Ο πόλεμος κάποιου άλλου

Ήρθαν μέσω θαλάσσης. Οι πρώτοι ξεκίνησαν από το λιμάνι της Μασσαλίας στις 18 Ιουλίου 1821 με προορισμό το Μεσολόγγι, στη δυτική Ελλάδα, που είχε ήδη απελευθερωθεί. Το πλοίο που τους έφερε ήταν ναυλωμένο από τον Φαναριώτη ηγεμόνα Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο, που ζούσε εξόριστος στην Πίζα της Ιταλίας και τώρα κατευθυνόταν για πρώτη φορά προς τον τόπο που θα γινόταν στο εξής πατρίδα του. Στο πλοίο επέβαιναν επίσης γύρω στους είκοσι τέσσερις αξιωματικοί και υπαξιωματικοί από τη Γαλλία και το Πεδεμόντιο, παλαίμαχοι των ναπολεόντειων πολέμων. Ανάμεσά τους βρισκόταν ο Μαξίμ Ρεμπώ (Raybaud), που αργότερα θα έγραφε εκτενώς για τις εμπειρίες του. Έναν μήνα αργότερα, ο Σκοτσέζος αριστοκράτης Τόμας Γκόρντον θα ακολουθούσε την ίδια διαδρομή με αφετηρία το Παρίσι, όπου είχε στρατολογήσει μια μικρή ομάδα Γάλλων αξιωματικών για να τον συνοδεύσουν. Η πρώτη αποστολή του Γκόρντον στην Ελλάδα υπήρξε βραχύβια, και ξεχώρισε επειδή ήταν ένας από τους ελάχιστους Βρετανούς εθελοντές στην πρώιμη φάση της Επανάστασης. Αργότερα θα επέστρεφε και θα διακρινόταν για την υπηρεσία του. Όμως είναι κυρίως γνωστός ως ο συγγραφέας της πρώτης ιστορικής καταγραφής του πολέμου, η οποία συγκαταλέγεται ακόμη στις πλέον έγκυρες. Αυτοί ήταν οι πρώτοι φιλέλληνες (εραστές καθετί ελληνικού). Έκτοτε, και ως το 1827, θα κατέφταναν στην Ελλάδα πολλοί περισσότεροι από κάθε γωνιά της Ευρώπης, ακόμη και από τις μακρινές Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής. Συνολικά θα έρχονταν περίπου 1200 – εθελοντές που πήραν τα όπλα στον πόλεμο κάποιου άλλου, για λόγους που θα εξετάσουμε αργότερα. Σχεδόν το ένα τρίτο θα έχανε τη ζωή του, είτε στη μάχη είτε από ασθένειες. Και από εκείνους που επέζησαν, ένα μεγάλο ποσοστό θα εγκατέλειπε τον αγώνα και θα επέστρεφε στην πατρίδα απογοητευμένο. Κατά τον δεύτερο χρόνο της Επανάστασης, το 1822, άλλοι 300 απέπλευσαν από τη Μασσαλία. Τον Μάιο του ίδιου έτους συστάθηκε ένα «Τάγμα Φιλελλήνων». Ήταν η δύναμη που αντιμετώπισε την αντεπίθεση των Οθωμανών κατά την οποία ένας μεγάλος στρατός, αποτελούμενος κυρίως από Μουσουλμάνους Αλβανούς, κατέβηκε από την Ήπειρο προς το Μεσολόγγι. Η Μάχη του Πέτα, που δόθηκε κοντά στην Άρτα στις 16 Ιουλίου 1822, ήταν μία από τις ελάχιστες προσχεδιασμένες μάχες ολόκληρου του πολέμου που διεξήχθη με σχετικά συμβατικό τρόπο. Το αποτέλεσμα ήταν η σχεδόν ολοκληρωτική εξόντωση των ξένων εθελοντών. Αριστερά: ο Ριχάρδος Τσωρτς, περ. 1870. Φωτογραφικό Αρχείο ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ. Δεξιά: Καρλ Κρατσάιζεν, Ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος στον Πόρο, 1827, μολύβι σε χαρτί. Εθνική Πινακοθήκη. Όμως οι φιλέλληνες συνέχισαν να έρχονται. Στο Λονδίνο συστάθηκε μια «Ελληνική Επιτροπή» στα τέλη Φεβρουαρίου 1823. Από τα πρώτα μέλη της ήταν ο ποιητής και διεθνής διασημότητα Λόρδος Βύρωνας, που εκείνη την εποχή ζούσε στη Γένοβα της Ιταλίας. Τον Ιούλιο, ο Λόρδος Βύρων ξεκίνησε για την Ελλάδα ακολουθούμενος από μικρή ομάδα. Παρότι βραχύβια, η αποστολή τους θα γινόταν η διασημότερη φιλελληνική αποστολή, ώσπου έληξε με τον τραγικό και ανώφελο θάνατο του Λόρδου Βύρωνα από πυρετό στο Μεσολόγγι τον Απρίλιο του 1824. Μέσα στα επόμενα δύο χρόνια, η Ελληνική Επιτροπή του Λονδίνου έστειλε στην Ελλάδα πάνω από δέκα αποστολές με εθελοντές, στρατιωτικό