Οι δόξες της Αξώμης

ARB – THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS Σύγχρονες έρευνες για τη μεσαιωνική Αιθιοπία μας υπενθυμίζουν πόσο ευρύτερη είναι η έννοια του Χριστιανισμού από εκείνη της Ευρώπης Verena Krebs, Medieval Ethiopian Kingship, Craft, and Diplomacy with Latin Europe [Η μεσαιωνική αιθιοπική βασιλεία και η τέχνη της διπλωματίας με τη Λατινική Ευρώπη], Palgrave MacMillan, 308 pp. Samantha Kelly (ed.), A Companion to Medieval Ethiopia and Eritrea [Μια περιήγηση στην Αιθιοπία και την Ερυθραία του Μεσαίωνα], Brill, 580 pp. Maria Evangelato, A Contextual Reading of Ethiopian Crosses Through Form and Ritual: Kaleidoscopes of Meaning [Οι αιθιοπικοί σταυροί στα συμφραζόμενά τους. Μορφές και τελετουργίες, καλειδοσκόπια νοήματος], Gorgias, 366 pp. Τα τελευταία τριάντα χρόνια συντελέστηκε σταδιακά μια επιστημονική επανάσταση, που έχει αλλάξει ριζικά τις αντιλήψεις μας για την πρώτη χιλιετία του Χριστιανισμού, τον οποίο έχουμε πάψει πια να θεωρούμε ως μια αποκλειστικά ευρωπαϊκή θρησκεία, με ρίζες μεσογειακές, η οποία τάχα ήταν προορισμένη να φτάσει στο αποκορύφωμά της στη λατινική Δύση. Οι ερευνητές έχουν στρέψει τώρα την προσοχή τους στην Αφρική και την Ασία, για να ανακαλύψουν αρχαίες, αλλά σχετικά άγνωστες μορφές του Χριστιανισμού, των οποίων η ευρεία αλλά ξεχασμένη σήμερα παρουσία κάνει να φαντάζει πολύ μικρή η αρχή της ορθόδοξης εκκλησίας στην Ευρώπη. Νομίζαμε για καιρό ότι ο αρχαίος Χριστιανισμός διαδόθηκε σχεδόν αποκλειστικά στον ελληνικό και τον ρωμαϊκό κόσμο, όμως τώρα διαπιστώνουμε ότι ο αρχαίος Χριστιανισμός έμοιαζε με έναν μεγάλο κομήτη, του οποίου η φωτεινή πορεία εκτεινόταν σε όλη σχεδόν την υδρόγειο, από το Κέρας της Αφρικής ίσαμε την ακτή του Ταμίλ Ναμπού, κι από τη Μεσοποταμία μέχρι την αυλή του Κινέζου αυτοκράτορα. Σε όλες αυτές τις περιοχές μπορούσε να βρει κανείς χριστιανικές κοινότητες που ενώνονταν μεταξύ τους με τα εύθραυστα οπωσδήποτε δίκτυα του εμπορίου και της διπλωματίας. Το βιβλίο Invitation to Syriac Christianity [Μια πρόσκληση στον συριακό Χριστιανισμό], που θα εκδοθεί από τον Μάικλ Πεν και τους συνεργάτες του Σκοτ Τζόνσον, Κρίστιν Σέπαρντσον και Τσαρλς Στενγκ[1], μας δίνει μια ιδέα για τον πλούτο μιας τέτοιας, πολύ σημαντικής υποδιαίρεσης του ανατολικού Χριστιανισμού. Αυτό που εμείς ονομάζουμε συριακό Χριστιανισμό αποτελείται στην πραγματικότητα από ένα δίκτυο ανεξάρτητων εκκλησιών, διασκορπισμένων σε ολόκληρη τη Μέση Ανατολή (από τη σύγχρονη Τουρκία μέχρι το Ιράν και την Κεντρική Ασία), οι οποίες, όσο κι αν διέφεραν κατά το δόγμα, είχαν ως κοινή γλώσσα λατρείας και πολιτιστικής έκφρασης τα Συριακά, μια γλώσσα που αναπτύχθηκε ανατολικά της Μεσογείου, σε έναν κόσμο που είχε διαμορφωθεί πριν από την Ελλάδα και τη Ρώμη. Προέρχονταν από τα Αραμαϊκά, που κάποτε ήταν η lingua franca της περσικής αυτοκρατορίας, αλλά και του ίδιου του Ιησού Χριστού, και εξελίχθηκε στην Έδεσσα (τη σημερινή Ούρφα της ανατολικής Τουρκίας), σε μια περιοχή στα σύνορα της ρωμαϊκής και της περσικής αυτοκρατορίας. Ακόμη και στις περιοχές που τα Συριακά δεν μιλιούνταν, χρησιμοποιούνταν από τις χριστιανικές ομάδες που άνθησαν στην Ασία από τον τρίτο μέχρι τον δέκατο τρίτο αιώνα, όπως τα Αγγλικά σήμερα στις διεθνείς σχέσεις μας. Τα κείμενα που συγκροτούν το σώμα του βιβλίου αυτού, ανθολογημένα από έργα λατρευτικά, αντιρρητικά ή κατηχητικά, έχουν επιλεγεί με μεγάλη προσοχή, και μεταφράζονται και ερμηνεύονται με εμβρίθεια και σαφήνεια. Αποτελούν ένα θησαυροφυλάκιο, μέσα από το οποίο ο αναγνώστης μπορεί να αντλήσει πληροφορίες για όλες τις πτυχές