Ζητήματα πλατωνικής μεταφυσικής στη σκέψη του Αλέξανδρου Νεχαμά

Αλέξανδρος Νεχαμάς, Αρετές της Αυθεντικότητας: Δοκίμια για τον Πλάτωνα και τον Σωκράτη, επιστημονική επιμέλεια Παύλος Κόντος, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2022, σελ. 552 Το άρτι μεταφρασθέν βιβλίο του Αλέξανδρου Νεχαμά με τίτλο Αρετές της αυθεντικότητας: Δοκίμια για τον Πλάτωνα και τον Σωκράτη (επιμ. Π. Κόντος, Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης 2022) είναι κατ’ ουσίαν μια συλλογή μελετών για τον Πλάτωνα. Ο Σωκράτης, που αποτελεί το κύριο θέμα του πρώτου μέρους του βιβλίου (σσ. 51-218), είναι και αυτός ένα δημιούργημα του Πλάτωνα – προσοχή: όχι ένα φερέφωνο του συγγραφέα, ούτε ένας λογοτεχνικός απλά χαρακτήρας, αλλά το ιδιότυπο αποτύπωμα που άφησε η ιστορική παρουσία του Σωκράτη στην αισθαντική προσωπικότητα του Πλάτωνα. Γονιμοποιώντας τη νεανική ψυχή με τον βαθιά απορητικό και γεμάτο έκπληξη λόγο του ο εραστής Σωκράτης, σε συμφωνία με τα λεγόμενα στο Συμπόσιο και τον Φαίδρο, επέτρεψε στον ερώμενον Πλάτωνα να συλλάβει και να γεννήσει το «τρομερό παιδί» που ακούει σήμερα στο όνομα «θεωρία των Ιδεών». Σε αυτό το θαυμαστό γέννημα του Πλάτωνα, το οποίο ο Νεχαμάς αποκαλεί προκλητικά «ένα από τα τελευταία προσωκρατικά συστήματα» (σ. 300), εξαιτίας της ανάπτυξής του κάτω από τη βαριά σκιά του Παρμενίδη, είναι αφιερωμένο το δεύτερο μέρος του βιβλίου (σσ. 219-384), στο οποίο και θα εστιάσουμε την προσοχή μας, μετά από κάποιες προκαταρκτικές παρατηρήσεις. Εκεί εμφανίζεται και μια μελέτη με τίτλο «Οι τρεις ὁδοὶ διζήσιος του Παρμενίδη» (σσ. 221-237), το μοναδικό δοκίμιο του τόμου που δεν αφορά άμεσα τον Πλάτωνα. Ο τίτλος της συλλογής, Αρετές της αυθεντικότητας, είναι ενδεικτικός των βασικών φιλοσοφικών επιδράσεων που έχει δεχτεί η σκέψη του Αλέξανδρου Νεχαμά. Η αρετή, μια έννοια που αναλύεται με ιστορική ακρίβεια και πειστικότητα σε διάφορα σημεία του βιβλίου (σσ. 42-43, 55-56, 477-479), έχει αναντίρρητα αρχαιοελληνική προέλευση. Η αρχαιοελληνική αρετή δεν είναι αυτό που χαρακτηρίζει τον μετριοπαθή, ταπεινό και καλοπροαίρετο άνθρωπο· δεν είναι καν κάτι που περιορίζεται στις ηθικές ποιότητες των ανθρώπων. Αρετή είναι η κατάσταση της διάκρισης, το αφηρημένο ουσιαστικό που δηλώνει ότι κάτι (ένα μαχαίρι, φερ’ ειπείν, ή ένα κυνηγετικό σκυλί) υπερέχει έναντι των άλλων ομοειδών πραγμάτων, διότι επιτελεί με έξοχο τρόπο το έργο που του έχει