Η γέννηση ενός μνημειώδους λεξικού της Ελληνικής

Pierre Chantraine, Ετυμολογικό Λεξικό της Αρχαίας Ελληνικής, μτφρ. Γ. Δάρλας, Α. Πέτρου κ.ά., Γενική επιμέλεια Γ. Παπαναστασίου, Δ. Χρηστίδης, Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη 2022, σελ. 1663 Η γλώσσα στον άνθρωπο δεν είναι εκ φύσεως το όργανο της ομιλίας, όπως λ.χ. το μάτι για την όραση, το αυτί για την ακοή, η μύτη για την όσφρηση. Είναι όργανο της γεύσης και χειρισμού της τροφής μέσα στη στοματική κοιλότητα. Ωστόσο δεν υπάρχει τίποτε πιο ανθρώπινο από τη γλώσσα. Που δημιουργήθηκε για να εκφράζει τις σκέψεις. Ή να τις κρύβει: Σκεπτέον, λεκτέον, κρυπτέον. Βασική μονάδα του λόγου είναι οι λέξεις. Η στοιχειώδης γλώσσα των νηπίων αποτελείται από επανάληψη μονοσύλλαβων φωνημάτων. Διότι τα νήπια έχουν μεν σκέψεις αλλά δεν μπορούν να τις εκφράσουν με λόγο. Φυσικά η ομιλία προϋποθέτει εγγύτητα με τον «άλλον», το ομιλείν. Εδώ ας θυμίσουμε ότι γλώσσα και γραφή είναι δύο διαφορετικά συστήματα, δύο διαφορετικοί κώδικες. Η κατ’ εξοχήν γλώσσα είναι η προφορική. Ωστόσο οι πολλοί νομίζουν ότι οι λέξεις αποτελούνται από γράμματα και όχι από φωνήματα. (Διότι οι «εγγράμματοι» αδυνατούν να σκεφτούν τις λέξεις ανεξάρτητα από τη γραφή). Η γραφή, όπως έχει λεχθεί, υπήρξε ένα επεισόδιο μέσα στη συνολική ιστορία της γλώσσας, αφού τα 9/10 της συνολικής ιστορίας του ανθρώπινου είδους έχουν διανυθεί χωρίς γραφή. Εννοείται πως διαφορετικά μαθαίνει κάποιος μία γλώσσα και διαφορετικά ένα σύστημα γραφής. O ρήτορας Αλκιδάμας (4ος αι. π.Χ.) υποστήριζε ότι οι γραπτοί λόγοι δεν είναι δίκαιο να ονομάζονται λόγοι, αλλά είδωλα, σχήματα και απομιμήσεις των προφορικών λόγων[1]. Τόνιζε δε την υπηρετικότητα του γραπτού λόγου έναντι του προφορικού. Με περισσότερη σαφήνεια έχει θέσει το ζήτημα ο Saussure: «Langue et écriture sont deux systèmes de signes distincts; l’ unique raison d’ être du second est de représenter le premier»[2]. Ή ο Bloomfield: «Writing is not language, but merely a way of recording language by means of visible marks». Οι πριν από τη γραφή εποχές ονομάζονται προϊστορικές, αφού «pas de document, pas d’histoire». Τι συμβαίνει όμως όταν η γραφή είναι άγνωστη και η γλώσσα ενδεχομένως έχει εκλείψει; Εκείθεν και τα πλείστα όσα προβλήματα με τις γραφές του προϊστορικού Αιγαίου. Στον άγγλο πολυμαθή και αρχιδικαστή της Καλκούτας William Jones στην αποικιοκρατούμενη Ινδία οφείλεται η παρατήρηση (1786) ότι η σανσκριτική γλώσσα έχει χτυπητές ομοιότητες με τα ελληνικά και τα λατινικά. Έτσι γεννήθηκε η ινδοευρωπαϊκή γλωσσική θεωρία. Η διατύπωση δηλαδή της άποψης ότι ορισμένες γλώσσες ανήκουν στην ίδια οικογένεια, την λεγόμενη ινδοευρωπαϊκή[3]. Πώς αλλιώς να εξηγηθεί άλλωστε –ανάμεσα σε πλείστα άλλα φαινόμενα– ότι το ελληνικό φρατήρ στα λατινικά αποδίδεται ως frater, στα σανσκριτικά bhratar, στα αγγλικά brother, στα γερμανικά Bruder, στα σερβικά brat κ.ο.κ.; Έτσι προτάθηκε ότι η πρωταρχική ινδοευρωπαϊκή λέξη ήταν *bhrater, αμάρτυρη ωστόσο. Μέσα από τέτοιους συνδυασμούς ο ετυμολόγος καλείται να φωτίσει τόσο την προέλευση όσο και την ιστορία μιας λέξης. Ειδικά όμως σε ό,τι αφορά την ελληνική οι δυσκολίες αυξάνονται από το γεγονός ότι οι newcomers στον ελλαδικό χώρο, ομιλητές μιας ινδοευρωπαϊκής γλώσσας, πήραν από τους αυτόχθονες κατοίκους του τόπου ένα μεγάλο ποσοστό του λεξιλογίου, το οποίο υιοθέτησαν ή εξ-ινδοευρωπάισαν. Από μια τέτοια ανάμιξη προέκυψε η ελληνική γλώσσα. Λ.