ενός οικουμενικού Χριστιανισμού. Μπορούμε να διαβάσουμε στο βιβλίο αυτό θρησκευτική ποίηση, της οποίας οι ρίζες φτάνουν πίσω στον χρόνο, στην αρχαία Εγγύς Ανατολή, μπορούμε ακόμη να παρακολουθήσουμε τη μετάφραση αρχαίων ελληνικών φιλοσοφικών κειμένων στα Συριακά και κατόπιν στα Αραβικά. Μια τυχαία επισήμανση στις επιστολές του Τιμόθεου του Α΄, του Καθολικού (δηλαδή του πατριάρχη κατά κάποιον τρόπο) της Εκκλησίας της Ανατολής (780-823), που συχνά αναφέρεται ως Νεστοριανή Εκκλησία, μας δημιουργεί την αίσθηση μιας εκκλησίας καθαρά οικουμενικής: ο Τιμόθεος υπενθυμίζει σε έναν επίσκοπο που είχε αποσυρθεί στις ανέσεις της Βαγδάτης ότι οι συνάδελφοί του ήταν στον δρόμο για την Κίνα και την Ινδία και ότι ο ίδιος ο Τιμόθεος είχε μόλις ιδρύσει ακόμη μια επισκοπή για το Θιβέτ! Κι όλα αυτά σε μια εποχή που τα σύνορα της χριστιανικής Ευρώπης μόλις είχαν αγγίξει τη βόρεια Γερμανία. Όμως ο Τιμόθεος ήταν επικεφαλής μιας εκκλησίας, που και ως προς την έκταση και ως προς τον αριθμό των πιστών της έμοιαζε με γίγαντα σε σχέση με τις εκκλησίες του δυτικού κόσμου. Αυτή η υπενθύμιση της ύπαρξης ενός Χριστιανισμού πέρα από το στενό ευρωπαϊκό πλαίσιο μπορεί να συμβάλει αποφασιστικά στη μελέτη των πρώτων αιώνων του Ισλάμ. Όταν οι περιοχές της Μέσης Ανατολής, όπου κυριαρχούσε ο συριακός Χριστιανισμός απορροφήθηκαν από την αραβική αυτοκρατορία, ο πιο στενός, συνεχής και συχνά ευγενής διάλογος μεταξύ Χριστιανών και Μουσουλμάνων ήταν εκείνος που διεξήχθη μεταξύ των μελών των συριακών εκκλησιών και των νέων γειτόνων και κυρίων τους. Το βιβλίο Μια πρόσκληση στον συριακό Χριστιανισμό μάς επιτρέπει να παρακολουθήσουμε αυτή τη συνάντηση νοοτροπιών και αντιλήψεων. Και στηρίζει σε μεγάλο βαθμό τα συμπεράσματα του ρηξικέλευθου βιβλίου του Τζακ Τέινους, The Making of the Medieval Middle East: Religion, Society, and Simple Believers [Η δημιουργία της μεσαιωνικής Μέσης Ανατολής: Θρησκεία, κοινωνία και απλοί πιστοί],[2] το οποίο μας δείχνει με απόλυτα πειστικό τρόπο πόση δυναμικότητα αλλά και διαφορετικότητα ενέκλειε στους κόλπους της η συριακή χριστιανοσύνη, με την οποία οι πρώτοι Μουσουλμάνοι ήρθαν σε επαφή. Ο Τέινους δεν είναι βέβαια ο μόνος που εισηγείται αυτήν την στροφή προς την Ανατολή, εφόσον τα Συριακά διδάσκονται σήμερα σε πολλά πανεπιστήμια της Ευρώπης και της Αμερικής, ενώ η έρευνα πάνω σε αντικείμενα που σχετίζονται με τη Συρία από μελετητές των χριστιανικών εκκλησιών και του πρώιμου Ισλάμ ενθαρρύνεται όλο και πιο πολύ. Νέοι επιστήμονες, που ώς τώρα ήξεραν μόνο Αρχαία Ελληνικά και Λατινικά, έχουν αρχίσει να επεκτείνουν τις έρευνές τους στο απαιτητικό πεδίο του ανατολικού χριστιανισμού, χρησιμοποιώντας πηγές στα Συριακά, τα Κοπτικά, τα Αρμενικά και τα Γεωργιανά. Όμως μπορούμε να ανακαλύψουμε ακόμη περισσότερα πράγματα, αν στρέψουμε την προσοχή μας στο νότιο άκρο της Ερυθράς Θάλασσας και στο Κέρας της Αφρικής, πολύ νοτιότερα δηλαδή της Μεσογείου. Αυτή η περιοχή παραδοσιακά ονομάζεται Αιθιοπία, σήμερα όμως είναι διαιρεμένη ανάμεσα στην Ομοσπονδιακή Λαοκρατική Δημοκρατία της Αιθιοπίας και το Κράτος της Ερυθραίας. Ο Χριστιανισμός διαδόθηκε εκεί από ταξιδιώτες και εμπόρους που είχαν έρθει από τη ρωμαϊκή Αίγυπτο και τη Συρία. Γύρω στο 340 η χριστιανική πίστη υιοθετήθηκε από τον νεγκούς, δηλαδή τον βασιλιά, της Αξώμης Εζάνα (321-360). Τα ελληνικά ήταν γνωστά στις ακτές της Ερυθράς, όμως η Αξώμη δεν ήταν ένας απλός κλώνος του Βυζαντίου, εφόσον διέθετε και γλώσσα δική της και δική της κρατική υπόσταση. Οι εβδομήντα δύο μαθητές, αγνώστου καλλιτέχνη, περ. 1480-1520, Αιθιοπία. Μουσείο Πωλ Γκεττύ, Λος