ανατεθεί. Αρετή είναι, λοιπόν, η αριστεία καθολικά. Εφαρμοζόμενη στα ανθρώπινα πράγματα η αρετή δηλώνει, αρχικά, την επιτυχία στη ζωή. Η επιτυχία όμως, στην κοινωνική της διάσταση, προϋποθέτει ένα σύνολο αποδεκτών αξιών τις οποίες ο αγωνιζόμενος για διάκριση μοιράζεται από κοινού με τους συμπολίτες τους. Η περίπτωση όμως του Σωκράτη είναι ακριβώς μια περίπτωση εκ των υστέρων αναγνωρισμένης επιτυχίας που ήρθε ως αποτέλεσμα της δικής του απόρριψης των αξιών της αθηναϊκής κοινωνίας. Έτσι μεταβαίνουμε στην έννοια της αυθεντικότητας. Ο δεύτερος όρος του τίτλου της συλλογής, η αυθεντικότητα, δεν είναι αρχαιοελληνικός. Με καταβολές στη σκέψη του Κίρκεγκωρ και του Νίτσε, η αυθεντικότητα γίνεται κεντρική έννοια της λεγόμενης υπαρξιστικής φιλοσοφίας του 20ού αιώνα, ιδίως στον στοχασμό του Χάιντεγκερ και του Σαρτρ, και δηλώνει τη στάση του αυτόνομου και αυτόνομα εξελισσόμενου ατόμου που δεν θέλει να λησμονήσει την εγγενή θνητότητα της φύσης του, ούτε να υποταχθεί σε κοινωνικές αξίες που του φαίνονται αλλότριες, συμβατικές ή κίβδηλες. Η συμπαρουσία της νεωτερικής αυθεντικότητας μαζί με την αρχαιοελληνική αρετή στον τίτλο της συλλογής αναδεικνύει τους δύο πυλώνες που έχουν γονιμοποιήσει τη σκέψη του Νεχαμά: πλατωνική φιλοσοφία, από τη μια, και σύγχρονη φιλοσοφία του βίου, από την άλλη. Προϋποτυπώνει, επίσης, τον τρόπο ανάγνωσης και ερμηνείας του Πλάτωνα και του (πλατωνικού) Σωκράτη από τον Νεχαμά ως αυθεντικών στοχαστών της αυθεντικότητας, δηλαδή της αλήθειας στην οντολογική της διάσταση ως Είναι και ουσίας (σ. 340). Αποκαλύπτει, τέλος, την ένταση που υφίσταται αντικειμενικά ανάμεσα στην έφεση για κοινωνική αναγνώριση και επιτυχία και την τάση για συμμόρφωση στις επιταγές (ηθικές, αισθητικές, μεταφυσικές) του αυθεντικού εαυτού – μια γραμμή σκέψης που ο Νεχαμάς θα αναπτύξει στα βιβλία του Νίτσε: η ζωή σαν λογοτεχνία[1] και Η τέχνη του βίου. Σωκρατικοί στοχασμοί από τον Πλάτωνα στον Φουκώ.[2] Οι Αρετές της αυθεντικότητας, αν και εστιασμένες στον Πλάτωνα, διαθέτουν πολλές γραμμές διασύνδεσης με την υπόλοιπη φιλοσοφική σκέψη του συγγραφέα τους. Ο Νεχαμάς είναι ιδιαίτερα ευαίσθητος στις δραματικές τεχνικές και τις λογοτεχνικές αξιώσεις των πλατωνικών διαλόγων. Το τέταρτο μέρος της συλλογής (σσ. 473-531) είναι αφιερωμένο σε εύστοχες και γοητευτικές αναγνώσεις τριών τέτοιων έργων (του Συμποσίου, του Φαίδρου και της Πολιτείας), ενώ το τρίτο μέρος (σσ. 