υλικό και εσχάτως χρήματα – για τα οποία θα μιλήσουμε σε λίγο. Πλέον στο πλευρό των ευρωπαίων εθελοντών βρισκόταν και ο Αμερικανός Τζωρτζ Τζάρβις που εκείνη την εποχή ζούσε στο Αμβούργο και ταξίδεψε στην Ελλάδα το 1822. Έκτοτε, ο Τζάρβις πολέμησε σχεδόν αδιάκοπα ως το 1826, έμαθε ελληνικά και έγινε γνωστός τους Έλληνες συμπολεμιστές του ως καπετάν Ζερβός. Ένας άλλος Αμερικανός, που αυτή τη φορά διέσχισε τον Ατλαντικό, το καλοκαίρι του 1824, ήταν ένας νεαρός γιατρός από τη Βοστόνη: ο Σάμιουελ Γκρίντλεϊ Χάου. Το ημερολόγιο του Χάου διασώζεται ακόμη ως γλαφυρή έξωθεν μαρτυρία για τα δεινά του ελληνικού λαού κατά την Επανάσταση. Εκείνος μετέφερε στις ΗΠΑ μια από τις ομηρικού τύπου περικεφαλαίες που είχε πάρει μαζί του ο Βύρων από την Ιταλία στην Ελλάδα. Η περικεφαλαία παρέμεινε στη Βοστόνη ως το 1922 που οι κληρονόμοι του τη δώρισαν στο ελληνικό κράτος και πλέον εκτίθεται στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο της Αθήνας. Η τελευταία έκρηξη επιτόπιας φιλελληνικής δραστηριότητας έφτασε στο ζενίθ της κατά τα χρόνια της κρίσης του 1825 και 1826. Ήταν η εποχή της πιο θανάσιμης αντεπίθεσης των Οθωμανών. Η μοίρα της Επανάστασης ήταν αβέβαιη. Ο σουλτάνος Μαχμούτ Β΄ είχε επινοήσει ένα σχέδιο που ήταν σχεδόν αλάνθαστο. Ο βαλής του, ο Μεχμέτ Αλή της Αιγύπτου, προσκλήθηκε να προσφέρει τον πρόσφατα εκσυγχρονισμένο στόλο από την Αλεξάνδρεια υπό την ηγεσία του γιου του, του Ιμπραήμ Πασά. Ενώ οι χερσαίες οθωμανικές δυνάμεις κατέβαιναν για μία ακόμη φορά από τον βορρά, ο Ιμπραήμ κατέπλευσε στη νότια ακτή της Πελοποννήσου τον Φεβρουάριο του 1825. Τα επόμενα δυόμισι χρόνια, ο οθωμανικός στρατός και ο αιγυπτιακός στόλος ανέτρεψαν σχεδόν όλα όσα είχαν κερδίσει οι Έλληνες από το 1821. Στις αρχές του καλοκαιριού του 1827, η απελευθερωμένη Ελλάδα είχε σχεδόν εξαφανιστεί. Η πτώση του Μεσολογγίου στις 22 Απριλίου 1826 και η ηρωική έξοδος των αμυνόμενων προκάλεσε σεισμό σε όλον τον κόσμο. Μια νεοϊδρυθείσα Ελληνική Επιτροπή στο Παρίσι έστειλε αρκετές νέες αποστολές στην Ελλάδα. Ανάμεσα στους Βρετανούς εθελοντές που επέστρεψαν σε αυτήν τη φάση ήταν ο Τόμας Γκόρντον και ο εξαίρετος ναύαρχος και λαμπρή στρατιωτική διάνοια Φραγκίσκος Άστιγξ (Φρανκ Άμπνεϋ Χέιστινγκς). Άλλοι εξέχοντες νεοφερμένοι, την επόμενη χρονιά, ήταν ο σερ Ριχάρδος Τσωρτς και ο Τόμας Κόχραν, μετέπειτα βαρόνος του Ντάντοναλντ. Ο Τσωρτς είχε λάβει μέρος στην εκστρατεία του 1809 όπου οι Βρετανοί είχαν αποσπάσει έξι από τα εφτά νησιά του Ιονίου από τους Γάλλους. Ο Τσωρτς παρέμεινε εκεί για πολλά χρόνια, στρατολογώντας και εκπαιδεύοντας Έλληνες στρατιώτες στα νησιά. Με αυτή την ιδιότητά του γνώρισε τον Θεόδωρο Κολοκοτρώνη, με τον οποίο παρέμειναν φίλοι διά βίου. Απ’ ό,τι φαίνεται, το κίνητρο ήταν η αγάπη για τον τόπο και τους άντρες που εκπαίδευσε και κατόπιν πολέμησε μαζί τους, και όχι η ιδεολογία – αφού είχε πολεμήσει επίσης για τη μοναρχία των Βουρβόνων στην Ιταλία. Ο Κόχραν, από την άλλη, ήταν από κάθε άποψη επαναστάτης. Απολύθηκε από το Βασιλικό Ναυτικό για απειθαρχία και στη συνέχεια κατετάγη στην υπηρεσία τριών επαναστημένων κρατών στη Νότια Αμερική: της Χιλής, του Περού και της Βραζιλίας. Επιδεικτικός, αντισυμβατικός και γνωστός για τις νίκες του, ο Κόχραν είχε αποκτήσει τέτοια φήμη που η Προσωρινή Κυβέρνηση της Ελλάδας αποφάσισε να τον συστρατεύσει στον αγώνα. Ο ρόλος του Κόχραν ήταν να