ένα πολύ ποιητικό μυαλό». Τίθεται λοιπόν το ερώτημα εάν η πιο καίρια εξέλιξη για τον ρομαντισμό ήταν το Ich του Φίχτε ή το Natur του Σέλλινγκ – εάν το κρίσιμο έναυσμα ήταν ότι ο εαυτός τέθηκε στο κέντρο ή ότι ο εαυτός απομακρύνθηκε από το κέντρο. Ο Επίσκοπος Μπέρκλεϋ, ήδη από την πρώτη δεκαετία του δέκατου όγδοου αιώνα, είχε ισχυριστεί ότι ο υλικός κόσμος που βιώνουμε είναι στην πραγματικότητα ένα συνονθύλευμα ιδεών στο νου του γνωστικού υποκειμένου, αλλά οι ρομαντικοί δεν το έβρισκαν τόσο διαφωτιστικό αυτό. Όταν αναλογιζόμαστε τον ρομαντικό υποκειμενισμό, φέρνουμε στον νου μας ένα τοπίο του Κάσπαρ Ντάβιντ Φρήντριχ (τον οδοιπόρο επάνω από το βάραθρο της ομίχλης) ή ένα ποίημα του Ουίλιαμ Γουόρντσγουορθ («όλου του πανίσχυρου κόσμου/ Του ματιού, και του αυτιού, και ό,τι μισοδημιουργούν,/ Και ό,τι αντιλαμβάνονται»), με το καθένα από αυτά να εκφράζει δέος για το πραγματικό. Ίσως το Ρομαντικό επίτευγμα ήταν η αντίληψη πως ο φυσικός κόσμος δεν είναι απλώς μια προβολή του νου· ότι το μυαλό ενεργεί, με σημαντικό τρόπο, στον φυσικό κόσμο, όπου μπορεί να ξαφνιαστεί από πράγματα που ούτε περιμένει ούτε κατανοεί πλήρως. Πορτρέτο της Ντοροτέα Φάιτ-Σλέγκελ (γεννημένης Μπρέντελ Μέντελσον), περ. 1790, από τον Άντον Γκραφ. Συλλογή των Κρατικών Μουσείων, Βερολίνο. Στις αρχές του 1799 η Ντοροτέα Φάιτ χώρισε από τον διόλου ποιητικό σύζυγό της σε ένα εβραϊκό δικαστήριο και συνέχισε τη ζωή της με τον νεαρό εραστή της. Στο Lucinde, ένα πυρετώδες, σκανδαλωδώς αυτοβιογραφικό μυθιστόρημα για τη σχέση τους που εκδόθηκε τον Μάιο, ο Φριτς φανέρωσε ότι υπάρχει μεγαλύτερη έξαψη «στον αισθησιασμό της ανεπτυγμένης της σιλουέτας» παρά στη «φρέσκια έλξη» μιας «παρθενικής αγάπης». Έγραφε επί το πλείστον παρουσία της· όπως ο Άουγκουστ Βίλελμ και η Καρολίνε, οι δυο τους έγιναν στενοί συνεργάτες. Μετά από ένα μακρύ καλοκαίρι έρωτα, ο Φριτς επέστρεψε στο σπίτι του αδερφού του στο Λόιτραγκάσσε με την Ντοροτέα, η οποία δούλευε πάνω σε ένα δικό της αυτοβιογραφικό μυθιστόρημα. Ο Φίχτε βρισκόταν τώρα στο Βερολίνο, καθώς είχε απομακρυνθεί από τη θέση του αφού είχε κατηγορηθεί για αθεϊσμό, αλλά κατέφθαναν άλλα λαμπερά μυαλά. Ο Τηκ και η σύζυγός του, Αμαλίε, εγκαταστάθηκαν στην Ιένα, λίγα λεπτά με τα πόδια από τους Σλέγκελ. Ο Νοβάλις διατηρούσε μια στενή επαφή και ο Σέλλινγκ ήταν σταθερή παρουσία. Αυτή ήταν η επιτακτική εστία στην οποία η ιδέα του Ρομαντισμού –ή ένα σύνολο ιδεών γι’ αυτόν– άνθισε για πρώτη φορά. Ήταν ο Φριτς, στις σελίδες του Athenaeum αυτός που εισήγαγε τον όρο