385-471) εξετάζει τη στάση του Πλάτωνα απέναντι στην ποίηση και τις λεγόμενες καλές τέχνες με τρόπο που δείχνει πόσο έντονα προβληματίστηκε ο Πλάτων πάνω στο ζήτημα της καλλιτεχνικής αναπαράστασης, της μιμήσεως. Το δεύτερο, ωστόσο, μέρος της συλλογής, στο οποίο θα αφιερώσω την υπόλοιπη έκταση αυτής της βιβλιοκρισίας, είναι καθαρά φιλοσοφικό με την πολύ στενή έννοια του όρου, αυτήν που περιορίζει τη φιλοσοφική ενασχόληση στην κατασκευή και ανασκευή επιχειρημάτων. Εδώ ο Νεχαμάς παρουσιάζει μια ερμηνευτική εκδοχή της πλατωνικής θεωρίας των Ιδεών που βρίσκεται σε συνεχή διάλογο με τη σκέψη των προγενεστέρων του μελετητών της πλατωνικής φιλοσοφίας, και ιδίως του δασκάλου του Γρηγόρη Βλαστού. Σε ένα από τα δοκίμια αυτά, με τίτλο «Ο Πλάτων περί της ατέλειας του αισθητηριακού κόσμου» (σσ. 239-267), ο Νεχαμάς αντικρούει μια πολύ διαδεδομένη ερμηνεία του τρόπου με τον οποίο διακρίνονται στην ώριμη σκέψη του Πλάτωνα τα αισθητά από τις Ιδέες. Σύμφωνα με τη διαδεδομένη και, θα μπορούσε να πει κανείς, ορθόδοξη ερμηνεία τότε –το κείμενο δημοσιεύθηκε αρχικά το 1975–, τα αισθητά υπολείπονται των αντίστοιχων Ιδεών στις οποίες μετέχουν όχι μόνον διότι αυτά είναι γεννητά και φθαρτά, ενώ εκείνες αιώνιες, ούτε μόνον επειδή αυτά διαθέτουν τα χαρακτηριστικά που μοιράζονται με τις Ιδέες με έναν σχετικό τρόπο (από κάποιες απόψεις, σε κάποιο τόπο, για κάποιες περιόδους, σε σχέση με κάποιους παρατηρητές, σε σύγκριση με κάποια πράγματα κ.λπ.), ενώ εκείνες τα διαθέτουν με τρόπο απόλυτο, αλλά επίσης επειδή στα αισθητά δεν φανερώνεται ποτέ σε πληρότητα το χαρακτηριστικό που η αντίστοιχη Ιδέα διαθέτει πλήρως. Με μια σωρεία εύλογων επιχειρημάτων, ο Νεχαμάς αντικρούει τη διαδεδομένη αυτή άποψη και υποστηρίζει ότι, αν και είναι αλήθεια ότι τα χαρακτηριστικά των Ιδεών τα αισθητά πράγματα τα διαθέτουν πάντοτε με ένα τρόπο σχετικό, αυτό δεν σημαίνει κατ’ ανάγκην ότι τα αισθητά διαθέτουν κατά προσέγγιση το χαρακτηριστικό που η Ιδέα διαθέτει πλήρως. Αυτή είναι μια πολύ ωραία και χρήσιμη διάκριση. Σύμφωνα με αυτή την πολύ πειστική ερμηνεία, στον κόσμο μας υπάρχουν πράγματα που είναι εντελώς ίσα μεταξύ τους (στο ύψος, στο βάρος, στον όγκο, στην ταχύτητα) και άλλα πράγματα που είναι πλήρως ωραία (η Αφροδίτη, ο Απόλλων, η Ελένη, ο Χαρμίδης), δηλαδή ίσα ή ωραία ανελλιπώς, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι τα πράγματα αυτά, τα πλήρως ίσα ή πλήρως ωραία, ταυτίζονται με την Ισότητα ή την Ομορφιά την ίδια. Τα αισθητά που είναι πλήρως ίσα μεταξύ τους, όπως και εκείνα που είναι πλήρως ωραία, είναι ίσα ή ωραία από κάποια μόνον άποψη ή από κάποιες απόψεις (π.