δημιουργήσει τακτικό στόλο. Από όλους τους φιλέλληνες, μόνο στον Κόχραν αρμόζει ο χαρακτηρισμός μισθοφόρος αντί εθελοντής. Χρειάστηκαν πολλά παζάρια για να συμφωνήσει να δεχτεί τους οικονομικούς όρους της Προσωρινής Κυβέρνησης – με αποτέλεσμα σημαντικό μέρος του δεύτερου δανείου που συγκεντρώθηκε στο Λονδίνο προς αρωγή του ελληνικού αγώνα να καταλήξει στις τσέπες ενός άλλου Βρετανού. Άλλες χώρες συνέβαλαν εξίσου ενεργά. Ο Δεκέμβριος του 1826 είδε την πολυαναμενόμενη άφιξη της φρεγάτας «Ελλάς», που ναυπηγήθηκε στη Νέα Υόρκη για να ενισχύσει το νεογενές ελληνικό ναυτικό. Η κατασκευή της είναι μια ιστορία σκανδαλώδους κερδοσκοπίας. Όμως ήταν η πιο απτή –και γενναία– από όλες τις συνεισφορές εξ Αμερικής στην πολεμική προσπάθεια. Την ίδια περίπου περίοδο, κατέφτασαν καμιά δεκαριά αξιωματικοί από τη Βαυαρία υπό τη διοίκηση του στρατιωτικού και ζωγράφου Καρόλου Γουλιέλμου φον Χάυντεκ. Ήταν ένα μικροσκοπικό άγημα και δεν είχε σημαντική στρατιωτική συνεισφορά. Όμως η αποστολή του Χάυντεκ ήταν προάγγελος αυτών που θα επακολουθούσαν και θα άλλαζαν άρδην τη φύση του φιλελληνισμού και τον αντίκτυπό του στην εξέλιξη των γεγονότων της ελληνικής Επανάστασης. Ο Χάυντεκ και οι άντρες που διοικούσε ήταν οι πρώτοι που εστάλησαν από ξένη κυβέρνηση. Δεν είχε ανάγκη να ξεφύγει από την αστυνομία στη χώρα του, ούτε ρίσκαρε αποδοκιμασία ή ακόμη και κυρώσεις· απεναντίας ενεργούσε άμεσα υπό τις διαταγές του ηγεμόνα του, βασιλιά Λουδοβίκου Α΄ της Βαυαρίας. Η σχεδόν συμβολική αποστολή του Χάυντεκ θα αποδεικνυόταν πως ήταν η κορυφή ενός πολύ μεγαλύτερου παγόβουνου, οι καμπύλες του οποίου θα άρχιζαν να αναδύονται πλήρως τους μήνες και τα χρόνια που ακολούθησαν. Τη δεκαετία του 1820, φιλελληνικές πρωτοβουλίες εμφανίστηκαν αυθόρμητα στα περισσότερα μέρη της Ευρώπης. Η δραστηριότητα πήρε πολυποίκιλες μορφές: ίδρυση εθελοντικών επιτροπών και συγκέντρωση χρημάτων, ρεπορτάζ και σχόλια στον Τύπο, παραλλαγές φιλελληνικών θεμάτων στην τέχνη, ακόμη (προς το τέλος) και μεγάλης κλίμακας έρανοι για τον αγώνα και πίεση προς τις κυβερνήσεις. Στις περιπτώσεις αυτές είναι αδύνατον να ποσοτικοποιηθεί η κλίμακα της συμμετοχής. Όμως σαφώς είχε μέγεθος που υπερέβαινε κατά πολύ τον μικρό αριθμό που πήγε στην Ελλάδα να πολεμήσει. Όλη αυτή η δραστηριότητα, στο σύνολό της, έχει χαρακτηριστεί πειστικά πανευρωπαϊκό «κίνημα». Οποιοσδήποτε μπορούσε να πάρει μέρος. Και υπήρχαν πολλοί άλλοι τρόποι να βοηθήσει κανείς τον αγώνα από το να πάρει τα όπλα στην Ελλάδα. Είναι ώρα να στραφούμε, τώρα, σε αυτούς τους εθελοντές που έχουν χαρακτηριστεί «φιλέλληνες των μετόπισθεν». Αριστερά: Καρλ Κρατσάιζεν, O ναύαρχος F.Α. Hastings, δεξιά: Ο συνταγματάρχης Thomas Gordon, 1828, λιθογραφίες σε χαρτί, Εθνική Πινακοθήκη. Από τις πολυάριθμες φιλελληνικές επιτροπές και εταιρείες, κάποιες ήταν βραχύβιες, κάποιες δεν απέκτησαν παρά ελάχιστα μέλη. Όμως, κάποια στιγμή μεταξύ 1821 και 1828, μια φιλελληνική επιτροπή ιδρύθηκε και άκμασε στις πρωτεύουσες της Μεγάλης Βρετανίας, της Γαλλίας, των Κάτω Χωρών, της Σουηδίας, της Δανίας, της Βάδης-Βυρτεμβέργης, της Πρωσίας, της Βαυαρίας και της Ελβετίας. Πολλά μικρότερα περιφερειακά κέντρα έστησαν δικές τους. Από τα σουηδικά καντόνια, τουλάχιστον τα μισά φιλοξένησαν μια επιτροπή ή μια εταιρεία. Τα χρήματα που συγκεντρώθηκαν μέσω συνδρομών από αυτές τις ομάδες χρησιμοποιήθηκαν για τη στήριξη