Άντζελες. Η βασιλική πρωτεύουσα, η πόλη της Αξώμης, ήταν στολισμένη με γιγάντιους οβελίσκους, ένας από τους οποίους είχε ύψος σχεδόν 6 μέτρα. Αυτά τα μνημεία είναι τα τελευταία που ύψωσαν ανθρώπινα χέρια, αφού τα κατασκεύασαν από ατόφια πέτρα. Μερικά μένουν όρθια μέχρι σήμερα στην περιοχή αυτήν, στην οποία τώρα μαίνεται ο εμφύλιος πόλεμος. Η Αιθιοπία του Εζάνα βρισκόταν απέναντι από την Υεμένη και σίγουρα είχε κάποια μετοχή στα πλούτη από τις περιοχές που βρέχονταν από τον Ινδικό Ωκεανό. Πάνω από όλα όμως είχε τη δυνατότητα να στρατολογεί από τα αιθιοπικά υψίπεδα (την «Οροφή της Αφρικής») μαχητές που γνώριζαν άριστα τη χρήση των μακρών δοράτων. Στο τέλος του τέταρτου αιώνα η Αξώμη θεωρούνταν ένα από τα μεγάλα βασίλεια της γης, έστω κι αν βρισκόταν στην άκρη του κόσμου σύμφωνα με τις αντιλήψεις των Ελλήνων και των Ρωμαίων. Ο Χριστιανισμός περιοριζόταν βέβαια στην αυλή του Εζάνα, ήταν όμως ένας Χριστιανισμός ελεύθερος από κάθε είδους συγχύσεις και περιορισμούς σαν αυτούς που είχε να αντιμετωπίσει ο εξίσου ευσεβής σύγχρονός του Ρωμαίος αυτοκράτορας Κωνσταντίνος, ο οποίος έπρεπε να συγκρουστεί με τους αριστοκράτες και τους παραδοσιακούς γραφειοκράτες, που δεν ήθελαν να εγκαταλείψουν την προγονική θρησκεία τους, γι’ αυτό και τα νομίσματα του Κωνσταντίνου ήταν εντυπωσιακά ουδέτερα, καθώς παραστάσεις χριστιανικές δεν υπάρχουν σε αυτά σχεδόν καθόλου. Τα νομίσματα όμως του Εζάνα, από ατόφιο χρυσό, έχουν επάνω τους σταυρούς. Ο Χριστός του Εζάνα και των διαδόχων του ήταν ένας θεός του πολέμου. Ένας νεγκούς προσφεύγει στον «Κύριον τον ισχυρόν, τον Κύριον τον δυνατόν εν πολέμοις» και στον «Ιησού Χριστό … τον νικηφόρο, στον οποίο πιστεύω, σε εκείνον που μου έδωσε τη βασιλεία». Ακόμη πιο περίεργη είναι η εμμονή σε αυτή την αίσθηση αρχαίου μεγαλείου, η οποία επιβίωσε ολόκληρη τη χιλιετία που ακολούθησε![3] Γύρω στο 600 αυτός ο πολύπλοκος κρατικός σχηματισμός με τα τεράστια σε όγκο μνημεία του στην Αξώμη κατέρρευσε. Ο κόσμος των βουνών, με τις τρομακτικές καταιγίδες και τις αστραπές, των βουνών με το ιλιγγιώδες ύψος και τους χειμάρρους που καθιστούν τη διάβασή τους αδύνατη την περίοδο των καλοκαιρινών βροχών, ήρθε να αντικαταστήσει τα αρχαία αστικά κέντρα των ακτών της Ερυθράς θάλασσας. Ένας Χριστιανισμός με έμφαση στο θεϊκό χάρισμα, που βασιζόταν στην απευθείας μίμηση των ηρωικών «αγίων ανθρώπων» της Συρίας και της Αιγύπτου στην ύστερη αρχαιότητα, σιγά σιγά προωθήθηκε προς το εσωτερικό, προς την Αφρική του ισημερινού, προκειμένου να ανταγωνιστεί με τις παραδοσιακές θρησκείες, οι οποίες ήταν ως τότε οι φρουροί του κόσμου. Μας λένε οι ιστορίες που κυκλοφορούσαν για αιώνες σε μοναστικούς κύκλους ότι οι κατάρες των μοναχών ξερίζωναν μαγικά δέντρα, ότι με το χτύπημα του ραβδιού τους ξεπηδούσαν από το έδαφος πηγές που πότιζαν ολόκληρες κοιλάδες κι ότι η παρουσία τους μετέτρεπε σε ειρηνικά βασίλεια τις άγριες εκείνες περιοχές κοντά στις πηγές του Νείλου, εκεί όπου οι πρώτοι Πορτογάλοι ταξιδιώτες θα ταξίδευαν αργότερα τη νύχτα με τα σπαθιά ξεγυμνωμένα για τον φόβο των λεοπαρδάλεων. Ο αββάς Τάκλα Χαϊμανότ (1215-1313), ο μεγάλος ιδρυτής μονών και ευαγγελιστής του Νότου, παριστανόταν στις απεικονίσεις του πάντα με τη συνοδεία ενός εξημερωμένου λιονταριού. Οι διάδοχοι του Εζάνα θεωρούσαν ότι το ιερό και το κοσμικό στοιχείο ενώνονται με έναν τρόπο πολύ πιο δραματικό από ό,τι πίστευαν οι Βυζαντινοί και οι Ρωμαίοι. Οι μεσαιωνικές αιθιοπικές αφηγήσεις περιγράφουν τους νεγκούς ως ένα παράξενο μίγμα βιαιότητας και χριστιανικής γαλήνης: λέγεται ότι στην παιδική τους ηλικία εκπαιδεύονταν για