romantisch για να περιγράψει μια πολιτισμική-ιστορική ευαισθησία. Αντλούσε από λέξεις όπως Romanze και Roman – παραπέμποντας τόσο σε μεσαιωνικά ρομάντζα όσο και σε μοντέρνα μυθιστορήματα. Και το romantisch ήταν, για αυτόν, μια ελαστική κατηγορία, που διαχώριζε το οργανικό και το ζωτικό από το κανονιστικό και το κλασικό. Περιλάμβανε την επική ποίηση του Τάσσο, τα θεατρικά του Σαίξπηρ (τα οποία χαρακτήριζε ζωντανά και οργανικά, σε αντίθεση με τα αυστηρά συστήματα του Ρακίνα) και τα σύγχρονα μυθιστορήματα του Ζαν Πωλ. Σε μια διάλεξη στο πανεπιστήμιο το 1798, ο Άουγκουστ Βίλελμ μίλησε για «το τέλειο αριστούργημα της ανώτερης ρομαντικής τέχνης» και συνέδεσε το πνεύμα με τον Γκαίτε, τον Καλντερόν και τις σκωτσέζικες μπαλάντες. Ο «ρομαντισμός», για τον κύκλο της Ιένας, έδινε όνομα σε μια τάση, όχι μια περίοδο, η οποία στρεφόταν τόσο προς το παρελθόν όσο και προς το μέλλον. Τον Νοβάλις, για παράδειγμα, τον γοήτευε ο μεσαιωνικός Χριστιανισμός – είχε μια μαγεία (όλοι αυτοί οι γοτθικοί πίνακες!) από την οποία ο προτεσταντισμός πάλευε να εξαγνισθεί και η οποία έπρεπε να ανακτηθεί σε μια νέα θρησκεία. Ο έρωτας ήταν μια άλλη βασική ιδέα. «Μόνο μέσω του έρωτα και της συνείδησης του έρωτα», έγραψε ο Φριτς, «ο άνθρωπος γίνεται άνθρωπος». To ρομαντικό πάθος, λοιπόν, ήταν επίσης μέρος του Ρομαντισμού. Η λέξη λειτούργησε κάπως σαν κάλεσμα. Στην αρχή υπερασπιζόμενοι μια τάση που δεν ανήκε σε κάποια συγκεκριμένη εποχή, οι πρώτοι ρομαντικοί βοήθησαν να δημιουργήσουν ένα κίνημα για τη δική τους εποχή. Οι ζυμώσεις ξεπέρασαν εθνικά σύνορα. Βοήθησε το ότι ο Σάμιουελ Τέιλορ Κόλριτζ –ένας ιδεολόγος του Ρομαντισμού όσο και ενεργό μέλος του– δανείστηκε ελεύθερα (και, ναι, έκλεψε) από τον Σέλλινγκ και τους Σλέγκελ. Οι ρομαντικές επιδιώξεις της σαρκικής ποικιλίας κράτησαν την κατάσταση σε αναβρασμό. H παρέα μπορεί να ξεπέρασε την ομάδα του Bloomsbury σε πολυγαμία. Ο Φριτς σύντομα φλέρταρε τη συγγραφέα Ζοφί Μερώ («Ας είμαστε λάγνοι, ας είμαστε πρόστυχοι», παρότρυνε), ενώ έπειτα η Ντοροτέα είχε μια σύντομη σχέση με έναν νεαρό επιστήμονα φίλο του κύκλου. Οι πολλές σχέσεις του Άουγκουστ Βίλελμ περιλάμβαναν μια διάσημη ηθοποιό και την παντρεμένη και πολύ έγκυο αδελφή τού Τηκ, Ζοφί Μπερνχάρντι. (Άουγκουστ Βίλελμ: «Είμαι ξαπλωμένος στα πόδια σου». Ζοφί: «Ο διακαής πόθος μου με τρώει ζωντανή.») Η Καρολίνε έβλεπε τις σχέσεις του με αδιαφορία, ειδικά αφού, από το 1799, είχε μια σχέση με τον Σέλλινγκ, πιο παθιασμένη από τις δικές του. Δεν προκαλεί εντύπωση το γεγονός ότι