των εθελοντών που κατευθύνονταν προς την Ελλάδα και συχνά για τη ναύλωση των πλοίων που θα τους μετέφεραν εκεί. Το διάστημα που έμεινε ο Βύρωνας στην Ελλάδα, η επιτροπή του Λονδίνου συγκέντρωσε από μόνη της αρκετούς πόρους ώστε να εξοπλίσει τη στρατιωτική αποστολή που περιλάμβανε τον πυροβολητή Ουίλλιαμ Πάρρυ (γνωστό για την καταγραφή των τελευταίων ημερών του λόρδου Βύρωνα) και ποσότητα πυρομαχικών και εκρηκτικών. Αργότερα, η επιτροπή του Παρισιού θα έστελνε τις μεγαλύτερες προμήθειες ανδρών και εξοπλισμού με προέλευση την Ευρώπη, καθώς και απολύτως αναγκαία οικονομική βοήθεια. Στις χώρες αυτές όπου ο Τύπος ήταν σχετικά ελεύθερος, οι εφημερίδες, τα περιοδικά και εκατοντάδες φυλλάδια ιδιωτικής έκδοσης έγιναν εργαλεία ενεργητικών εκστρατειών με στόχο την ευαισθητοποίηση της κοινής γνώμης και, όποτε ήταν δυνατό, της πίεσης των κυβερνήσεων υπέρ του ελληνικού αγώνα. Οι θηριωδίες, ιδίως εκείνες που διέπρατταν οι Οθωμανοί, καλύπτονταν ευρέως και προκαλούσαν παθιασμένο σχολιασμό. Ιδίως η περίπτωση της σφαγής και του σκλαβώματος του μεγαλύτερου μέρους του πληθυσμού της Χίου τον Μάιο και τον Ιούνιο του 1822. Ο θάνατος του Βύρωνα στο Μεσολόγγι προκάλεσε παρόμοια ξεσπάσματα, όπως και η πτώση της πόλης δύο χρόνια αργότερα, το 1826. Ο ρόλος του Τύπου και ο ρόλος των φιλελληνικών επιτροπών ήταν άρρηκτα συνδεδεμένοι. Η υπόθεση της Ελλάδας και ο αντίκτυπος του κινήματος του φιλελληνισμού στην Ευρώπη αποτελούν κεφάλαιο στην ευρύτερη ιστορία της χειραφέτησης του Τύπου και της ανάδυσης των σύγχρονων μέσων μαζικής ενημέρωσης. Στις τέχνες, η ποίηση, το θέατρο και η ζωγραφική ήταν βαθιά διαποτισμένα με φιλελληνικό αίσθημα κατά τη δεκαετία του 1820. Το παράδειγμα του λόρδου Βύρωνα είναι μάλλον το πιο γνωστό – μολονότι όσα έγραψε προτού λάβει τη μοιραία απόφαση να έρθει στην Ελλάδα είναι προκλητικά επαμφοτερίζοντα. Άλλοι πήγαν πολύ πιο μακριά. Η Ελλάς, ένα μακροσκελές ποίημα σε δραματική φόρμα που γράφτηκε από τον φίλο και νεότερο σύγχρονο του Βύρωνα, τον Πέρσυ Μπυς Σέλλεϋ, το φθινόπωρο του 1821 και εκδόθηκε λίγο αργότερα, περιέχει το σύντομο πολεμικό προοίμιο όπου ο ποιητής έκανε τη διάσημη δήλωση «Είμαστε όλοι Έλληνες». Στον ίδιο πρόλογο, ο Σέλλεϋ έγινε ένας από τους πρώτους που πάτησε πάνω στην ιδέα, η οποία είχε αρχίσει να κυκλοφορεί στην Ευρώπη τις τελευταίες δεκαετίες του προηγούμενου αιώνα, ότι ο σύγχρονος ευρωπαϊκός πολιτισμός στο σύνολό του είχε τεράστιο χρέος απέναντι στην Ελλάδα. Τώρα, σύμφωνα με τον Σέλλεϋ που έγραφε στην Πίζα το 1821, είχε έρθει η ώρα να αρχίσει η αποπληρωμή αυτού του χρέους. Στη Γαλλία, μερικά από τα διασημότερα ονόματα της λογοτεχνίας των αρχών του 19ου αιώνα αφιέρωσαν ποιήματα στον ελληνικό αγώνα. Ανάμεσά τους ο Αλφρέ ντε Βινύ, ο Βίκτωρ Ουγκώ, ο Αλέξανδρος Δουμάς, ο Μπαρμπέ ντ’ Ωρεβιγύ, ακόμη και ο νεαρός Ζεράρ ντε Νερβάλ. Συνολικά, πάνω από εκατόν ογδόντα ποιήματα και συλλογές με φιλελληνικό περιεχόμενο εκδόθηκαν στη Γαλλία κατά τη δεκαετία του 1820. Η δίτομη ανθολογία δημοτικών τραγουδιών από την Ελλάδα που εκδόθηκε από τον φιλέλληνα Κλωντ Φωριέλ το 1824 και το 1825, θα μεταφραζόταν πολύ σύντομα στα αγγλικά και τα γερμανικά. Στη γερμανική ποίηση, ο κορυφαίος υποστηρικτής του νεόκοπου πολιτικοποιημένου φιλελληνισμού ήταν ο Βίλχελμ Μύλλερ. Γνωστότερος σήμερα ως ο ποιητής των στίχων που μελοποίησε ο Σούμπερτ, ο Μύλλερ δεν επισκέφθηκε