να γίνουν ιερείς, μόνον όταν έχυναν με το δόρυ τους το πρώτο αίμα μπορούσαν να γίνουν βασιλείς. Το βιβλίο Kebra Nagast (Η δόξα των βασιλέων) πρόσθεσε μια επιπλέον διάσταση στη δόξα των Αιθιόπων μοναρχών. Το κείμενο αυτό είναι μια διασκευή της ιστορίας της Παλαιάς Διαθήκης σε μεγάλη κλίμακα, η οποία είχε σκοπό να παρουσιάσει την Αιθιοπία ως ανώτερη του Ισραήλ και ως το ανώτερο βασίλειο της γης. Το βιβλίο Η δόξα των βασιλέων ισχυρίζεται ότι η αιθιοπική βασιλική δυναστεία καταγόταν από τον Σολομώντα μέσω της Μακέδα, της βασίλισσας του Σαβά, που ήταν βασίλισσα της Αιθιοπίας. Επίσης στο βιβλίο περιγράφεται πώς οι Αιθίοπες ακόλουθοι της βασίλισσας πήραν μαζί τους την Κιβωτό της Διαθήκης στην ορεινή πατρίδα τους. Πιστεύοντας ότι είναι οι ιδιοκτήτες της αληθινής Κιβωτού, οι Αιθίοπες βασιλιάδες θεωρούσαν ότι ιεραρχικά υπερέχουν των άλλων συναδέλφων τους στη γη, ακόμη κι εκείνων του Βυζαντίου. Μάλιστα στο βιβλίο Η δόξα των βασιλέων περιγράφεται η συνάντηση του νεγκούς και του βυζαντινού αυτοκράτορα στα Ιεροσόλυμα τον έκτο αιώνα, για να μοιράσουν, υποτίθεται, τον κόσμο μεταξύ τους, και φυσικά ο νεγκούς πήρε τη μερίδα του λέοντος. Οι Χριστιανοί της Αιθιοπίας πιστεύουν ότι το βιβλίο Η δόξα των βασιλέων γράφτηκε αρχικά στα Κοπτικά, φυλάχτηκε για ένα διάστημα στην Αγία Σοφία στην Κωνσταντινούπολη, μεταφράστηκε στα Αραβικά, και κατόπιν τον δέκατο τέταρτο αιώνα μεταφράστηκε και στα Γκέεζ, την επίσημη γλώσσα της λατρείας της αιθιοπικής εκκλησίας. Οι ειδικοί πιστεύουν σήμερα ότι η κοπτική παραλλαγή δεν υπήρξε ποτέ, ενώ η αραβική μπορεί να υπήρχε όντως. Η μετάφραση στα Γκέεζ πραγματοποιήθηκε μεταξύ των ετών 1314 και 1322, την εποχή περίπου που ο μεγάλος πολεμιστής βασιλιάς Αμντά Σεγιόν ο Α΄ πολεμώντας προχώρησε προς την παραλία της Ερυθράς Θάλασσας, περνώντας από τις μουσουλμανικές πόλεις της ακτής. Ο βασιλιάς απαθανάτισε τις πράξεις του σε ένα μοναστικό χειρόγραφο σε γλώσσα ανάλογη εκείνης των πολεμοχαρών πέτρινων επιγραφών του Εζάνα μια χιλιετία πρωτύτερα: Εγώ, ο βασιλιάς Αμντά Σεγιόν, κατέβηκα στη θάλασσα … Όταν έφτασα εκεί, ανέβηκα σε έναν ελέφαντα και μπήκα στη θάλασσα. Χρησιμοποίησα τα βέλη και τα κοντάρια μου, σκότωσα τους εχθρούς μου και έσωσα τον λαό μου. Όταν λοιπόν απευθύνθηκαν στη Δυτική Ευρώπη στις αρχές του δέκατου πέμπτου αιώνα, οι βασιλιάδες της Αιθιοπίας είχαν την αίσθηση ότι βρίσκονται στην κορυφή της ιεραρχίας των βασιλιάδων αυτού του κόσμου. Αυτή η συνάντηση αποτελεί το αντικείμενο του βιβλίου της Βερένα Κρεμπς, Η μεσαιωνική αιθιοπική βασιλεία και η τέχνη της διπλωματίας με τη Λατινική Ευρώπη. Το 1402 πρέσβεις σταλμένοι από τον νεγκούς Νταβίτ τον Β΄ έφτασαν στη Βενετία. Έφερναν μαζί τους το δέρμα ενός γορίλα και μιας ζέβρας, μαζί με πέντε ζωντανές λεοπαρδάλεις. Γιατί είχαν πάει εκεί; Πάντα θεωρούνταν βέβαιο ότι ο νεγκούς στράφηκε στην Ευρώπη για να πάρει εκείνο που οι Ευρωπαίοι θεωρούσαν ότι είχε ανάγκη, δηλαδή στρατιωτική συμμαχία εναντίον των Μουσουλμάνων και τεχνολογική βοήθεια, για παράδειγμα, πυρίτιδα. Όμως δεν επρόκειτο για κάτι τέτοιο. Η Κρεμπς κατάφερε να ανασυνθέσει εν μέρει το παρασκήνιο της πρεσβείας, αντλώντας με μεγάλη επιδεξιότητα στοιχεία από ένα χειρόγραφο που δημοσιεύτηκε το 1999, το οποίο δίνει την εκδοχή των ίδιων των Αιθιόπων για την πρεσβεία αυτή. Σε αυτό το κείμενο που ονομάζεται Ομιλία για το ξύλο του Τιμίου Σταυρού οι στόχοι του βασιλιά Νταβίτ δηλώνονται ξεκάθαρα: δεν επιδίωκε στρατιωτικές συμμαχίες, λείψανα ήθελε να πάρει από τους Δυτικούς για να τα αφιερώσει στις εκκλησίες του. Δεν ήθελε τεχνολογία, αλλά πολύτιμα χρυσοποίκιλτα