χ. στο ύψος ή το βάρος, ως θεϊκή ή ανθρώπινη, γυναικεία ή εφηβική ομορφιά), αλλά όχι από άλλες και σίγουρα όχι από όλες τις απόψεις, όπως είναι η Ιδέα της Ισότητας και η Ιδέα του Κάλλους. Η ερμηνεία αυτή είναι σημαντική διότι δεν στερεί, όπως έκανε η κυρίαρχη ερμηνεία, τον αισθητό κόσμο από τη δυνατότητα να διαθέτει κάποιες λάμψεις τελειότητας ανενδεείς και αψεγάδιαστες. Η ωραία Ελένη ή ο Χαρμίδης, στην ανάγνωση αυτή, δεν είναι όμορφοι κατά προσέγγιση: είναι πλήρως και τέλεια όμορφοι, για όσο κρατεί η λάμψη της ομορφιάς τους και από τη συγκεκριμένη προοπτική από την οποία χαρακτηρίζονται όμορφοι από τους πάντες (ήγουν ως αισθητοί άνθρωποι, αλλά όχι θεοί, στο πρόσωπο ή το σώμα, αλλά όχι, π.χ., στο ήθος ή την αρετή της ψυχής τους). Πιστεύω ότι μόνον αυτή η ερμηνεία μπορεί να εναρμονίσει καταλλήλως τα λεγόμενα για τις Ιδέες στον Φαίδωνα ή την Πολιτεία, από όπου εκκινεί η ανάγνωση του Νεχαμά, με την θεώρηση του Τιμαίου, διάλογο στον οποίο βεβαίως δεν αναφέρεται ο συγγραφέας, όπου όμως δηλώνεται καταληκτικά ότι ο κόσμος μας είναι ο καλύτερος δυνατός: θεὸς αἰσθητός, μέγιστος καὶ ἄριστος κάλλιστός τε καὶ τελεώτατος (92c). Ο αισθητός μας κόσμος (και όχι «αισθητηριακός», όπως έχει μεταφραστεί ατυχώς το αγγλικό sensible) δεν υπολείπεται σε φανερώσεις κάθε είδους αρετής (με τη σημασία που είδαμε): απλώς αδυνατεί να διατηρήσει αενάως στην ύπαρξη τις φανερώσεις αυτές, λόγω του γεννητού και ουσιωδώς φθαρτού χαρακτήρα του, όπως αδυνατεί και να τις κάνει απόλυτες, δηλαδή ανεξάρτητες από κάποια πλαίσια σχέσεων εντός των οποίων αναφύονται ως τελειότητες ή αρετές. Η πειστική ερμηνεία του Νεχαμά περιλαμβάνει, όπως δηλώνεται ρητά σε ένα άλλο κείμενό του (σ. 373), την αποδοχή βαθμών αληθείας. Αδυνατώ όμως να καταλάβω γιατί ο ίδιος αρνείται την εύλογη και συναφή (θα μπορούσε να πει κανείς) αποδοχή βαθμών μέθεξης των αισθητών στις Ιδέες (σ. 249). Συγκριτικά κατηγορήματα του τύπου «ωραιότερος» ή «μεγαλύτερος» θα μπορούσαν να εκληφθούν ως οι διαφορετικοί βαθμοί μετοχής στην Ιδέα του Κάλλους ή του Μεγέθους που διαθέτουν τα δύο συγκρινόμενα κάθε φορά αισθητά αντικείμενα. Με τον τρόπο αυτό, η συγκριτική θεώρησή τους αποκτά το αντικειμενικό μέτρο με βάση το οποίο είναι τόσο