στην πόλη διαδίδονταν δηλητηριώδη κουτσομπολιά. Οι κακολογίες διαδίδονταν επίσης σε πιο υψηλό επίπεδο: εκείνο το φθινόπωρο, η Allgemeine Literatur-Zeitung έκανε επίθεση στο Athenaeum. Η εχθρική ατμόσφαιρα είχε ως αποτέλεσμα, αρχικά, να συσπειρώσει τους Ρομαντικούς της Ιένας. Ο Άουγκουστ Βίλελμ έγραψε: «Οι άνθρωποι μας μισούν –καλά! Μας βρίζουν– ακόμα καλύτερα!». Ο Σέλλινγκ, που έγραφε ποίηση για την Καρολίνε (χειρίστου είδους: «Ένας Θεός για πάντα σε Νύμφευσε στην ψυχή μου/ Σε έναν ιερό δεσμό αιώνιας ομορφιάς»), έγινε καθημερινός επισκέπτης, ακόμα κι όταν η Καρολίνε και ο Άουγκουστ Βίλελμ παιδεύονταν με τα θεατρικά του Ερρίκου Δ΄. Οι φίλοι λαχταρούσαν να είναι όλοι μαζί κάτω από μια στέγη. Για μια περίοδο τον Νοέμβριο, τα κατάφεραν: ο Νοβάλις, ο Σέλλινγκ, η Καρολίνε και ο Άουγκουστ Βίλελμ, ο Φριτς και η Ντοροτέα και οι Τηκ μαζεύονταν στο σπίτι στο Λόιτραγκάσσε, για να διαβάσουν τα ποιήματα, τις μεταφράσεις και τα δοκίμιά τους ο ένας στον άλλο. Ήταν η αγκαλιά της παρέας των Luftmenschen [αιθεροβαμόνων], που συμφιλοσοφούσε στο πιο εκστατικό της σημείο. «Η αγάπη είναι φιλία από όλες τις πλευρές και προς όλες τις κατευθύνσεις: καθολική φιλία», έγραψε ο Φριτς. Εδώ, λοιπόν, υπήρχε ένα σπιτικό που λαμποκοπούσε με αγάπη. Τι θα μπορούσε να πάει ποτέ στραβά; Ήταν η ίδια η φύση που με εύστοχο τρόπο διέκοψε αυτή την κοινωνία των ψυχών. Ο χειμώνας του 1799-1800 ήταν ιδιαίτερα δύσκολος· για μεγάλα χρονικά διαστήματα, μετά βίας μπορούσαν να βγουν έξω. Όλοι ήταν εγκλωβισμένοι, και όλοι είχαν φτάσει στα όριά τους. Το αποτέλεσμα έμοιαζε με την παραβολή του Σοπενχάουερ με τους σκαντζόχοιρους – μια παγωμένη μέρα, στριμώχνονται όλοι μαζί να ζεσταθούν καταλήγοντας τραυματισμένοι και πονεμένοι. Ή κατά τη διατύπωση του Φριτς: «Η επίγνωση των απαραίτητων ορίων είναι το πιο ουσιαστικό και σπάνιο πράγμα στη φιλία». Η Βουλφ, η οποία διαθέτει μυθιστορηματική οπτική για την αφηγηματική λεπτομέρεια, προσφέρει στον αναγνώστη μια καθηλωτική περιγραφή του πώς η αγαλλίαση παραχώρησε τη θέση της στη ρήξη. Ο Φριτς ξέσπασε στην Ντοροτέα που δεν μπορούσε να συλλάβει το νόημα των νέων ποιημάτων του. Σταμάτησε επίσης να μιλάει στον Σέλλινγκ και στην Καρολίνε, προσβεβλημένος (όπως δεν ήταν ο Άουγκουστ Βίλελμ) από το πόσο δημόσια οι δυο τους χαριεντίζονταν. Η Ντοροτέα, η οποία δεν χρειαζόταν πλέον να τα έχει καλά με τη Καρολίνε για χάρη του Φριτς, αποφάνθηκε ότι ήταν «σκληρή σαν πέτρα». Ο Νοβάλις με τη σειρά του άρχισε να στρέφεται εναντίον της Καρολίνε, θεωρώντας τη συμπεριφορά