υφάσματα, «που δεν έχουν υφανθεί από χέρι γήινου πλάσματος», για να τα στρώνει επάνω στις άγιες τράπεζες και να τα μοιράζει στους αυλικούς του σε επίσημες εκδηλώσεις. Η Κρεμπς διευκρινίζει ότι «δεν έχουμε να κάνουμε με ένα αδύναμο βασίλειο σε ανάγκη, που είναι μόνο παθητικός δέκτης … αλλά είμαστε ενώπιον ενός αφρικανικού κράτους που απευθύνεται σαν ίσος προς ίσον στους Δυτικούς με τη φωνή μιας χριστιανικής αυτοκρατορίας γεμάτης αυτοπεποίθηση». Η πρεσβεία του Νταβίτ ήταν η χειρονομία ενός μεγάλου βασιλιά κατά τα πρότυπα του Σολομώντα, ο οποίος «επιλεκτικά και ύστερα από πολλή σκέψη και όχι χωρίς υστεροβουλία, ζητά θησαυρούς, ομολογώντας έτσι την κοινή πίστη του με τις ξένες αυτές χώρες, που ονομάζονται στα Αιθιοπικά, χωρίς καμιά διάκριση, “περιοχή των Φράγκων”». Χριστιανική εικόνα, 17ος αιώνας, Αιθιοπία. Μουσείο Μάικλ Σ. Κάρλος, Πανεπιστήμιο Έμορυ, Ατλάντα. Η θρησκευτική διάσταση των επόμενων συναντήσεων επίσης δεν μαρτυρεί κανένα αίσθημα κατωτερότητος από την πλευρά των Αιθιόπων. Γύρω στο 1316, κατά τη διάρκεια της Συνόδου της Κωνσταντίας, που έθεσε τέρμα στο μεγάλο σχίσμα της δυτικής χριστιανοσύνης, όταν υπήρχαν ελπίδες και για μια ευρύτερη ένωση όλων των εκκλησιών, εμφανίστηκαν εκεί τρεις Αιθίοπες μοναχοί, ο Πέτρος, ο Βαρθολομαίος κι ο Αντώνιος, οι πρώτοι Αιθίοπες που πέρασαν τις Άλπεις. Κάνουν την εμφάνισή τους ούτε λίγο ούτε πολύ στο περίτεχνα διακοσμημένο χειρόγραφο Τρισόλβιες Ώρες του δούκα του Μπερύ. Στη σελίδα που παριστάνεται η Ύψωση του Τιμίου Σταυρού, ο χρόνος κι οι αποστάσεις μηδενίζονται: ο Τίμιος Σταυρός μέσα σε μια πολύτιμη κρυστάλλινη θήκη προσκυνείται από τον αυτοκράτορα Κωνσταντίνο και τη μητέρα του Ελένη στη μια πλευρά, ενώ στην άλλη πλευρά στέκονται οι τρεις αυτοί μοναχοί: φορούν σκούρους χιτώνες και κρατούν σιδερένιους σταυρούς. Στα μέτωπά τους έχουν τατουάζ με τον σταυρό. Στέκονται εκεί ως εκπρόσωποι ενός αρχέγονου Χριστιανισμού, που έρχονται να παρηγορήσουν τη διαιρεμένη Καθολική Εκκλησία στην ώρα της ανάγκης της. Όμως η πιο αποκαλυπτική για μας συνάντηση έλαβε χώρα λίγο αργότερα, κατά τη βασιλεία του νεγκούς Ζάρα Γιάκομπ, που βασίλεψε από το 1438 και εξής. Το 1441 Αιθίοπες μοναχοί επισκέφθηκαν τη Ρώμη και είπαν στον πάπα Ευγένιο τον Δ΄ ότι οι Αιθίοπες απορούν κάπως που για οχτώ αιώνες κανένας πάπας δεν τους απηύθυνε ούτε μια λέξη κι ότι είναι καιρός να θεραπευθεί το πράγμα αυτό. Αυτό το είπαν ευτυχώς στα Γκέεζ κι όχι σε κάποια γλώσσα από εκείνες που καταλάβαινε ο πάπας. Βεβαίωσαν, ωστόσο, τον πάπα ότι θα αναφέρουν στον κύριό τους στην πατρίδα τους ότι ο πάπας είναι καλός Χριστιανός. Ο Ζάρα Γιάκομπ, όπως πολλοί πρόγονοί του, είχε εκπαιδευτεί ως ιερέας κι είχε γράψει πολλά κείμενα για τη λατρεία της Θεοτόκου και την ενανθρώπηση του Λόγου. Πολλές σελίδες περγαμηνής στο βασιλικό εργαστήριο αντιγραφής είχαν γεμίσει με αποκηρύξεις της μαγείας, των μη χριστιανικών πρακτικών τατουάζ και των ταλισμανικών προσευχών. Είχε πάρει στα σοβαρά τη θεολογία και οι απεσταλμένοι του έπρεπε να τον διαβεβαιώσουν ότι ο πάπας ήταν βράχος σε αυτά τα ζητήματα. Ο βασιλιάς πέθανε το 1468, δεκαπέντε χρόνια μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Τούρκους. Αν το είχε μάθει, θα είχε συνειδητοποιήσει ότι ηγούνταν πλέον του τελευταίου από τα μεγάλα χριστιανικά βασίλεια της Ανατολής που στεκόταν ακόμα όρθιο. Ένα βιβλίο όπως αυτό της Κρεμπς κάνει κάποιον να θέλει να μάθει περισσότερα γι’ αυτό το μακρινό βασίλειο. Αυτή την ανάγκη καλύπτει με τον καλύτερο τρόπο το βιβλίο της Σαμάνθας Κέλλυ, Μια περιήγηση στη μεσαιωνική Αιθιοπία και την Ερυθραία. Η Κέλλυ μας