ποτέ την Ελλάδα. Εντούτοις, μεταξύ του 1821 και του θανάτου του το 1827 εξέδωσε μια σειρά πενήντα δύο ποιημάτων σε έξι λεπτούς τόμους, γνωστούς με τον γενικό τίτλο Griechenlieder [Άσματα των Ελλήνων]. Μετά την έκδοση της συλλογής των αυθεντικών δημοτικών τραγουδιών του Φωριέλ στο Παρίσι, ο Μύλλερ ήταν εκείνος που τα μετέφρασε αμέσως στα γερμανικά[1]. Στη Ρωσία, ο «εθνικός ποιητής» Αλεξάντρ Πούσκιν (1799-1837) ύμνησε με ζέση τις προετοιμασίες του Αλέξανδρου Υψηλάντη για την εκστρατεία του στις Παραδανούβιες Ηγεμονίες στο ποίημα «Πόλεμος», παρότι η γεμάτη βεβαιότητα πρόβλεψη του ποιητή για νίκη θα ανατρεπόταν σύντομα από τα γεγονότα[2]. Στα πρώτα χρόνια της Επανάστασης, ο Πούσκιν έγραψε επιστολές, ποιήματα και διηγήματα εμπνευσμένος από τα γεγονότα στην Ελλάδα. Μολονότι αργότερα εξέφρασε μέρος της βαθιάς απογοήτευσης από τον αγώνα η οποία επηρέασε πολλούς εθελοντές στην Ελλάδα, ο Πούσκιν θα επέστρεφε στο θέμα για να υμνήσει έμμετρα την τελική επίτευξη της ελληνικής ανεξαρτησίας. Καρλ Κρατσάιζεν, Βομβαρδισμός της μονής του Αγίου Σπυρίδωνα στον Πειραιά, 1827, Εθνική Πινακοθήκη. Ούτε οι εικαστικές τέχνες έμειναν πίσω. Εμπνευσμένος από τις σφαγές στη Χίο, ο Ευγένιος Ντελακρουά δημιούργησε έναν καμβά με ύψος πάνω από τέσσερα μέτρα. Ο πλήρης τίτλος του είναι Σκηνές από τις σφαγές στη Χίο: ελληνικές οικογένειες περιμένουν τον θάνατο ή την σκλαβιά. Εκτέθηκε για πρώτη φορά το 1824 και τώρα εκτίθεται στο Λούβρο. Το έργο αποτυπώνει σε επική διάσταση τη φρίκη που σάρωσε τη γηραιά ήπειρο καθώς διαδίδονταν οι ειδήσεις για τα γεγονότα. Εξίσου διάσημη, και εκείνη την εποχή και έκτοτε, είναι η Ελλάδα στα ερείπια του Μεσολογγίου, του ίδιου ζωγράφου, που δημιουργήθηκε αμέσως μετά την πτώση της πόλης. Απεικονίζει την Ελλάδα προσωποποιημένη ως όμορφη νεαρή κοπέλα με παραδοσιακή στολή μέσα σε ένα σκηνικό απόλυτης καταστροφής. Από όλες τις ενέργειες που έκαναν οι φιλέλληνες στα μετόπισθεν, εκείνη που θα είχε τον μεγαλύτερο αντίκτυπο κατά την Επανάσταση, και μάλιστα θα άφηνε διαχρονική κληρονομιά, ήταν η οικονομική. Οι Ευρωπαίοι και οι Αμερικανοί υπήρξαν εξαιρετικά γενναιόδωροι με τα χρήματά τους κατά την ελληνική Επανάσταση. Στο απλούστερο και πιο τοπικό επίπεδο, αυτή πήρε τη μορφή συνδρομών είτε για συμμετοχή σε μια εταιρεία ή επιτροπή είτε για την υποστήριξη κάποιας έκδοσης. Οι συμβολές αυτού του είδους προήλθαν από κάθε γωνιά της ηπείρου όπου επιτράπηκε η ανάπτυξη τέτοιων οργανώσεων. Στο άλλο άκρο, ο Ελβετός τραπεζίτης και φιλάνθρωπος Ιωάννης-Γαβριήλ Εϋνάρδος, ηγετικό μέλος της επιτροπής του Παρισιού, δώρισε σημαντικά ποσά για να στηρίξει τις παραπαίουσες ελληνικές στρατιωτικές δυνάμεις κατά την κρίση του 1826 και 1827. Ο Εϋνάρδος και η επιτροπή απέστειλαν δεκαεφτά φορτία με προμήθειες για να συνδράμουν στην αντιμετώπιση του λιμού στην Πελοπόννησο. Κατά το μέσο της δεκαετίας, η χρηματοδότηση από το εξωτερικό σε πολύ μεγαλύτερη κλίμακα πήρε τη μορφή δανείων. Αυτή τη φορά η πρωτοβουλία ήταν της Προσωρινής Κυβέρνησης της Ελλάδας. Όμως οι φιλέλληνες στο εξωτερικό έπαιξαν κεντρικό ρόλο στην πραγματοποίηση αυτών των σχεδίων – και δεν ήταν καθόλου αθώοι στα σκάνδαλα που προέκυψαν. Ήδη από την άνοιξη του 1823, η Προσωρινή Κυβέρνηση αναγνώρισε τη δυνητική αξία των χρημάτων από το εξωτερικό και άρχισε να καταστρώνει σχέδια για να λάβει τεράστια δάνεια. Η μελλοντική γεωργική