της ως μια απειλή για την αγαπημένη κοινότητα. Ο Φίχτε κατά την επίσκεψή του από το Βερολίνο διαπίστωσε ότι όλοι ήταν εξοργισμένοι μαζί του, επειδή δεν είχε διακόψει επαφές με τους εκδότες της Allgemeine Literatur-Zeitung. Όταν έμαθε ότι οι Σλέγκελ είπαν στον Σέλλινγκ ότι θα τον περιφρονούσε, αποφάσισε ότι ήταν «ψεύτες και μαυρόψυχοι προδότες». (Ο Φίχτε και ο Σέλλινγκ μεταξύ τους σύντομα ήρθαν σε σύγκρουση.) Ο Τηκ, που πλέον υπέφερε από ποδάγρα, αποφάσισε ότι η Ντοροτέα ήταν ένα «τέρας», η Καρολίνε «ερμαφρόδιτη» και το σπίτι «μια μεγάλη φάρμα χοίρων». Ήταν ο χειμώνας του μίσους. Το πείραμα στη συμφιλοσοφία δεν αποκαταστάθηκε ποτέ. Όταν ο Άουγκουστ Βίλελμ και η Καρολίνε χώρισαν το 1803, οι περισσότεροι του κύκλου τους είχαν ήδη αφήσει την Ιένα πίσω τους. Αξίζει να σημειωθεί ότι σημαντική εργασία συνεχίστηκε. Όταν ο Νοβάλις πέθανε από φυματίωση το 1801, ο Φριτς και ο Τηκ συγκέντρωσαν τα λογοτεχνικά του κατάλοιπα σε έναν τόμο που καθιέρωσε τον μύθο και τη φήμη του. Επίσης, το 1801, ο Χέγκελ –ο οποίος είχε συγκατοικήσει σ’ ένα διαμέρισμα με τον Σέλλινγκ και τον Χέλντερλιν κατά τη διάρκεια των προπτυχιακών τους σπουδών– εντάχθηκε στο Πανεπιστήμιο της Ιένας, αν και το ντεμπούτο του στην έδρα ήταν τόσο απογοητευτικό που ο Γκαίτε αναρωτήθηκε αν θα μπορούσε κάποιος να τον εκπαιδεύσει στην εκφώνηση δημόσιων ομιλιών. Το ίδιο φθινόπωρο, ο Χέγκελ δημοσίευσε ένα δοκίμιο που υποστήριζε την ανωτερότητα του συστήματος του Σέλλινγκ έναντι του Φίχτε και ο Σέλλινγκ, θεωρώντας ότι το στραβόξυλο της Σουηβίας θα μπορούσε να χρησιμεύσει ως ακόλουθός του, τον κάλεσε να συμμετάσχει στην έκδοση ενός νέου περιοδικού κριτικής φιλοσοφίας. Φυσικά, ο Σέλλινγκ επανέλαβε το ίδιο λάθος με τον Χέγκελ που είχε κάνει ο Φίχτε με τον Σέλλινγκ: ο Χέγκελ δεν αρκέστηκε στη δημιουργία ενός παραρτήματος στο σύστημα του αφεντικού· σκόπευε να το αντικαταστήσει με το δικό του. Γιόχαν Φρήντριχ Άουγκουστ Τίσμπάιν, πορτρέτο της Καρολίνε Σέλλινγκ, 1798, λάδι σε καμβά. Ιδιωτική Συλλογή στη Ρηνανία. «Ήταν αδύνατο να δελεάσω/ τον Γκέοργκ Βίλελμ Φρήντριχ Χέγκελ/ να απολογηθεί στο ελάχιστο/ Για τη φαινομενολογία του», αστειεύτηκε ο Γ. Χ. Ώντεν. Αυτό όχι εξαιτίας έλλειψης προσπάθειας, ειδικά από την πλευρά του Σέλλινγκ. Ωστόσο, ο Χέγκελ εγκατέλειψε την Ιένα στις αρχές του 1807, πριν τη δημοσίευση του έργου που εδραίωσε τη φήμη του. Και ήδη η Ιένα ήταν λιγότερο γνωστή ως φωλιά υψηλής θεωρίας και περισσότερο ως ένας τόπος μάχης όπου λίγους μήνες νωρίτερα ο στρατός του Ναπολέοντα είχε