αλλά όχι περισσότερο ωραία, τόσο αλλά όχι λιγότερο μεγάλα, έτσι ώστε η σύγκρισή τους να μην είναι τελικά μια αποκλειστικά εμπειρική διαδικασία που επιτελείται μεταξύ των δύο συγκρινόμενων μεγεθών ή ωραιοτήτων, αλλά να απαιτεί ιδανικά την γνώση της αντίστοιχης Ιδέας. Μάλιστα, αν ο Νεχαμάς έχει δίκιο να θεωρεί ότι τα κατηγορήματα που ενδιαφέρουν κατά κύριο λόγο τον Πλάτωνα την περίοδο που διατυπώνει τη θεωρία των Ιδεών στον Φαίδωνα και την Πολιτεία είναι μη πλήρη, δηλαδή προσδιοριστικά, σχεσιακά (σ. 246) ή ατελή (σ. 262), με την έννοια ότι τα κατηγορήματα αυτά (π.χ. ίσο, μεγαλύτερο, πολυπληθέστερο αλλά ίσως και όμορφο ή καλό) απαιτούν έναν άλλο όρο με βάση τον οποίο μπορούμε να πούμε ότι η απόδοσή τους σε ένα υποκείμενο είναι αληθής ή ψευδής, τότε κατά μείζονα λόγο θα πρέπει να υποθέσουμε ότι υφίστανται βαθμοί μέθεξης των αισθητών στην Ιδέα, αν η Ιδέα αποτελεί το απόλυτο μέτρο των κατηγορημάτων αυτών. Με τις σκέψεις αυτές, περνώ τώρα σε μια άλλη, επίσης πολύ πειστική, κατά τη γνώμη μου, ερμηνεία της πλατωνικής θεωρίας των Ιδεών στη μελέτη με τίτλο «Η αυτοκατηγόρηση και η πλατωνική θεωρία των Ιδεών» (σσ. 291-316). Κατά τον Νεχαμά, η λεγόμενη (από τον Βλαστό και εξής) «αυτοκατηγόρηση» των Ιδεών, δηλαδή η πολλαπλά μαρτυρημένη πλατωνική άποψη που λέει ότι η Ιδέα φέρει στον μέγιστο βαθμό το κατηγόρημα του οποίου αποτελεί την μεταφυσική αιτία, δεν σημαίνει ότι η Ιδέα αποτελεί την ύψιστη υποστασιοποίηση αυτού του κατηγορήματος. Το ότι η Ιδέα του Κάλλους, φερ’ ειπείν, παρουσιάζεται ως το Κάλλος καθ’ αυτό, δεν θα πρέπει να μας κάνει να θεωρήσουμε ότι κατά τον Πλάτωνα η Ιδέα του Κάλλους είναι το κατ’ εξοχήν όμορφο αντικείμενο, το πιο όμορφο από όλα τα όμορφα πράγματα του κόσμου. Στην ανάγνωση του Νεχαμά, η Ιδέα του Κάλλους είναι αυτό στο οποίο συνίσταται για κάτι το να είναι όμορφο. Με άλλα λόγια, ο Νεχαμάς θεωρεί ότι η λεγόμενη «αυτοκατηγόρηση» των Ιδεών, παρούσα στον Πλάτωνα «από τους πρώιμους έως τους ύστερους διαλόγους του» (σ. 341), δεν σημαίνει ότι η Ιδέα του Ψ είναι ένα Ψ πράγμα, έστω και το ανώτερο στην κλίμακα της αξίας ή του μεγέθους. Σημαίνει, αντιθέτως, ότι «το ίδιο το Ψ, οτιδήποτε κι αν αποδειχτεί ότι είναι, είναι το τι είναι για κάτι να είναι Ψ» (σ. 295). Η ερμηνεία αυτή θυμίζει, κατά τη γνώμη μου, αρκετά τον τρόπο με τον οποίο ο Αριστοτέλης οδηγήθηκε από τη λογική ανάλυση και απόρριψη των πλατωνικών Ιδεών στη σύλληψη της δικής του