υπενθυμίζει ότι βρισκόμαστε σε ένα πεδίο, για το οποίο οι πηγές διαρκώς αυξάνονται, κι αυτό οφείλεται στην ψηφιακή φωτογράφηση των αιθιοπικών χειρογράφων, τόσο στην ίδια την Αιθιοπία, όσο και στις βιβλιοθήκες άλλων χωρών. Όμως η πιο εκπληκτική συμβολή του συλλογικού αυτού τόμου είναι η νέα αντίληψη που προβάλλει για την ίδια την Αιθιοπία. Μέχρι τώρα υπήρχε η τάση να αντιμετωπίζουμε την Αιθιοπία σαν ένα ορεινό καταφύγιο, στο οποίο ο χρόνος είχε σταματήσει. Ο Έντουαρντ Γκίμπον σε μια στιγμή ρητορικής έξαρσης, αλλά και εσφαλμένης κρίσης, έγραψε: «Οι Αιθίοπες, περιτριγυρισμένοι από όλες τις πλευρές από τους εχθρούς της θρησκείας τους, κοιμούνταν σχεδόν για χίλια χρόνια, ξεχνώντας τον κόσμο, ο οποίος τους είχε κι αυτός ξεχάσει». Ισχύει όμως το εντελώς αντίθετο: η μεσαιωνική Ερυθραία, που περιλαμβάνει μεγάλο μέρος της σημερινής Αιθιοπίας, ήταν μια κοινωνία - σύνορο πολιτισμών, καθώς από παντού εισχωρούσαν σε αυτήν δρόμοι που οδηγούσαν από τον Ινδικό ωκεανό και την Ερυθρά στα βάθη της Αφρικής του ισημερινού. Αυτή η αναθεώρηση της ιστορίας της μεσαιωνικής Αιθιοπίας είναι ίσως η πιο προκλητική πτυχή του βιβλίου αυτού. Όπως γράφει ένας από τους συγγραφείς του τόμου της Κέλλυ: «Ας ελπίσουμε ότι η εικόνα μιας αρχαϊκής, μη αναπτυσσόμενης και απομονωμένης χώρας, δεν γίνεται πλέον αποδεκτή στις μέρες μας». Τα κείμενα των βασιλιάδων και των κληρικών είχαν προωθήσει την εικόνα μιας Αιθιοπίας, της οποίας ο πληθυσμός ήταν αποκλειστικά χριστιανικός, ωστόσο οι καρποφόρες έρευνες ιστορικών και αρχαιολόγων αποκάλυψαν ένα τοπίο γεμάτο από μουσουλμανικά τζαμιά και νεκροταφεία, επίσης κι από μεγαλιθικούς κυκλικούς σχηματισμούς, σιωπηλούς μάρτυρες μιας παγανιστικής παρουσίας, η οποία είναι εντελώς αόρατη στις επίσημες πηγές της εποχής και γι’ αυτό μέχρι πρόσφατα αγνοήθηκε και από τους σύγχρονους ερευνητές. Οι Χριστιανοί της Αιθιοπίας όχι μόνο δεν βρίσκονταν αποκλεισμένοι στο ορεινό τους κρησφύγετο, αλλά ήταν μάλιστα υποχρεωμένοι να αγωνίζονται διαρκώς για τη διατήρηση της ταυτότητάς τους μέσα σε μια περιοχή με υψηλό δείκτη πολυπολιτισμικότητας. Οι περήφανες αντιλήψεις για την καταγωγή από τον Σολομώντα, που ενθάρρυναν βασιλιάδες σαν τον Νταβίτ Β΄ και τον Ζάρα Γιάκομπ να στέλνουν πρέσβεις στην Ευρώπη, δεν ήταν στατικές ούτε έμειναν αναπάντητες. Πίσω από τις μεγαλοπρεπείς φράσεις μπορούμε να ακούσουμε τον ήχο ενός οικοδομήματος δυνατού, που ραγίζει όμως, καθώς ο δυνατός άνεμος το κινεί πέρα-δώθε. Εδώ πρέπει να θυμηθούμε ότι η αιθιοπική εκκλησία είχε κληρονομήσει από τις θεολογικές διαμάχες του πέμπτου και έκτου αιώνα μια ιδιαίτερα προκλητική μορφή Χριστιανισμού. Μαζί με τον πληθυσμό της Αιγύπτου και μεγάλα τμήματα των συριακών εκκλησιών της δυτικής Ασίας, οι Αιθίοπες επέλεξαν τη μονοφυσιτική (ή μιαφυσιτική) άποψη για την συγχώνευση της θείας και της ανθρώπινης φύσης στο πρόσωπο του Χριστού. Παρά τη διαρκή πίεση των βυζαντινών αυτοκρατόρων, οι Μονοφυσίτες απέρριπταν τις αποφάσεις της Συνόδου της Χαλκηδόνας του 451 (επρόκειτο για μια αποκλειστικά κρατική υπόθεση σε μια περιοχή απέναντι από την Κωνσταντινούπολη, στο σημερινό Καδίκιοϊ, απέναντι ακριβώς από το αυτοκρατορικό παλάτι), προτιμώντας τη δική τους αδιάλλακτη άποψη. Επέμεναν στην απόλυτη ένωση του ανθρώπου Ιησού και του Θεού Λόγου σε μια φύση, αφήνοντας τις λατινικές και βυζαντινές εκκλησίες στο σφάλμα τους να λατρεύουν έναν διχοτομημένο με περίεργο τρόπο Χριστό όπως πίστευαν οι Μονοφυσίτες, στερημένο από την πληρότητα της θεϊκής του δυνάμεως. Η Αιθιοπία, το μόνο χριστιανικό βασίλειο της Ανατολής που έμεινε ανεξάρτητο παρά τη διαρκή