χ. «προελληνικές» ρίζες λέξεων με ελληνικές καταλήξεις, όπως η Κνωσός της Κνωσ-ού ή (ο) Κνώσ-ιος, ο κάτοικος της Κνωσού, ανάκτερος (= ανακτορικός, από το Fάναξ) κ.λπ. Η ελληνική γλώσσα δεν ήρθε έτοιμη και prête à parler από κάπου, αλλά πιθανότατα δημιουργήθηκε στον ελλαδικό χώρο με την ανάμιξη επήλυδων και αυτοχθόνων[4]. Συνεπώς είναι μάλλον εσφαλμένη η φράση που διαβάζουμε ακόμη και σε αρμόδιους επιστήμονες για άφιξη, ερχομό ή coming «των Ελλήνων στην Ελλάδα». Η φράση είναι εξίσου παράδοξη όπως αν πούμε ότι «ο Λένιν πήγε στο Λένινγκραντ». Τα δάνεια αυτά μάλιστα δεν προέρχονταν μόνο από τους αυτόχθονες αλλά και από άλλες, λ.χ. σημιτικές γλώσσες (χιτών, κάδος, σάκκος, χρυσός, ελέφας κ.λπ.). Η βιβλιογραφία και μόνο των σχετικών θεμάτων «συνθλίβει τον ερευνητή», όπως γράφει ο ίδιος ο Σαντραίν. Οι δε προσδιορισμοί «αιγαιακή» ή «μεσογειακή», «πελασγική», «προελληνική» για τέτοιες λέξεις είναι όροι με τους οποίους απλά συγκαλύπτουμε την άγνοιά μας. (σ. 11-12). Ο Σαντραίν κάνει σαφή διάκριση ανάμεσα στη ετυμολογία και την ιστορία του λεξιλογίου. Ενόψει των ποικίλων ετυμολογικών υποθέσεων ρίχνει το βάρος του στην ιστορία των κατ’ ιδίαν λέξεων. Έτσι δεν χάνεται μέσα στους δαιδάλους της Ι-Ε συγκριτικής γλωσσολογίας. Έχει κάνει μάλιστα τη διάκριση ανάμεσα στην étymologie statique και την étymologie historique. Γράφει: «Une fois qu’on a fixé de façon aussi précise que possible l’origine d’um mot, il reste à en faire l’histoire»[5]. Και νομίζω ορθώς. Διότι όπως το έχει πει ο M. Ι. Finley «even when the etymology is reasonably certain, it reveals only the point from which a word began its history»[6]. Εδώ η θέση μας βοηθήθηκε τα μέγιστα από την αποκρυπτογράφηση των πινακίδων της Γραμμικής Β. Διότι τα νέα δεδομένα πολλές φορές επιβεβαιώνουν ομηρικά στοιχεία (ένα παράδειγμα η μετοχή αραρυία) ή αποκαλύπτουν απρόσμενες διαφορές. Λ.χ. a-mo-ta για το άρματα. Το ίδιο και η ετυμολόγηση του ένεκα. Που μέχρι τότε αναλυόταν στα στοιχεία έν + Ϝεκα, ενώ στο e-ne-ka της Γραμμικής Β δεν υπάρχουν ίχνη του δίγαμμα. Στην ανάλυση του λεξιλογίου ο Σαντραίν λαμβάνει ιδιαίτερα υπόψη τις σύνθετες λέξεις απ’ όπου προκύπτουν άλλες εκπλήξεις. Όπως λ.χ. ότι το ρ. αφηρωίζω μαρτυρείται γραπτά πριν από το ηρωίζω. Όπως και το Πανέλληνες, θα πρόσθετα εγώ, που μαρτυρείται –δηλαδή έτυχε να μαρτυρείται– πριν από το Έλληνες, ως γενική ονομασία των Ελλήνων. Οι μυκηναϊκές μαρτυρίες δείχνουν επίσης ότι το -ανες (πβ. Αινιάνες, Αθαμάνες, Ακαρνάνες, Έλλανες) είναι πολύ συνηθισμένο στον πληθυντικό των εθνικών. Πολλά κύρια ονόματα επίσης μας παραπέμπουν σε μεταγενέστερα ονόματα θεών και ηρώων. Σημειωτέον ότι στην Ομηρική κοινωνία δεν απαντάται ηρωολατρία, πράγμα που πιθανώς συμβαίνει στη μυκηναϊκή (βλ. ti-re-se-ro-e, τρισήρωι). Επίσης τα σύνθετα μαρτυρούν πολλά για την ιδεολογία των ονομάτων. Λ.χ. τα ονόματα Αλεξάνδρα και Θεοδώρα σε πινακίδες των Μυκηνών. Συνεπώς ούτε αυτά επιτρέπεται να παραβλεφθούν. Πλούσιο υλικό μπορεί να συναχθεί επίσης από τη γλώσσα της φιλοσοφίας, της σκέψης γενικότερα. Ενόψει αυτών, όχι αδικαιολόγητα η ελληνική είναι μια από τις περισσότερο μελετημένες γλώσσες του κόσμου. Δυστυχώς ένα καθαρά γλωσσικό ζήτημα –εκείνο των γλωσσικών οικογενειών– έδωσε λαβή στην ανάπτυξη φυλετικών θεωριών. Ο Σλήμαν έχει αναφερθεί κατ’ επανάληψη στη σβάστικα των «Αρίων προγόνων μας». Παρόμοια και ο Έβανς. Επ’ αυτού ο Βέντρις, μιλώντας για την αναζήτηση της γλώσσας των «Μινωιτών» του Έβανς, γράφει στα 1950: «Οι έρευνες υπήρξαν προκατειλημμένες από τη συνειδητή ή ασυνείδητη αποδοχή του επίσημου δόγματος των Ναζί, σύμφωνα με το οποίο όλοι οι άξιοι θαυμασμού πολιτισμοί οφείλονται στο νορδικό αίμα (ή τουλάχιστον στους ομιλητές των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών), και το οποίο, παρεμπιπτόντως, έβλεπε στους Ετρούσκους ένα πρώιμο πρωτότυπο όλων εκείνων των μη αρίων αχρειοτήτων της πολυτέλειας, της αισχρότητας, της σκληρότητας, της νεκρομαντείας και της τοκογλυφίας, των οποίων αργότερα οι Εβραίοι έμελλε ν’ αποτελέσουν τον αποδιοπομπαίο τράγο»[7]. Θυμίζουμε εδώ ότι οι έρευνες του Βέντρις στήριζαν πολλές ελπίδες στην ετρουσκική, μια μη ινδοευρωπαϊκή γλώσσα. Η αποκρυπτογράφηση της Γραμμικής Β γραφής από τον Βέντρις (1922-1956)[8] έδειξε ότι η γλώσσα των Μυκηναίων ήταν η ελληνική. Ακριβέστερα μια μορφή της ελληνικής «αλλά εν τούτοις ελληνική» («but Greek nevertheless»), όπως είπε ο ίδιος στις 1 Ιουλίου 1952 από το ραδιόφωνο του BBC. Το επίτευγμα του Βέντρις αποτέλεσε ένα Progress into the Past, για να χρησιμοποιήσουμε τον τίτλο ενός σχετικού βιβλίου. Μια πρόοδο που ανέβασε κατά πέντε αιώνες τις απαρχές της ελληνικής (γραπτής) ιστορίαςˑ ή πρωτο-ιστορίας, έστω. Παράλληλα προσέφερε και άφθονο νέο υλικό σε πολλούς κλάδους της Altertumswissenschaft. Ανάμεσα σ’ αυτούς και εκείνων της γένεσης και ιστορικής εξέλιξης της ελληνικής γλώσσας. Δικαιολογημένα λοιπόν τα μυκηναϊκά κείμενα αποτελούν πλέον τον παράδεισο των γλωσσολόγων και των ελληνιστών. Δυστυχώς ξένων επί το πλείστον. Ο Πιερ Σαντραίν το 1972. Παρά τα προβλήματα υγείας που είχε από μικρή ηλικία κατάφερε να βάλει τη σφραγίδα του στις ελληνικές σπουδές, με αποκορύφωμα το Ετυμολογικό Λεξικό της Ελληνικής. Ανάμεσα στους κλάδους που τροφοδοτήθηκαν προνομιακά ήταν και εκείνος της λεξικογραφίας. Και πριν από εκείνο του Σαντραίν υπήρχαν βέβαια αξιόλογα σημαντικά ετυμολογικά λεξικά της αρχαίας ελληνικής. Ετυμολογία όμως είναι η αναζήτηση ή/και ανασύνθεση της πρωταρχικής σημασίας μιας λέξηςˑ ή/και φράσης. Η λ. ετυμολογία, όπως την συνέλαβαν οι Έλληνες σήμαινε την ανάκτηση και φανέρωση του ετύμου λόγου, ήτοι της πρωταρχικής σημασίας στην οποία απέβλεπε ο πρώτος επινοητής (ο «coiner»!) μιας λέξης ή φράσης. Ένας τέτοιος coiner υπήρξε ο Πλάτων για τη λέξη ποιότης (< ποιόν) ή ο Αριστοτέλης για την εντελέχεια. Ωστόσο οι Έλληνες δεν ασχολήθηκαν ιδιαίτερα με την ανάλυση των λέξεων. Για παράδειγμα, όταν ο Πλάτων έγραφε τον γλωσσικά μάλλον αφελή Κρατύλο του (περ. 360 π.Χ.), στην Ινδία υπήρχε η περίφημη Γραμματική του Panini, ο οποίος είχε πεθάνει κάπου 100 χρόνια πριν (περ. 520-460). Ας ξεκαθαρίσουμε εδώ ότι –σε μεγάλο βαθμό– η ετυμολογία είναι θεωρία. Θεωρία στηριζόμενη σε κάποιες ενδείξεις. Διότι καμία λέξη του προφορικού λόγου δεν καταγράφηκε αμέσως με τη γέννησή της. Ευκταίον βέβαια είναι η ετυμολογία να στηρίζεται σε κάποια πραγματικά δεδομένα. Διαφορετικά πέφτουμε στην παρετυμολογία (π.