προοπτική των γαιών που θα απελευθερώνονταν από τους Οθωμανούς προσφέρθηκε ως εγγύηση. Συζητήθηκαν διάφορα αντίπαλα σχέδια. Τελικά συνάφθηκαν δύο δάνεια, και τα δύο στο Λονδίνο, και τα δύο με κεντρική ανάμιξη της Φιλελληνικής Επιτροπής του Λονδίνου. Τον Απρίλιο του 1824, συμφωνήθηκε το ποσό των 800.000 λιρών. Ένα δεύτερο, ακόμη μεγαλύτερο δάνειο, εκδόθηκε τον Φεβρουάριο του 1825 και υπερκαλύφθηκε γρήγορα, ονομαστικής αξίας δύο εκατομμυρίων αγγλικών λιρών. Η ιστορία των δανείων είναι βουτηγμένη στα σκάνδαλα. Στο Λονδίνο, προμήθειες και προεξοφλήσεις ουσιαστικά απέσπασαν με δόλο από τους Έλληνες μεγάλα ποσά τα οποία δικαιούνταν. Μεγάλη κατασπατάληση έγινε και στην Ελλάδα – αν και οι ιστορικοί ακόμη διαφωνούν για το αν και το πώς, παρά τις σπατάλες, αυτή η πρώιμη επένδυση σε τόσο μεγάλη κλίμακα βοήθησε εντέλει να τελεσφορήσει η Επανάσταση. Η κληρονομιά της οφειλής σε ξένους επενδυτές και κυβερνήσεις, που έμελλε να γίνει σταθερό μοτίβο σε όλη την ιστορία του ελληνικού κράτους ως και την οικονομική κρίση του 2010-2018, ξεκίνησε με το πρώτο διεθνές δάνειο που εξασφάλισε η Φιλελληνική Επιτροπή του Λονδίνου την άνοιξη του 1824. Όλα τα άτομα και οι ομάδες που έχω αναφέρει ως τώρα, καθένας με τον τρόπο του, ήταν φιλέλληνες. Όμως τι ήταν αυτό που τους κινητοποιούσε; Τι τους οδήγησε να κάνουν, στις πιο ακραίες περιπτώσεις, την έσχατη θυσία για να βοηθήσουν στον πόλεμο κάποιου άλλου; Ακόμη και για την πλειονότητα που παρέμεινε στην πατρίδα, η επένδυση χρόνου, ενέργειας, χρήματος, πολύτιμων πόρων και η αποδοχή ρίσκου διαφόρων βαθμών, έγιναν ελεύθερα και χωρίς να προσβλέπουν σε προσωπική ανταμοιβή. Κάποιοι ιστορικοί έχουν προτείνει ότι η σύγχρονη «ανθρωπιστική παρέμβαση» ξεκίνησε με τους φιλέλληνες στην Ελλάδα τη δεκαετία του 1820. Στην πραγματικότητα, τα κίνητρα πίσω από όλες αυτές τις ενέργειες ποικίλλουν. Κάποιοι φιλέλληνες ήταν τυχοδιώκτες ή ιδεαλιστές, θιασώτες της Γαλλικής Επανάστασης και μετέπειτα του Ναπολέοντα, που είχαν γίνει αποσυνάγωγοι στη νέα Ευρώπη μετά το 1815. Κάποιοι, ιδίως στα μετόπισθεν, συγκινούνταν από την ξεπερασμένη από καιρό ιδεολογία των Σταυροφοριών και συσπειρώθηκαν στον αγώνα των ομοθρήσκων τους χριστιανών που μάχονταν με τις δυνάμεις του Ισλάμ. (Και πράγματι, οι περισσότεροι Έλληνες στο πεδίο της μάχης πολεμούσαν για την ορθόδοξη θρησκεία τους παρά για τις πιο αφηρημένες και νεόκοπες ιδέες της πολιτικής αυτοδιάθεσης). Όμως αυτό που ανέφλεξε το φιλελληνικό κίνημα στο εξωτερικό ήταν το κύρος που είχε στους μορφωμένους Ευρωπαίους και Αμερικανούς ο αρχαίος πολιτισμός της Ελλάδας, ο οποίος ολοένα και περισσότερο αντιμετωπιζόταν ως η πηγή των τεχνών και των επιστημών, της νομικής και της πολιτικής αυτού που τώρα αποκαλούμε σύγχρονο δυτικό κόσμο. Οι φιλέλληνες ήταν σύγχρονοι Ευρωπαίοι και Αμερικανοί που πίστευαν ότι είχαν και αυτοί κάποιο διακύβευμα στη σύγκρουση. Ξεπλήρωναν ένα χρέος που αισθάνονταν ότι όφειλαν στη ρίζα του δικού τους πολιτισμού. Στα μάτια όλων αυτών των Ευρωπαίων και των Αμερικανών των αρχών του 19ου αιώνα, οι Οθωμανοί στέκονταν εμπόδιο στον δρόμο ενός αναδυόμενου καινούργιου πολιτισμένου κόσμου, χτισμένου πάνω σε κλασικά θεμέλια, τα οποία θεωρούσαν δικά τους. Αυτή ήταν η έκκληση στην οποία ανταποκρίνονταν οι εθελοντές. Καρλ Κρατσάιζεν, Η φρεγάτα «Ελλάς», 1827, Εθνική Πινακοθήκη. Όλη αυτή η δραστηριότητα ήταν έργο