έννοιας του τί ἦν εἶναι. Ίσως, λοιπόν, και ο Νεχαμάς να έχει αντλήσει την ερμηνεία του αυτή μελετώντας τον Αριστοτέλη. Εν πάση περιπτώσει, ο Νεχαμάς πιστεύει ότι ο Πλάτων αναγνώρισε ρητά αυτή τη διάσταση της αυτοκατηγόρησης στο ύστερο έργο του. Στους διαλόγους της λεγόμενης μέσης περιόδου (Συμπόσιο, Φαίδων, Πολιτεία, Φαίδρος), ο Πλάτων πίστευε πράγματι ότι η Ιδέα του Ψ είναι το πιο Ψ πράγμα, το μόνο πράγμα που είναι ειλικρινώς και απολύτως Ψ, αλλά αναθεώρησε αργότερα την άποψή του. Βεβαίως, σε ένα άλλο δοκίμιο του τόμου, ο Νεχαμάς θεωρεί ότι η αναθεωρημένη άποψη του Πλάτωνα για την αυτοκατηγόρηση είναι ήδη παρούσα στην ορθή, κατά τη γνώμη του, ερμηνεία της έννοιας του Όντος που διατύπωσε ο προπλατωνικός Παρμενίδης στο φιλοσοφικό ποίημά του (σ. 231). Η ερμηνεία της αυτοκατηγόρησης που μας προσφέρει ο Νεχαμάς απαλλάσσει τη θεωρία των Ιδεών από την αυτοαναίρεσή της μέσω μιας επ᾽ άπειρον αναδρομής και έτσι αφοπλίζει εντελώς το λεγόμενο «επιχείρημα του τρίτου ανθρώπου» που βρίσκουμε τόσο στον πλατωνικό Παρμενίδη (132a-b) όσο και σε διάφορα σημεία του αριστοτελικού corpus, ιδίως στα Μετά τα Φυσικά (Α.9, 990b17 = M.4, 1074a13, Z.13, 1039a2, K.1, 1059b8, πβ. Σοφιστικοί Έλεγχοι Ι.22, 178b36). Στο πνεύμα αυτό, ο Νεχαμάς, στη μελέτη με τίτλο «Μέθεξη και κατηγόρηση στην ύστερη σκέψη του Πλάτωνα» (σσ. 317-352), διακρίνει ριζικά την αυτοκατηγόρηση από την αυτομέθεξη των Ιδεών, έννοια την οποία ο ίδιος τοποθετεί στην ύστερη συγγραφική περίοδο του Πλάτωνα ως μια νέα ενόραση του φιλοσόφου που έρχεται να διορθώσει τη θεωρία των Ιδεών της ώριμης περιόδου. Ενώ η αυτοκατηγόρηση των Ιδεών στην αναθεωρημένη εκδοχή της είναι υποχρεωτική για όλες τις Ιδέες, η αυτομέθεξη των Ιδεών είναι προαιρετική, γράφει ο Νεχαμάς (σ. 336), και ισχύει για εκείνες μόνον τις Ιδέες, όπως είναι η Ιδέα της Ταυτότητας ή η Ιδέα της Ετερότητας του πλατωνικού Σοφιστή (254e-255e), για τις οποίες «η ίδια η φύση ενός χαρακτηριστικού συμβαίνει να αποτελεί μια περίπτωσή του» (σελ. 342). [Ας σημειωθεί ότι η εκ παραδρομής απόδοση της αυτομέθεξης (self-participation) ως αυτοκατηγόρησης (self-predication) σε τρία τουλάχιστον, κρίσιμα για την επιχειρηματολογία του Νεχαμά, χωρία της μετάφρασης (σσ. 329, 336, 342) δυσχεραίνει κάπως την κατανόηση της ερμηνείας του]. Ως συνέπεια της εξέλιξης αυτής, όπως την ανασυγκροτεί υποθετικά ο Νεχαμάς, ενώ στους μέσους διαλόγους η μέθεξη ή μετοχή –όροι