χ. Ποσειδών από τα πόσις + δᾶς, σύζυγος της γης) ή τη λαϊκή ετυμολογία (Κηφισιά διότι «’κεί φυσσά»). Άσε που η νόσος ευφλογία μπορεί να γίνει ευλογία. Η ετυμολογία δεν θα πρέπει να συγχέεται με τον ορισμό μιας λέξης/ έννοιας. Και όπως έχει γράψει ο Νίτσε, μόνο ό,τι δεν έχει ιστορία είναι δεκτικό ορισμού. Διότι οι λέξεις στην ιστορική πορεία τους αλλάζουν συχνά περιεχόμενο, ή προσλαμβάνουν διαρκώς νέο. Καμιά φορά και αντίθετο. Παράδειγμα ο ευήθης (< ευ + ήθος). Μοιραία λοιπόν ο αριθμός των σημασιών είναι ασφαλώς πολύ μεγαλύτερος από τον αριθμό των λέξεων[9]. Οι λέξεις δεν εμφανίζονται από το πουθενά. Τίνος όμως ο νους πηγαίνει στα σύκα όταν παραγγέλνει συκωτάκια στα κάρβουνα; Και όμως! Συκωτικόν ήπαρ είναι το συκώτι ζώου θρεμμένου με σύκα[10]. Η εύρεση αυτής της ριζικής λέξης είναι ο ιδεώδης στόχος του ετυμολόγου ελληνιστή. Γι’ αυτή ψάχνει τις πιθανές μαρτυρίες μέσα από την συνολική ελληνική, ή τις ινδοευρωπαϊκές λέξεις – ακόμη και το ενδεχόμενο να πρόκειται για δάνειο εκτός Ι-Ε. Η ενασχόληση λοιπόν με τα ετυμολογικά της ελληνικής δείται Δηλίου κολυμβητού. Διότι υπάρχουν και περιπτώσεις όπου μία λέξη δεν μαρτυρείται στα αρχαία κείμενα που διασώθηκαν, αλλά έχει επιβιώσει στον προφορικό δημώδη λόγο. Πολύ ορθά λοιπόν στα 1974 ο μακαρίτης Ν. Ανδριώτης κυκλοφόρησε στη Βιέννη ένα Lexikon der archaismen in neugriechischen Dialekten. Είχε προηγηθεί το ετυμολογικό λεξικό του της κοινής νεοελληνικής (Θεσσαλονίκη 11951, 21967 [ανατ. 1971], 31983), χρήσιμο ακόμη και σήμερα. Ιδού γιατί η περιοδολόγηση της ελληνικής γλώσσας θέτει περιττούς φραγμούς[11]. Οι Έλληνες ποτέ δεν είπαν: «ώς εδώ με την αρχαία, ας ξεκινήσουμε τώρα τη μεσαιωνική ελληνική». Σ’ αυτό το ζήτημα είναι εξαιρετικά χρήσιμο το Παράρτημα του βιβλίου που παρουσιάζουμε εδώ του εκ των επιμελητών καθηγητή Γ. Παπαναστασίου για το νεοελληνικό λεξιλόγιο αρχαίας ελληνικής προέλευσης (σσ. 1463-1663). Τέτοια ζητήματα βέβαια μπορεί να καλυφθούν από ένα λεξικό συνόλης της ελληνικής (αρχαίας, μεσαιωνικής, νέας) σαν το απαράμιλλο, πολύτομο –και πολύτιμο– του Δημητράκου. Ένας κότινος περιμένει τον ρέκτη εκδότη που θα προχωρούσε σε μια ενημερωμένη έκδοση αυτού του θησαυρού. Μέχρι την αποκρυπτογράφηση του Βέντρις (1952) τα παλαιότερα κείμενα της ελληνικής ήταν τα Ομηρικά έπη (άσχετα από το πότε αυτά καταγράφηκαν) και κάποιες αρχαϊκές ελληνικές αλφαβητικές επιγραφές. Ας σημειωθεί εδώ ότι μεταξύ των τελευταίων κειμένων της Γραμμικής Β (περ. 1150 π.Χ.) και των πρωιμότερων κειμένων σε ελληνική αλφαβητική γραφή (περ. 750 π.Χ.) μεσολαβεί ένα κενό τεσσάρων περίπου αιώνων κατά τους οποίους δεν μαρτυρείται καμία χρήση γραφής στον ελλαδικό χώρο. Αυτό είναι ένα από τα φαινόμενα των παρακμιακών «Σκοτεινών χρόνων». Η χρήση της Γραμμικής Β έπαψε με την πτώση των μυκηναϊκών ανακτόρων που την χρησιμοποιούσαν. Μεταξύ Γραμμικής Β και αρχαϊκού ελληνικού αλφαβήτου δεν υπάρχει γενετική συγγένεια. Αμφότερα αυτά τα συστήματα υπήρξαν για τους Έλληνες προϊόντα δανεισμού συστημάτων γραφής που αρχικά προορίζονταν για άλλες γλώσσες. Ήταν λοιπόν απολύτως απαραίτητο οι μαρτυρίες των κειμένων της Γραμμικής Β, να ενσωματωθούν μέσα στα λεξικά της αρχαίας ελληνικής. Συνεπώς και στα ετυμολογικά. Αρκετά νωρίς βέβαια υπήρξαν ειδικά μυκηναϊκά λεξιλόγια και λεξικά, αλλά αυτά επί το πλείστον απευθύνονταν στους ειδικούς και στους γνώστες της jargon των μυκηναιολόγων. Αυτό το κενό θέλησε να καλύψει με το Λεξικό του ο Σαντραίν (1899-1974). Ο συγγραφέας του υπήρξε μια ολοκληρωμένη μορφή ελληνιστή. Διετέλεσε μαθητής του Αντουάν Μεγιέ (Meillet) και μαζί με τους Jean Humbert και André Mirambel αποτέλεσε μια ιδανική τριάδα μαθητών του επιφανούς γλωσσολόγου που κάλυψαν όλες τις περιόδους της ελληνικής. Έτσι ο Υμπέρ ασχολήθηκε με την ύστερη ελληνική, ενώ ο Μιραμπέλ με την νέα ελληνική. Ο Σαντραίν κάλυψε όχι μόνο την κλασική ελληνική αλλά και τις πρωιμότερες μορφές