ατόμων. Είτε ξεκινούσαν μόνοι τους είτε συνέπρατταν με άλλους ομοϊδεάτες τους για να εκπληρώσουν τους σκοπούς τους, δρούσαν με δική τους πρωτοβουλία. Συνήθως οι κυβερνήσεις των χωρών τους είτε αγνοούσαν τις προσπάθειές τους είτε λάμβαναν ενεργά μέτρα για να προσπαθήσουν να τις καταπνίξουν. Η μικρή στρατιωτική αποστολή από τη Βαυαρία το 1826 ήταν η εξαίρεση που επιβεβαιώνει τον γενικό κανόνα. Τουλάχιστον ως την πτώση του Μεσολογγίου τον Απρίλιο εκείνου του έτους, καμία ευρωπαϊκή κυβέρνηση δεν ήταν πρόθυμη να στηρίξει τον ελληνικό αγώνα. Η ακραιφνής εχθρότητα των Μεγάλων Δυνάμεων της εποχής, που εκφράστηκε ηχηρά το 1821 και το 1822, είχε δώσει τη θέση της σε ελαφρώς πιο συμφιλιωτικές στάσεις σε κάποιες περιοχές. Όμως καμία κυβέρνηση στην Ευρώπη δεν ήταν διατεθειμένη να σκεφτεί την πιθανότητα ότι η Ελλάδα ίσως κατόρθωνε να κερδίσει την ανεξαρτησία της. Μόνο στις ΗΠΑ συζητήθηκε σοβαρά αυτή η πιθανότητα, και μάλιστα προωθήθηκε ενεργά. Αυτό συνέβη στα τέλη του 1823. Σε μια διάσημη ομιλία στο Κογκρέσο τον Δεκέμβριο, ο πρόεδρος Τζέιμς Μονρόε δήλωσε «Υπάρχει καλός λόγος να πιστέψουμε […] ότι η Ελλάδα θα γίνει ξανά ανεξάρτητο έθνος. Η επίτευξη αυτής της θέσης αποτελεί αντικείμενο των πλέον διακαών επιθυμιών μας». Έναν χρόνο αργότερα, προτάθηκε νομοσχέδιο στο Κογκρέσο που θα αναγνώριζε ρητά την ελληνική ανεξαρτησία. Όμως εντέλει, η επίσημη στήριξη για την επαναστατημένη Ελλάδα θα ερχόταν από τις μοναρχικές δυνάμεις της Ευρώπης του Παλαιού Κόσμου και όχι από την Αμερική. Κι αυτό συνέβη χάρη στις ενέργειες των φιλελλήνων. Το 1826, οι κυβερνήσεις των τριών ναυτικών δυνάμεων που είχαν συμφέροντα στην ανατολική Μεσόγειο – η Μεγάλη Βρετανία, η Γαλλία και η Ρωσία– είχαν πλέον ξεκινήσει μια σειρά λεπτών διαπραγματεύσεων, όχι με τους Έλληνες, αλλά μεταξύ τους. Εάν η οθωμανική ισχύς έμελλε να εξασθενήσει δραματικά στην Ευρώπη, ήταν πολύ σημαντικό για καθεμία από τις τρεις δυνάμεις να μην κερδίσει καμία από τις υπόλοιπες γεωπολιτικό πλεονέκτημα από το αποτέλεσμα. Έτσι ξεκίνησε το «Ανατολικό Ζήτημα» που θα λυνόταν μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Το 1827, οι τρεις μεγάλες δυνάμεις αποφάσισαν να στείλουν κοινή ναυτική δύναμη στο Αιγαίο, με αποστολή τη διαφύλαξη της εκεχειρίας ανάμεσα στις εμπόλεμες πλευρές. Το αποτέλεσμα ήταν η αποφασιστική ναυμαχία που έγινε στο Ναβαρίνο τον Οκτώβριο εκείνου του έτους. Ο ενωμένος αιγυπτιακός και οθωμανικός στόλος, από τη διοίκηση του Ιμπραήμ Πασά, καταστράφηκε στο αγκυροβόλιό του. Η μοίρα της Ελλάδας δεν θα κρινόταν πλέον από τη στρατιωτική δράση στο πεδίο της μάχης, αλλά στις πρωτεύουσες της Ευρώπης και σε πεδία μάχης μακριά από το Αιγαίο, ενώ διεξαγόταν ο τελευταίος σε μια σειρά πολέμων μεταξύ της Ρωσικής και της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας μεταξύ 1828 και 1829. Στην Ελλάδα, στρατιωτικές μορφές που μπήκαν στον πόλεμο υπό τις διαταγές των δικών τους κυβερνήσεων και φορούσαν τις στολές των ενόπλων δυνάμεων εκείνων των χωρών, μνημονεύονται επίσης ως φιλέλληνες. Μια τέτοια περίπτωση είναι ο Έντουαρντ Κόδριγκτον, ο Βρετανός αρχηγός του κοινού στόλου στο Ναβαρίνο και ο στρατηγός Νικόλαος Μαιζών, οι γαλλικές δυνάμεις του οποίου επιφορτίστηκαν στη συνέχεια με την εκδίωξη των τελευταίων οθωμανικών δυνάμεων από την Πελοπόννησο. Όμως ο ρόλος αυτών των ατόμων και των ενόπλων δυνάμεων στις οποίες