ισλαμική πίεση, ήταν μια αυτοκρατορία μονοφυσιτική. Τι σήμαινε αυτό; Πρέπει να καταλάβουμε ότι μια φαινομενικά αφηρημένη θεολογική διαμάχη μπορούσε στο διάβα του χρόνου να δημιουργήσει στο ανθρώπινο φαντασιακό μια τελείως ιδιαίτερη αίσθηση της πραγματικότητας. Η κατοχύρωση της αδιάρρηκτης ένωσης του θείου καi του ανθρωπίνου στον έναν και μοναδικό Χριστό, σήμαινε ότι ο Θεός κατέβηκε στη γη, εκεί όπου τον χρειάζονταν, με όλη του τη δύναμη. Κάτι τέτοιο υπονοούσε ότι σε ορισμένες περιστάσεις, ανθρώπους και τόπους, ο ουρανός κι η γη μπορούσαν να ενωθούν σε μια αδιάσπαστη ενότητα, μονολιθική θα λέγαμε, οπότε το ανθρώπινο δεν το χωρίζει πια από το θείο παρά μια μόνον λεπτή κλωστή. Ο νεγκούς Ζάρα Γιάκομπ προώθησε τη λατρεία της Θεοτόκου με τέτοιο πάθος, επειδή σε αυτήν είδε ένα ον, στο οποίο θείο και ανθρώπινο, ψυχή και σώμα, είναι ενωμένα σε μια ενότητα, αντανακλώντας το ένα επάνω στο άλλο. «Το Άγιον Πνεύμα δεν χωρίστηκε πια από την Παρθένο ούτε μια στιγμή». Αν αυτό ίσχυε για την Παρθένο Μαρία, πολλώ μάλλον θα ίσχυε για τον υιό της, τον Ιησού. Ο όρος της Χαλκηδόνος φαινόταν να μειώνει τον Χριστό και να τον παρουσιάζει ως υποκείμενον στις ανθρώπινες αδυναμίες και αβέβαιο για τους σκοπούς του. Για έναν καλό Χριστιανὀ σαν τον Ζάρα Γιάκομπ, η αντίληψη ότι ο Χριστός είχε δυο γλώσσες και διπλό νου, που μπορεί και να πλανούν ή και να πλανώνται, ήταν άκρως αποκρουστική. Μόνο ένας Χριστός στην απόλυτη θεϊκή δόξα του μπορούσε να προφυλάξει την Αιθιοπία από τον ασταμάτητο άνεμο της αλλαγής. Για να καταλάβουμε την προσαρμοστικότητα αυτών των ιδεών, θα ήταν καλό να επισκεπτόμασταν τα σύγχρονα μοναστήρια της Αιθιοπίας και της Ερυθραίας. Από τον Μεσαίωνα ακόμη το σημείο του σταυρού ήταν το χαρακτηριστικό σημείο της χριστιανικής ταυτότητας σε μια περιοχή που ήταν και είναι πολυπολιτισμική κι όχι αποκλειστικά χριστιανική: σταυροί μεγάλοι για λιτανείες, σταυροί χειρός, σταυροί που φοριούνται σαν περιδέραια, σταυροί τατουάζ. Παλιότερα αντιμετωπίζονταν περισσότερο ως αντικείμενα λαϊκής τέχνης. Τώρα έχουν μελετηθεί διεξοδικά στη μελέτη της Μαρίας Ευαγγελάτου, Οι αιθιοπικοί σταυροί στα συμφραζόμενά τους: Μορφές και τελετουργίες. Πρόκειται καταρχήν για έναν τόμο απίστευτης ομορφιάς: το μάτι του αναγνώστη γεμίζει από σταυρούς όλων των σχημάτων και μεγεθών, αλλά και από φωτογραφίες των εκδηλώσεων, κατά τις οποίες χρησιμοποιούνται αυτοί οι σταυροί. Δεν πρόκειται όμως μόνο για ένα βιβλίο για την τέχνη, είναι κάτι περισσότερο: μια μελέτη του ρόλου που παίζει ο σταυρός τόσο στο επίπεδο του φαντασιακού όσο και στο επίπεδο της κοινωνίας στην καθημερινότητα του Αιθίοπα πιστού. Εδώ βρίσκουμε ξανά τα θέματα που απασχολούσαν τους μεσαιωνικούς ηγεμόνες της Αιθιοπίας, απλά τώρα εκφράζονται με υλικές μορφές, σαν σχήματα που στολίζουν το σώμα, το χέρι ή που μεταφέρονται σε στιγμές δόξας. Καλύπτουν το σώμα ή ανεμίζουν στον αέρα σαν μεγάλα χρυσοποίκιλτα κομμάτια από κορδόνι. Πολλοί από αυτούς τους σταυρούς, οι τρισδιάστατοι τουλάχιστον, είναι φτιαγμένοι από μέταλλα ενωμένα μεταξύ τους. Ακόμη κι όταν οι σταυροί αυτοί στην πραγματικότητα δεν είναι κατασκευασμένοι από δύο διαφορετικά τμήματα, έχουν υφανθεί έτσι ώστε να δίνουν την εντύπωση μιας πολύπλοκης σύνθεσης. Δεν υπενθυμίζουν το πάθος του Κυρίου που συνέβη κάποτε στο απώτατο παρελθόν, αντίθετα, μοιάζουν με ζωντανά αντικείμενα, που δείχνουν να κρατιούνται μεταξύ τους σφιχτά από τις κλωστές. Τόσο σφιχτά ο Θεός και το ανθρώπινο γένος είχαν ενωθεί στο πρόσωπο του Χριστού, της Θεοτόκου και όλων των πιστών (τουλάχιστον αυτή ήταν η ελπίδα τους). Ανάμεσα στο