της. Μία από τις πρώτες εργασίες του ήταν το άρθρο «Sur le vocabulaire matitime des Grecs» (1927). Έχοντας ασχοληθεί με τα ζητήματα του σχηματισμού των ουσιαστικών στην αρχαία ελληνική, στα 1942 δημοσιεύει το πρώτο μέρος της Grammaire homérique (τ. Ι 1942, τ. ΙΙ 1953). Στις Études de vocabulaire grec (1956) ασχολείται με το ποιμενικό και το κυνηγετικό λεξιλόγιο. Στα 1950 μαζί με τον L. Séchan προχωρούν σε μια νέα έκδοση του καταξιωμένου Dictionnaire grec του A. Bailly (161950 [11894]). Το εύρος των γνώσεών του της ελληνικής ήταν τεράστιο. Στις εργασίες του συμπεριλαμβάνονται μια έκδοση της Ινδικής του Αρριανού, του Οικονομικού του Ξενοφώντα, των Ομηρικών ύμνων, του Αλκαίου και της Σαπφώς, μια σημαντική Εισαγωγή στην Ιλιάδα, το Λεξικό του Ησύχιου (με τις γλώσσες, ήτοι σπάνιες λέξεις), μια Ιστορική μορφολογία της Ελληνικής γλώσσας (21961)[12] και πάνω από 150 άρθρα και συμμετοχές σε τόμους για διάφορα θέματα της ελληνικής γραμματείας. Τα αναφέρουμε αυτά όχι από βιβλιογραφική σχολαστικότητα, αλλά ως ένα μικρό δείγμα για να δειχθεί ότι ο Σαντραίν ήταν ίσως ο πιο εξοπλισμένος για να αναλάβει το τεράστιο έργο ενός ετυμολογικού λεξικού της ελληνικής, που να μπορεί να εκκινεί πριν από τα ομηρικά έπη. Την ιδέα ενός τέτοιου ετυμολογικού λεξικού συνέλαβε ο Σαντραίν από το Dictionnaire étymologique de la langue latine, των A. Ernout και Α. Meillet, που είχε εκδοθεί στα 1932 (με επανεκδόσεις στα 1939, 1951 και 1959). Σε ό,τι αφορά τα ετυμολογικά λεξικά της ελληνικής, υπήρχε βέβαια το λεξικό του Boisacq (1916), σε πολλά ξεπερασμένο ήδη τότε. Το μικρό Etymologisches Wörterbuch des Griechischen του Hofmann εκδόθηκε στα 1949-50 στην μεταπολεμική Γερμανία, βασικά ως βοήθημα μαθητών και σπουδαστών. Την ίδια εποχή ο Σουηδός γλωσσολόγος Hjalmar Frisk ξεκινάει κάτι παρόμοιο με την ιδέα του Σαντραίν στη μορφή του Griechisches Etymologisches Wörterbuch, που κυκλοφόρησε σε είκοσι τεύχη μεταξύ 1954 και 1970 και συναπετέλεσε τρεις τόμους. O Frisk ξεκίνησε με τη φιλοδοξία να ανανεώσει τις ετυμολογικές σπουδές της ελληνικής. Τόσο ο Φρισκ όσο και ο Λεζαίν ήταν από τους επιστήμονες που θα ήθελε ως συνωρίδα του ο Σαντραίν. Ήδη όμως στα 1953 είχε δημοσιευθεί στο περιοδικό Journal of Hellenic Studies (τ. 73) το πολύκροτο άρθρο των Ventris και Chadwick “Evidence for Greek Dialect in the Mycenaean Archives” (Ενδείξεις ελληνικής διαλέκτου στα μυκηναϊκά αρχεία), με το οποίο η διεθνής των επιστημόνων μάθαινε το συναρπαστικό νέο της αποκρυπτογράφησης της Γραμμικής Β ως ελληνικής. Μοιραίως στο Λεξικό του Φρισκ έχει γίνει ελάχιστη αξιοποίηση των σοβαρών εξελίξεων σχετικά με το ιστορικό βάθος της γραπτά μαρτυρημένης ελληνικής γλώσσας. Έτσι τα περισσότερα σχετικά ζητήματα αφήνονται κατά μέρος. Η εξήγηση του Φρισκ στον πρόλογο του 1ου τόμου είναι οι επιφυλάξεις του ως προς την αποκρυπτογράφηση. Το πράγμα δεν αλλάζει ούτε με την ανατύπωση του 1973 ούτε με τον τρίτο και τελευταίο τόμο (ανατ. 1979). Άξια ιδιαίτερης επισήμανσης σ’ αυτό το κατά τα λοιπά σπουδαίο λεξικό, είναι η πλήρης απουσία μυκηναϊκών λέξεων/όρων από το Wortregister στο τέλος του έργου που περιέχει λέξεις από πολλές άλλες γλώσσες[13]. Προφανώς ο Φρισκ διαπίστωσε ότι ουσιαστικά θα έπρεπε να ξαναγράψει το λεξικό του – αφού πρώτα εξοικειωνόταν με τα σχετικά ζητήματα. Να αναφέρουμε εδώ ότι το καταξιωμένο Greek-English Lexicon των Liddell - Scott [- Jones] στις εκδόσεις του 1968 και 1996 περιέλαβε