συνώνυμοι– και το Είναι αποκλείονταν αμοιβαία (δηλαδή το να είναι κάτι αληθινά Ψ σήμαινε το να μην μετέχει στο Ψ και, αντίστροφα, η μέθεξη ενός πράγματος στο Ψ σήμαινε ότι το πράγμα αυτό δεν είναι αληθινά Ψ), τώρα ο Πλάτων μπορούσε να δεχτεί την αλληλομέθεξη των Ιδεών, δηλαδή την περίφημη συμπλοκὴ τῶν εἰδῶν, για την οποία μας μιλά ο Ελεάτης Ξένος στον Σοφιστή (259e). Η μέθεξη δεν συνιστούσε πλέον λόγο ατέλειας του μετέχοντος πράγματος έναντι της μετεχόμενης Ιδέας. Θα μπορούσαμε να προσθέσουμε στην ερμηνεία αυτή ότι έτσι ολοκληρώθηκε μια τάση στη σκέψη του Πλάτωνα που έτεινε να απομειώνει την αξιακή απόσταση των αισθητών από τα νοητά πρότυπά τους χωρίς παράλληλα να εξαλείφει την οντολογική και μεταφυσική εξάρτηση των μεν από τα δε. Αν η μέθεξη μπορούσε πλέον να αποδοθεί και στις Ιδέες, το γεγονός ότι τα αισθητά μετέχουν σε αυτές προκειμένου να έχουν τα χαρακτηριστικά που έχουν δεν αποτελούσε πλέον υποχρεωτικά λόγο αξιακής ελλειμματικότητάς τους. Η μεταφυσική τους υποτέλεια θα έπρεπε πλέον να αναζητηθεί όχι στη μέθεξη καθαυτήν αλλά σε κάποιον ειδικό προσδιορισμό της σε σχέση με την ύλη, τον χώρο και τον χρόνο (όπως συμβαίνει στον Τίμαιο). Οι ερμηνείες της πλατωνικής μεταφυσικής από τον Αλέξανδρο Νεχαμά βρίσκονται πολύ μακριά από τις εύκολες θεωρίες των «δύο κόσμων» με τις οποίες αδίκως χρεώνεται συχνά ο Πλάτων, πολύ μακριά και από μια (ριζικά εσφαλμένη) ιδεαλιστική προσέγγιση της πλατωνικής θεωρίας των Ιδεών, σύμφωνα με την οποία η νόηση γεννά το Είναι. Παρά το γεγονός ότι όλες οι μελέτες του τόμου είναι γραμμένες στην Αμερική κατά τις δεκαετίες του 1970, του ’80 και του ’90, οι ερμηνείες αυτές βρίσκονται, διανοητικά, ψυχικά και αισθητικά, πολύ κοντά στο αττικό φως και το κάλλος, δηλαδή την αυθεντική αρετή, του αθηναϊκού τοπίου που δοξάζεται, άπαξ μεν μοναδικά δε, στον πλατωνικό Φαίδρο (230b-c). Τις φανταζόμαστε να έχουν νοερά συλληφθεί στις όχθες του Ιλισού, κάτω από έναν μεγάλο πλάτανο, υπό το μονόχορδο άσμα τζιτζικιών. [1] Αλέξανδρος Νεχαμάς, Νίτσε: η ζωή σαν λογοτεχνία, μτφρ. Αναστασία Παπακωνσταντίνου, Αρχοντή Κόρκα, επιμ. Κώστας Λιβιεράτος, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2002. [2] Αλέξανδρος Νεχαμάς, Η τέχνη του βίου. Σωκρατικοί στοχασμοί από τον Πλάτωνα στον Φουκώ, μτφρ. Βαρβάρα Σπυροπούλου, επιμ. Στέλιος Βιρβιδάκης, Νεφέλη, Αθήνα 2001.

Ζητήματα πλατωνικής μεταφυσικής στη σκέψη του Αλέξανδρου Νεχαμά

Σύνδεση