εξουδετερώσει τις τελευταίες προσπάθειες απόκρουσης των πρωσικών και σαξονικών δυνάμεων. Το γεγονός ότι οι διανοούμενοι της πόλης ήταν κυρίως υποστηρικτές του Ναπολέοντα –ο Χέγκελ τον θεωρούσε μια «παγκόσμια ψυχή», που αφαιρεί τα υπολείμματα της φεουδαρχίας και επεκτείνει την ανθρώπινη ελευθερία– δεν εμπόδισε τους στρατιώτες του αυτοκράτορα να λεηλατήσουν τις κατοικίες τους ή να χρησιμοποιήσουν τα βιβλία τους για προσάναμμα. H γειτονιά κοντά στην παλιά κατοικία των Σλέγκελ στο Λόιτραγκάσσε επίσης κάηκε. Ένα πράγμα που ο καπνός δεν κατάφερε να καλύψει ήταν ότι ο Ρομαντισμός της Ιένας είχε ξεπεραστεί. Δεδομένου του ρόλου της συμφιλοσοφίας και της «κοινωνικής σκέψης» στο κίνημα του Ρομαντισμού, είναι λογικό ότι το βιβλίο της Βουλφ δεν είναι το μόνο που κυκλοφόρησε φέτος στα αγγλικά σχετικά με το θέμα: είχε προηγηθεί η λιτή, παραστατική μελέτη Ιένα 1800 του Πέτερ Νόυμαν. Ενώ η Βουλφ χρησιμοποιεί με εξαιρετικό τρόπο την τεράστια σε όγκο αλληλογραφία των βασικών προσώπων της, η αφήγηση του Νόυμαν –συμπυκνωμένη και καλειδοσκοπική μαζί– φαίνεται να αντλείται σε μεγάλο βαθμό από δευτερεύουσες πηγές. Ταυτόχρονα, στηρίζεται ελεύθερα σε αφηγηματικές τεχνικές της μυθοπλασίας, αποδίδοντας σκέψεις στους χαρακτήρες του, εκεί όπου η Βουλφ παραπέμπει με σαφήνεια στις επιστολές και ημερολόγια που χρησιμοποιεί. Σε κάποια σημεία διαφέρουν επίσης ως προς κάποιες λεπτομέρειες. Ο Νόυμαν λέει ότι ο Φίχτε, κατηγορούμενος για αθεϊσμό, έχασε τη δουλειά του παρά το γεγονός ότι δημοσίευσε ένα κείμενο προς υπεράσπισή του. Η Βουλφ πιθανολογεί εύλογα ότι ήταν το φλογερό υπερασπιστικό του κείμενο που σφράγισε τη μοίρα του. (Ο Γκαίτε, σε ρόλο διπλωμάτη, ήλπιζε σε κάποια στρατηγική εκτόνωση.) Ο Νόυμαν λέει ότι «για καλή τους τύχη» το διαζύγιο που είχε εξασφαλίσει η Ζοφί Μερώ λειτούργησε σαν χρήσιμο προηγούμενο για το διαζύγιο του Άουγκουστ Βίλελμ και της Καρολίνε. Η Βουλφ επισημαίνει ότι οι Σλέγκελ θεωρούσαν το προηγούμενο διαζύγιο ως πρόβλημα, διότι οι Αρχές δεν επιθυμούσαν αυτά τα πράγματα να γίνουν ρουτίνα. Πιο σημαντικό ακόμα, από τη σκοπιά της λογοτεχνικής ιστορίας, ήταν το διαζύγιο ή η αποξένωση του Γκαίτε από αυτό που θεωρούσε Ρομαντισμό. Όπως εξηγεί ο Ρύντιγκερ Σαφράνσκι σε μια ωραία βιογραφία, Goethe: Life as a Work of Art [Γκαίτε: Ζωή σαν ένα έργο τέχνης (2013)], πληγώθηκε από ένα μειωτικό απόσπασμα για το Τα χρόνια της μαθητείας του Βίλχελμ Μάιστερ που κυκλοφόρησε στην μετά θάνατον συλλογή του Νοβάλις, και θίχτηκε αργότερα όταν ένας κριτικός το 1808 τόλμησε