Supplements (xxxi + 320 σελίδων το 1996), όπου περιλαμβάνονται οι εν τω μεταξύ εξελίξεις, συμπεριλαμβανομένων και των σχετικών με τη Γραμμική Β. Ο Σαντραίν, σε αντίθεση προς τον Φρισκ –του οποίου το έργο με κάθε ευκαιρία τιμούσε– είχε το μεγάλο πλεονέκτημα της γνώσης και της μυκηναϊκής ελληνικής. Μάλιστα ο Σαντραίν ήταν εκείνος που ανακοίνωσε τα της αποκρυπτογράφησης του Βέντρις στη Γαλλική Ακαδημία (1954), της οποίας ήταν μέλος. Ο ίδιος, μαζί με τον Λεζαίν, ως καθηγητές γλωσσολογίας της Σορβόννης και διευθυντές της École Pratique des Hautes Études, πρότειναν στο CNRS τη διοργάνωση συνεδρίου στο Gif-sur-Yvette του Παρισιού τον Απρίλιο 1956. Εκεί συναντήθηκαν μεγάλες μορφές, της μυκηναιολογίας. Συμμετείχε μάλιστα ο Σαντραίν με μια σημαντική ανακοίνωση για τα θηλυκά ουσιαστικά του ενεργούντος προσώπου (noms d’agent) στη μυκηναϊκή ελληνική. Έτσι ο Σαντραίν παρακινημένος και από τα ερεθίσματα του Gif ανέλαβε μόνος αλλά με ενθουσιασμό τη σύνταξη του Λεξικού του. Η αποκρυπτογράφηση της Γραμμικής Β από τον χαρισματικό Μάικλ Βέντρις (1952) πυροδότησε το ενδιαφέρον για την πρωτοϊστορία της ελληνικής. Στην εικόνα ο Βέντρις ενώ μελετάει μια ρεπλίκα της περίφημης Πινακίδας των τριπόδων από την Πύλο, που έπεισε για την ορθότητα της αποκρυπτογράφησής του. Ο πρώτος τόμος κυκλοφόρησε στα 1968 και περιείχε τα γράμματα Α-Δ. Τον Οκτώβριο 1969 ο λεξικογράφος συνταξιοδοτήθηκε από τη Σορβόννη, οπότε διέθετε όλο το χρόνο του στο Λεξικό. Ο δεύτερος τόμος (Ε-Κ) εκδόθηκε στα 1970, ενώ ο τρίτος (που περιείχε τα γράμματα Α-Π) βρισκόταν ήδη στο τυπογραφείο κατά το χρόνο του θανάτου του (Ιούν. 1974). Πεθαίνοντας άφησε υλικό για τον τέταρτο τόμο μέχρι το λήμμα φαίνω. Η εναγώνια μέριμνά του ήταν όχι το φυσικό του τέλος, αλλά πώς θα ολοκληρωθεί το έργο από μια ικανή ομάδα μαθητών και φίλων του. Όπως και τελικά συνέβη. Ο Σαντραίν αντλεί συχνά επιχειρήματα, ιδέες και λύσεις από τα «Mycenaean Greek Vocabulary» των Chadwick και Baumbach (Glotta 41 [1963] σ. 157-271 και Glotta 49-50 [1971] σ. 151-191). Τα λεξιλόγια αυτά παραθέτουν τα λήμματα πρώτα στην αλφαβητική ελληνική και στη συνέχεια γίνονται οι μυκηναϊκές συσχετίσεις. Παρόμοια μέθοδο ακολουθεί και ο καθηγητής Γιάννης Προμπονάς στο δικό του Λεξικό της μυκηναϊκής ελληνικής. Το πρόβλημα όμως μ’ αυτή τη μέθοδο είναι ότι μόνο σε ένα πολύ μικρό αριθμό μυκηναϊκών λέξεων ομοφωνούν οι ειδικοί. Στο κατά πόσο δηλαδή μια λέξη/όρος της αλφαβητικής ελληνικής είναι ο «απόγονος» του αντίστοιχου μυκηναϊκού. Έτσι ο λεξικογράφος αργά ή γρήγορα πρέπει να κάνει τις δικές του επιλογές. Αυτή η σειρά όμως (αλφαβητικά – μυκηναϊκά ελληνικά) βοηθά τον αμύητο στην μύηση σ’ αυτά τα πανάρχαια κείμενα. Και εκεί απέβλεπε το Λεξικό του Σαντραίν. Ο δημιουργός του προκείμενου Λεξικού ήταν μια ηρωική μορφή. Σε νεαρή ηλικία είχε χτυπηθεί από πολιομυελίτιδα που του άφησε σημάδια διά βίου. Χώλαινε από το ένα πόδι και η όρασή του διαρκώς μειωνόταν. Υπέφερε από κρίσεις άσθματος που οδήγησαν σε εμφύσημα. Τους τελευταίους μήνες της ζωής του τους πέρασε σε νοσοκομεία, δεχόμενος επισκέψεις γνωστών και φίλων αναμένοντας, στωικά, σωκρατικά, το μοιραίο και αγωνιώντας μονάχα για την τύχη του Λεξικού του. Το να προσπαθήσει κανείς να παρουσιάσει ένα τέτοιο έργο είναι σαν να προσπαθεί να εξαντλήσει το αρχιπέλαγος της ελληνικής γλώσσας. Όμως ποιος κοινός θνητός μπορεί να λύσει τον κεστόν της Αφροδίτης που κρύβει όλες τις χάρες; (Ιλ. Ξ 214). Ωστόσο μερικές παρατηρήσεις. Πρόκειται βέβαια για ετυμολογικό λεξικό και όχι για λεξικό ολόκληρης της (αρχαίας) ελληνικής γλώσσας. Όταν λοιπόν από τα γενικά λεξικά λανθάνουν λέξεις που μπορεί να βρει κάποιος λ.