χρυσάφι, το ασήμι, το σίδερο και το ξύλο των σταυρών αυτών, το φως που έλαμπε στα κενά διαστήματα της περίτεχνης ύφανσης μπορούσε να ιδωθεί σαν ακτίνα της θεότητος που διαπερνά την περίτεχνα διακοσμημένη επιφάνεια. Το να πιστεύει κανείς ότι Θεός και άνθρωπος, πνεύμα και ύλη, γη και ουρανός μπορούν να έρθουν τόσο κοντά, ώστε να αποκατασταθεί ένα είδος αρχέγονης ενότητας πάνω στη γη, ήταν ένα όνειρο, όχι όμως όνειρο ταπεινό. Από ένα τέτοιο όνειρο είχαν ανάγκη οι μονάρχες της Αιθιοπίας καθώς εισέρχονταν τόσο περήφανοι, μαζί με εκατομμύρια άλλους Χριστιανούς της Ανατολής στα πρώτα τραγικά στάδια του ευρωπαϊκού αιώνα των μεγάλων ανακαλύψεων. © THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS 2022 — Μετάφραση: Ιωάννης Πολέμης Ο Γκίμπον και η Αιθιοπία Απάντηση στο άρθρο «Οι δόξες της Αξώμης» Στο άρθρο του, «Οι δόξες της Αξώμης» (ΝΥR, 7 Οκτωβρίου) ο Πήτερ Μπράουν παραθέτει απόσπασμα από το κεφάλαιο 47 του βιβλίου του Έντουαρντ Γκίμπον Παρακμή και πτώση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, στο οποίο λέει πως «οι Αιθίοπες κοιμούνταν σχεδόν για χίλια χρόνια, ξεχνώντας τον κόσμο, ο οποίος τους είχε κι αυτός ξεχάσει» και επικρίνει την άποψη αυτήν, ως παράδειγμα της ευρωκεντρικής εκείνης αντίληψης που μας καταδίκασε να βλέπουμε κι εμείς τον κόσμο με τον ελληνορωμαϊκό τρόπο. Είναι ασφαλώς σωστό αυτό σε μεγάλο βαθμό, όμως μπορεί κανείς κάτι να προσθέσει. Στο κεφ. 42 ο Γκίμπον παρουσιάζει την Αξώμη ως το δυτικό τερματικό σημείο ενός ωκεάνιου δρόμου μεταξιού, που ξεκινά από τη νότια Κίνα, περνά από τον Ινδικό ωκεανό, για να φτάσει τελικά στις αγορές της Περσίας και του Βυζαντίου. Ο Γκίμπον πιστεύει ότι, αν μια χριστιανική δύναμη είχε εδραιωθεί στις δύο πλευρές της Ερυθράς, το Ισλάμ δεν θα είχε ίσως επικρατήσει. Όμως το θέμα του κεφ. 47 είναι το μεγάλο σχίσμα μεταξύ της ελληνορωμαϊκής χριστιανοσύνης κι εκείνης της Συρίας, της Αιγύπτου και της Αιθιοπίας, που κατέστησε δυνατή την επικράτηση του Ισλάμ. Το Ισλάμ όμως δεν επεκτάθηκε στην Αιθιοπία, και τα χίλια χρόνια απομόνωσης, για τα οποία μιλά ο Γκίμπον, ήταν χρόνια απομάκρυνσης τόσο από τη χριστιανοσύνη όσο και από το Ισλάμ. Διακόπηκε μόνο από τον περίπλου της Αφρικής από τους Πορτογάλους, ο οποίος οδήγησε τον δέκατο έκτο αιώνα σε μια επέμβαση των Ιησουϊτών στα πράγματα της Αιθιοπίας, που ματαιώθηκε, ωστόσο, και από την πολιτική και από την εκκλησιαστική ηγεσία της χώρας. Εδώ ο Γκίμπον τελειώνει το κεφ. 47 του τέταρτου τόμου με τις λέξεις: «οι πύλες αυτού του μοναχικού κράτους έμειναν για πάντα κλειστές στις τέχνες, την επιστήμη και τον φανατισμό των Ευρωπαίων». Αυτό ήταν σίγουρα το αντικείμενό του, όμως δεν πίστευε ότι μόνο αυτό ήταν η κινητήρια δύναμη της παγκόσμιας ιστορίας. Τζ. Ζ. Α. Πόουκοκ Ομότιμος Καθηγητής Ιστορίας Πανεπιστήμιο Τζον Χόπκινς Βαλτιμόρη, Μαίρυλαντ [1] Σ.τ.Μ.: Δημοσιεύθηκε ήδη από τις εκδόσεις του Πανεπιστημίου της Καλιφόρνιας: Michael Philip Penn, Scott Fitzgerald Johnson, Christine Shepardson, Charles M. Stang (Eds.), Invitation to Syriac Christianity. An Anthology, University of California Press, 2022, 462 pp. [2] Jack Tannous, The Making of the Medieval Middle East: Religion, Society, and Simple Believers, Princeton University Press, 2018. [3] Αυτή η αναλαμπή δόξας στην εσχατιά του γνωστού τότε κόσμου έχει περιγραφεί πολύ ωραία από τον Γκλεν Μπάουερσοκ (Glen Bowersock), στο βιβλίο του The Throne of Adulis: Red Sea Wars on the Eve of Islam [Ο θρόνος στην Άδουλι. Πόλεμοι στη Ερυθρά θάλασσα στις αρχές του Ισλάμ]. Βλ. τη βιβλιοκρισία μου σε αυτό το περιοδικό, Ιούλιος 2013.

Σύνδεση