να αξιολογήσει την ποίηση του Φρήντριχ Σλέγκελ και του Νοβάλις ως ανώτερη της δικής του. Ο Γκαίτε και οι φίλοι του δεν άργησαν να κατακεραυνώσουν τη μόδα του σκοταδιστικού, νεομεσαιωνικού ραψωδισμού. (Στο Η Λόττε στη Βαϊμάρη του Τόμας Μανν, η μυθοπλαστική απόδοση του χαρακτήρα του γηραιότερου Γκαίτε και του κόσμου του αποτυπώνει καλά την αποστασιοποίηση.) Τι σημαίνουν αυτά για τον Σίλλερ; Δικαίως αποκαλείται «πνευματικός παππούς του Γερμανικού Ρομαντισμού», όχι μόνο επειδή οι λογοτεχνικές του αναλύσεις προμήνυαν εκείνες του Φρήντριχ Σλέγκελ. Ωστόσο, ο Σίλλερ, μαζί με τον Γκαίτε, θεωρούνται επίσης ότι αντιπροσωπεύουν μια εναλλακτική του Ρομαντισμού που ονομάστηκε κλασικισμός της Βαϊμάρης. Και στη λογοτεχνική ιστορία, το προσωπικό είναι πολιτικό. Η σύγκρουση μεταξύ του κλασικισμού της Βαϊμάρης και του πρώιμου ρομαντισμού είναι σε μεγάλο βαθμό πλασματική· η σύγκρουση μεταξύ του Φρήντριχ Σίλλερ και του Φρήντριχ Σλέγκελ ήταν εντελώς πραγματική. Αναπόφευκτα, οι φωστήρες της Ιένας, μετά την Ιένα, δεν ήταν πάντα τόσο φωτεινοί. Ασφαλώς ο Φίχτε δεν έπαψε ποτέ να εργάζεται για το μεγαλειώδες σύστημά του και όταν ο Βίλελμ φον Χούμπολτ ίδρυσε ένα πανεπιστήμιο στο Βερολίνο το 1810, διορίστηκε πρύτανης. (Παραήταν δύστροπος για να παραμείνει για πολύ στη θέση.) Ο Τηκ –μαζί με την αδερφή του Ζοφί και την κόρη του Ντοροτέα– συνέχισαν το έργο μετάφρασης του Σαίξπηρ που είχαν ξεκινήσει ο Άουγκουστ Βίλελμ και η Καρολίνε. Ο Άουγκουστ Βίλελμ πέρασε δεκατρία χρόνια στο μισθολόγιο της Μαντάμ ντε Σταλ (η οποία αποδείχθηκε η πιο αποτελεσματική διαφημίστρια του Ρομαντισμού) και, έχοντας ολοκληρώσει μια μελέτη στα σανσκριτικά, κατέληξε καθηγητής Ινδολογίας στο Πανεπιστήμιο της Βόννης. Η Καρολίνε παντρεύτηκε τον Σέλλινγκ το 1803 και πέθανε από δυσεντερία έξι χρόνια αργότερα. Ο Σέλλινγκ έζησε για τεσσερισήμισι δεκαετίες, απολαμβάνοντας μια σειρά αξιοσέβαστων ακαδημαϊκών θέσεων, ακόμη και ενώ χανόταν ολοένα και περισσότερο στη σκιά του Χέγκελ. Και ο Φρήντριχ Σλέγκελ, ο πιο Ρομαντικός από τους πρώτους Ρομαντικούς; Εξάλλου αυτός ήταν που πρώτος θεωρητικοποίησε την έννοια, που έγραψε τα πιο φλογερά αποσπάσματα, που επεδίωξε, στο πρωτοφεμινιστικό του μυθιστόρημα, να ενσωματώσει την ερωτική και πνευματική αγάπη και αυτός που έτρεφε το μεγαλύτερο θαυμασμό για επανάσταση. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι βίωσε μια προσωπική επανάσταση: έγινε παχύσαρκος, Καθολικός και συντηρητικός. Ο Άουγκουστ Βίλελμ παρακολουθούσε εμβρόντητος τις νέες ασχολίες και πεποιθήσεις του Φριτς· το ίδιο και ο Γκαίτε, ο οποίος απορούσε με το γεγονός πώς μια διάνοια εκπαιδευμένη «στο πιο λαμπρό φως της λογικής» μπορούσε να «παραπλανηθεί ώστε να καλυφθεί με πέπλο, παίζοντας τον μπαμπούλα». Περίπου την ίδια εποχή που ο Φίχτε αναλάμβανε να διοικήσει ένα πανεπιστήμιο, ο Φριτς και η Ντοροτέα (που τον ακολούθησαν μαζί στον Καθολικισμό) μετακόμισαν στη Βιέννη, όπου υπηρέτησε ως προπαγανδιστής για τον Πρίγκιπα Μέτερνιχ. Ο ρεπουμπλικανός είχε γίνει μοναρχικός, με περούκα και παράσημα. Όταν ο Φρήντριχ φον Σλέγκελ –έλαβε τίτλο ευγενείας το 1814– δημοσίευσε σε μια έκδοση τα Άπαντά του, το 1823, παρέλειψε συγκεκριμένα τη Lucinde. Είχε γίνει η δική του Αντίθεση; Ή μήπως είχε, όπως αποφάσισε ένας νεότερος σύντροφος, αποκαλύψει απλώς τη σκοτεινή καρδιά του κινήματος; Η περίπτωσή του ήταν ένας από τους λόγους που ο Ρομαντισμός έγινε τέτοιο φόβητρο για την επόμενη γενιά των Ρομαντικών. Δεν ήταν η περίπτωση της επανάστασης που καταβροχθίζει τα παιδιά της, αλλά των παιδιών που καταβροχθίζουν την επανάσταση. Το πιο αξιοσημείωτο είναι ότι ο Χάινριχ Χάινε –για εμάς, πρότυπο του ρομαντικού ποιητή της μέσης περιόδου– στενοχωριόταν για τον κύκλο της Ιένας. Γράφοντας στη δεκαετία του 1830, μεμφόταν μια «νεο-μεσαιωνική» σχολή που ερχόταν, όπως πίστευε, σε αντίθεση με τον ουμανισμό και ήταν αυτάρεσκα απολιτική (ο ίδιος συνδεόταν με το ριζοσπαστικό κίνημα «Νέα Γερμανία» (Junges Deutschland) και σύγκρινε τους αυτοηρωοποιούμενους αδελφούς Σλέγκελ με τον Κοντορεβυθούλη και τον Παπουτσωμένο Γάτο. Η εκλεπτυσμένη άποψη που ακολούθησε τους έβλεπε περισσότερο ψωνισμένους αντιδραστικούς παρά υπέροχους αντάρτες. Από τη δική μας σκοπιά, η απόρριψη είναι ιλιγγιώδης. Ο Ρομαντισμός με οποιαδήποτε άλλη ονομασία επικράτησε στην κουλτούρα, ακόμα και όταν η λέξη έγινε προσβολή, αποκηρύχθηκε από τον κύριο υποστηρικτή της, αποδοκιμάστηκε από τους νεαρούς οπαδούς του, και απαξιώθηκε και από τους δύο εξίσου ως πηγή αντίδρασης και σκότους αντί προόδου και φωτός. Οι νεαροί αισθηματικοί επαναστάτες της Ιένας είχαν κάνει το ασυγχώρητο λάθος να γεράσουν. Δύο αιώνες αργότερα, εξακολουθούν να μας φέρνουν αντιμέτωπους με ένα συνονθύλευμα καταιγιστικών αντιφάσεων – ένα χάος φιλίας και εχθρότητας, θαλπωρής και πάλης. Αλλά τι θα μπορούσε να είναι πιο Ρομαντικό; © THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS 2023 — Μετάφραση: Μιμή Βασιλάκη Σημ. ARB: Ευχαριστούμε τον καθηγητή Αντώνη Χατζημωυσή για τις παρατηρήσεις του.

Συμφιλοσοφώντας στην Ιένα

Σύνδεση