χ. σε ένα αθησαύριστο αρχαίο κείμενο, αυτό κατά μείζονα λόγο δικαιολογείται να συμβαίνει στα ετυμολογικά λεξικά. Ένα μικρό παράδειγμα: Στα 1971 οι L. Jeffery και A. Morpurgo-Davies δημοσίευσαν μια αρχαϊκή κρητική επιγραφή που εντόπισαν σε ένα χάλκινο έλασμα στις αποθήκες του Βρετανικού Μουσείου. Εκεί αναφερόταν κάποιος Σπενσίθιος που έργο του ήταν το ποινικάζειν και μναμονεύειν. Ο Σ. ήταν ο ποινικαστάς (δωρικός τύπος) της κοινότητας. Υπήρξαν σκέψεις ότι ο τίτλος είχε να κάνει με την απονομή της ποινικής δικαιοσύνης[14]. Πολύ σύντομα όμως οι ειδικοί κατέληξαν ότι το αξίωμα αναφερόταν σε έναν άνδρα που έργο του ήταν να γράφει (ποινικάζειν) και να θυμάται (μναμονεύειν) αποφάσεις που αφορούσαν την κοινότητα. Ήταν δηλ. ένας φοινικιστής, δηλ. κάποιος που γράφει με φοινικικά γράμματαˑ δηλ. εκείνα του ελληνικού αλφαβήτου. Ωστόσο η λ. po-ni-ki-jo μαρτυρείται στη Γραμμική Β σε συμφραζόμενα που μάλλον υποδηλώνουν χουρμαδιά. Περίπου τέτοια θέματα λοιπόν ερευνά η ιστορία των λέξεων στην οποία επιμένει ο Σαντραίν. Οι δε λέξεις στην ιστορική διαδρομή τους συχνά αλλάζουν περιεχόμενο – ή αποκτούν και άλλο. Το παρόν λεξικό τολμώ να πω ότι είναι χρησιμότερο του γαλλικού πρωτοτύπου. Κατ’ αρχήν έχει εκδοθεί σε έναν –ογκώδη βέβαια– τόμο, αντί τεσσάρων. Στον Πρόλογο της ελληνικής έκδοσης ο καθηγητής Γ. Μ. Παράσογλου, Πρόεδρος του Δ.Σ. του ΙΝΣ, εξηγεί πως ο Έλληνας που θα ήθελε να εμβαθύνει στο ζήτημα της προέλευσης του αρχαίου ελληνικού λεξιλογίου δεν μπορεί να το κάνει αυτό αν δεν γνωρίζει καλά γερμανικά, γαλλικά ή αγγλικά. Ο λόγος για τα λεξικά των Φρισκ, Σαντραίν και Μπηκς (Etymological Dictionary of Greek, Λέιντεν - Βοστόνη 2010). Έτσι εδώ έχουμε μπροστά μας τον γραπτά μαρτυρημένο λεξιλογικό θησαυρό της γλώσσας μας που ξεκινάει από τη μυκηναϊκή εποχή μέχρι το τέλος του αρχαίου κόσμου. Συχνά μάλιστα μέχρι και πολύ αργότερα. Σημειωτέον ότι το υπό κρίση λεξικό από τα 1996 συμπληρώνεται με ένα «Χρονικό της ελληνικής ετυμολογίας» που δημοσιεύεται στη Revue de Philologie, όπου άξιοι συνεχιστές του έργου του Σαντραίν επικαιροποιούν την ετυμολογική έρευνα. (Η ελληνική έκδοση περιλαμβάνει τα χρονικά που είχαν δημοσιευθεί μεταξύ 1996 και 2005). Μάλιστα σ’ αυτή την ελληνική έκδοση έχει προσθέσει και το πολύτιμο νεοελληνικό Παράρτημα Παπαναστασίου, στο οποίο αναφερθήκαμε. Το έργο περιέχει πλήρεις βιβλιογραφίες που θα βοηθήσουν τον ενδιαφερόμενο ερευνητή σε ειδικότερα ζητήματα, καθώς και έναν Index για τον εύκολο εντοπισμό συγκεκριμένων λέξεων. Γράφουμε εδώ για ένα μνημειώδες ετυμολογικό λεξικό μιας εντελέχειας. Πώς ετυμολογείται το επίθετο; Πηγαίνουμε στο λήμμα έτυμος που μας παραπέμπει στο ετεός. Η λέξη σημαίνει «αληθής, πραγματικός, γνήσιος», ο βέρος, ο αυτόχθων ή ιθαγενής ίσως[15]. Στον Όμηρο διαβάζουμε: «ψεύσομαι ή έτυμον ερέω;» (Κ 534). Ο Δημόκριτος χρησιμοποιεί το θηλυκό ετεή. Ως πρώτο συνθετικό το ετεο- χρησιμοποιείται κυρίως σε κύρια ονόματα. Ετεόκρητες, Ετεοκαρπάθιοι, Ετεοκύπριοι, Ετεοβουτάδες (αθηναϊκό γένος). Στις μυκηναϊκές πινακίδες συναντάμε κάποιον a-re-ku-tu-ru-wo e-te-wo-ke-re-we-i-jo, Αλεκτρύωνα Ετεόκλιον (Ετεοκλέους υιόν) που κατέχει το αξίωμα του e-qe-ta, επέτα, ακόλουθου του άνακτα (wa-na-ka). Στον Όμηρο και