συμμετείχαν ήταν στην πραγματικότητα πολύ διαφορετικός. Παρά την αποφασιστική σημασία αυτών των στρατιωτικών επεμβάσεων, οι διοικητές και οι άντρες που πολέμησαν υπό τις διαταγές τους δεν ήταν εθελοντές όπως οι φιλέλληνες. Δεν πολεμούσαν υπό το λάβαρο της Προσωρινής Κυβέρνησης της Ελλάδας, αλλά υπ’ αυτό των ενόπλων δυνάμεων των χωρών τους. Τα προσωπικά τους αισθήματα, όσο θετικά κι αν διέκειντο προς τους Έλληνες, ήταν από αυτήν την άποψη άνευ σημασίας. Πολλοί από τους φιλέλληνες παρέμειναν στην Ελλάδα μετά το Ναβαρίνο. Από τους Αμερικανούς, ο ενεργητικός και φιλάνθρωπος Σάμιουελ Γκρίντλεϊ Χάου ίδρυσε νοσοκομείο στον Πόρο το 1827. Αργότερα, βάζοντας τις πρακτικές λύσεις πάνω από τον σεβασμό για το κλασικό παρελθόν, θα οργάνωνε την κατεδάφιση των υπολειμμάτων του αρχαίου ναού στο ακρωτήρι έξω από την πόλη στην Αίγινα, τότε πρωτεύουσα του κράτους, ώστε να δημιουργηθεί λειτουργικό λιμάνι και θέσεις εργασίας για χιλιάδες πρόσφυγες εργάτες που ειδάλλως θα πέθαιναν της πείνας. Στο τέλος, η φιλανθρωπία θα αποδεικνυόταν πιο διαχρονική ως προς τον αντίκτυπό της από τον ένοπλο αγώνα – και για αυτό μνημονεύονται κυρίως οι Αμερικανοί εθελοντές έκτοτε. Μερικά συμπερασματικά λόγια. Η στρατιωτική αποτελεσματικότητα των ενεργών εθελοντών που ήρθαν στην Ελλάδα ήταν πολύ περιορισμένη. Δεν κέρδισαν καμία αποφασιστική μάχη. Πολλές από τις προσωπικές ιστορίες τους είναι τραγικές και οι απώλειες ήταν ανελέητα μεγάλες. Όμως το γεγονός και μόνο της παρουσίας τους εκεί ήταν το βήμα που θα οδηγούσε σε ένα φιλελληνικό κίνημα με πολύ πιο ευρεία βάση πίσω στις πατρίδες τους. Οι φιλελληνικές επιτροπές και εταιρείες ήταν πιο αποτελεσματικές και άσκησαν μεγαλύτερη επιρροή όσον αφορούσε τη διοχέτευση χρηματικών δωρεών και την εξασφάλιση κερδοσκοπικών δανείων εκ μέρους της Προσωρινής Κυβέρνησης της Ελλάδας. Η εισροή πόρων και επώνυμων εθελοντών αναμφισβήτητα βοήθησε τους Έλληνες να επιβιώσουν στο πεδίο της μάχης την πιο κρίσιμη περίοδο της Επανάστασης, μεταξύ 1825 και 1827. Και κατά την ίδια περίοδο οι κυβερνήσεις της Μεγάλης Βρετανίας, της Γαλλίας και της Ρωσίας πείστηκαν επιτέλους να δώσουν μια χείρα βοηθείας στον πόλεμο. Η Επανάσταση είχε αυτήν την κατάληξη, δηλαδή τη διεθνή αναγνώριση ενός νομικά ανεξάρτητου ελληνικού κράτους το 1830, σε μεγάλο βαθμό επειδή οι πλέον διορατικοί Έλληνες ηγέτες κατόρθωσαν με επιτυχία να διεθνοποιήσουν τον πόλεμο εμπλέκοντας τις Μεγάλες Δυνάμεις της Ευρώπης. Αυτή η ζωτική εξέλιξη καθόρισε το αποτέλεσμα ολόκληρης της Επανάστασης. Και βασικό ρόλο στην επίτευξή του διαδραμάτισαν οι μεμονωμένοι φιλέλληνες και το ευρύτερο κίνημα του ευρωπαϊκού και αμερικανικού φιλελληνισμού. © RODERICK BEATON 2023 — Μετάφραση: Νίνα Μπούρη Σημ. ARB: Το παραπάνω άρθρο του καθηγητή Ρόντρικ Μπήτον είναι το κείμενο της διάλεξης που έδωσε στην Έδρα Ελευθέριος Βενιζέλος του Αμερικανικού Κολεγίου Ελλάδος στις 19 Οκτωβρίου 2021 επεξεργασμένο για την Athens Review of Books. [1] Constanze Güthenke, Placing Modern Greece: The Dynamics of Romantic Hellenism, 1770-1840, Oxford University Press, Οξφόρδη 2008, σσ. 114-17. [2] Demetrios J. Farsolas, “Alexander Pushkin: His Attitude toward the Greek Revolution 1821-1829”, Balkan Studies 12, 1971, no.1: 63-65 [57-80]. Βλ. και Gary J. Bass, Freedom’s Battle: The Origins of Humanitarian Intervention, ‎Vintage, Νέα Υόρκη 2008, σ. 56.

Σύνδεση