τους τραγικούς συναντάμε το ετήτυμος «αληθινός», κάτι σαν συνδυασμό του ετεός και έτυμος. Μιλήσαμε για ιστορία των λέξεων. Και τι σημαίνει ιστορία; Σχετικός είναι ο παρακείμενος οίδα (πληθ. ίδμεν, ίσμεν). Με αυτό συνδέεται το nomen agentis ίστωρ, βοιωτικό Ϝίστωρ. Ίστωρ είναι αυτός που ξέρει επειδή είδε ή έμαθε κάτι. Σε άλλες περιπτώσεις σημαίνει τον κριτή ή επιδιαιτητή (πβ. το ομηρικό ιέσθην επί ίστορι, πήγαν σε κριτή, στο Σ 501). Έτσι ιστορία είναι η έρευνα για κάποιο ζήτημα, αλλά και το πόρισμα αυτής της έρευνας. Ιστορία των λέξεων είναι βέβαια η ιστορική διαδρομή τους, Θα ήταν βέβαια καταληκτήρια κοινοτοπία να μιλήσουμε για μεταφραστικό άθλο ή ότι αξίζουν οι πρέποντες έπαινοι σε όλους τους συντελεστές αυτής της πολύτιμης έκδοσης. Ενός ασφαλούς πλοηγού ανά τα μήκη και τα πλάτη, αλλά και τα βάθη και τα ύψη της αρχαίας ελληνικής γλώσσας. [1] «Ἡγοῦμαι δ’ οὐδὲ λόγους δίκαιον εἶναι καλεῖσθαι τοὺς γεγραμμένους, ἀλλ’ ὥσπερ εἴδωλα καὶ σχήματα καὶ μιμήματα λόγων» (Περὶ τῶν τοὺς γραπτοὺς λόγους γραφόντων ἢ Περὶ σοφιστῶν, 27). [2] Ferdinand de Saussure, Cours de linguistique générale, Payot, Παρίσι 1971, σ. 45. [3] Οι Γερμανοί προτιμούν τον όρο Indogermanisch, ενώ o ημέτερος Χατζιδάκις προέκρινε τον όρο Ιαπετική. [4] Αυτά τα έχει εξηγήσει απλά ο J. Chadwick σε δύο διαλέξεις του στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. («Η πρώτη ελληνική γραφή» και «Η γέννησις της ελληνικής γλώσσης», ΕΕΦΣΠΑ 1961-1962, σ. 515-544). Τα ίδια και στην Cambridge Ancient History, 3rd ed., vol. II.2B, chap. 39 (α) “The Prehistory of the Greek Language”. Βλ. ιδ. σσ. 816, 819. [5] P. Chantraine, «Étymologie historique et étymologie statique» στον τόμο 56 (1970), σ. 80-95 του Δελτίου (Bulletin) της Τάξης του στη Γαλλική Ακαδημία. [6] Economy and Society in Ancient Greece, Penguin/Pelikan, Λονδίνο 1983, 283. [7] Μ. Ventris (επιμ. Α. Sacconi), Work Notes on Minoan Language Research and Other Unedited Papers, Edizioni dell’Ateneo, Ρώμη 1988, σ. 87. [8] Παρ’ όλο ότι είμαστε λαός κατεξοχήν επετειακός ουδείς θυμήθηκε ότι το 2022 έκλεισαν ακριβώς 100 χρόνια από τη γέννηση αυτού του χαρισματικού ανθρώπου. [9] Στα αγγλικά το ρήμα to get έχει πάνω από 300 σημασίες. [10] R. S. P. Beekes, Εισαγωγή στη συγκριτική ινδοευρωπαϊκή γλωσσολογία, μτφρ. Γ. Παπαναστασίου, Σ. Τσολακίδης, ΙΝΣ, Θεσσαλονίκη 2004, σ. 143. [11] Στον Πρόλογο του Λεξικού της Κοινής Νεοελληνικής του ΙΝΣ (1998) αναφέρεται η συνωρίδα των Τριανταφυλλίδη - Τζάρτζανου. Όμως ανάμεσα στα λήμματα του πλουσιότατου αυτού Λεξικού ο αναγνώστης μάταια θα αναζητήσει την κρίσιμη λέξη. (Συνωρίς ή ξυνωρίς είναι το ζευγάρι αλόγων ζεμένων στην ίδια άμαξα), [12] Ελλην. μτφρ. Ν. Αγκαβανάκη, Καρδαμίτσα, Αθήνα 1998. [13] Για να πάρουμε μια ιδέα, το ευρετήριο του Indogermanisches Etymologisches Wörterbuch (31994) του Julius Pokorny, αφιερώνει 35 σελίδες για λέξης της σανσκριτικής, ενώ για της αρχαίας ελληνικής άνω των 60. Indogermanisches είναι βέβαια το Ινδοευρωπαϊκό. [14] Σχετ. Χ. Ε. Μαραβέλιας, «Περί ποινής γλωσσολογικά», Ποινικά Χρονικά 50 (2000), σ. 774-780. [15] Βλ. Μ. Ventris, “Notes on the position of the ‘eteo-’languages” στο JKF 2 (1952), σ. 218-223. Ο Yves Duhoux έχει ασχοληθεί ειδικά με τα ετεοκρητικά στο βιβλίο του L’étéocrétois. Les textes, la langue (Άμστερνταμ 1982). Μια πρώτη μνεία στους Ετεόκρητες υπάρχει στην Οδύσσεια (τ 176).

Η γέννηση ενός μνημειώδους λεξικού της Ελληνικής

Σύνδεση