Ο «υπηρέτης του λαού» Βολοντίμιρ Ζελένσκι

Слуга народу [Υπηρέτης του λαού], 2015-2019, σκηνοθεσία Oleksiy Kiriouchenko, πρωταγωνιστής: Volodymyr Zelenskyy, παραγωγή: Квартал 95. Η κοινωνική - πολιτική κωμωδία Υπηρέτης του λαού σε σκηνοθεσία του Ολεξίι Κιριουτσένκο προβλήθηκε από το 2015 έως το 2019 και υπήρξε η πιο δημοφιλής τηλεοπτική σειρά στην ιστορία της σύγχρονης Ουκρανικής τηλεόρασης. Ήταν ένα προϊόν της εταιρείας παραγωγής Κβαρτάλ 95 που ίδρυσε και διηύθυνε ο Βολοντίμιρ Ζελένσκι, με τον ίδιο στον ρόλο του πρωταγωνιστή και συν-σεναριογράφο. Προφανώς παρουσιάζει τεράστιο εθνογραφικό ενδιαφέρον εκτός των άλλων δεδομένου του πολέμου στην Ουκρανία. Όποιος παρακολουθεί σήμερα τη σειρά νιώθει παράξενα γνωρίζοντας πως πολλά κτίρια και τοποθεσίες που εμφανίζονται στην οθόνη είτε βομβαρδίζονται είτε έχουν καταστραφεί. Δεν μπορεί παρά να αναρωτηθεί για την τύχη των ηθοποιών και συντελεστών, εάν είναι ασφαλείς, εάν βρίσκονται ακόμα στην Ουκρανία. Η σειρά προβάλλει στο διεθνές κοινό τα ζητήματα που απασχολούσαν την Ουκρανική κοινωνία μέχρι την στιγμή της Ρωσικής εισβολής: τη συστημική διαφθορά, την αναξιοκρατία και τον νεποτισμό, την αυθαιρεσία των νομοθετικών διαδικασιών, την φοροδιαφυγή, την έλλειψη κράτους δικαίου, την πολυπλοκότητα των εθνοτικών σχέσεων, το σοβιετικό παρελθόν και τη σχέση με την Ρωσία. Με άλλα λόγια, μπορεί να γίνει κατανοητή ως αντίλογος στο αφήγημα της Ρωσίας που αντιμετωπίζει την Ουκρανία σαν ένα μη-έθνος, μια οντότητα χωρίς ανεξάρτητη υπόσταση. Mας επιτρέπει να δούμε τι έθνος-κράτος είχε γίνει η Ουκρανία κατά το σύντομο διάστημα των 31 ετών ανεξαρτησίας της, περιγράφοντας την εικόνα που έχουν οι Ουκρανοί για την Ρωσία και αποδεικνύοντας ότι οι Ουκρανοί έχουν επιλέξει για τον εαυτό τους μια δυναμικά εξωστρεφή, δημοκρατική, Ευρωπαϊκή ταυτότητα, γεγονός που εξηγεί την σθεναρή αντίσταση ενάντια στους Ρώσους εισβολείς. Μια πιο προσεκτική ανάγνωση του σεναρίου του Υπηρέτη του λαού φανερώνει τους τρόπους με τους οποίους οι Ουκρανοί βγάζουν γλώσσα στους Ρώσους. Θα σταχυολογήσω λοιπόν ορισμένα από τα πιο κωμικά και πιο αποκαλυπτικά για την Ουκρανία και για τον Πρόεδρό της Βολοντίμιρ Ζελένσκι αποσπάσματα. 1. Ένας διαφορετικός Πρόεδρος Η φόρμουλα είναι πολύ απλή. Ο πρωταγωνιστής Βασίλι (Βάσια) Πέτροβιτς Γκολομπορόντκο, ένας δάσκαλος ιστορίας που ζει ακόμα με τους γονείς του και πηγαίνει με ποδήλατο στο σχολείο, καταλήγει ως εκ θαύματος Πρόεδρος της Ουκρανίας. Αυτό συμβαίνει όταν ο σκράπας της τάξης βιντεοσκοπεί με το κινητό του τον Γκολομπορόντκο κατά τη διάρκεια μιας ιδιωτικής συνομιλίας να εκφράζει, βωμολοχώντας, την άποψή του για τους πολιτικούς. Το βίντεο αναρτάται στο YouΤube και προκαλεί αίσθηση διότι εκφράζει το συναίσθημα όλων των Ουκρανών: Γιατί είναι η δύσκολη η ζωή μας; Η επιλογή μας ξεκινά σ’ ένα εκλογικό κέντρο… και ποιους ψηφίζουμε; Πάντα τον λιγότερο βλάκα και το ίδιο συμβαίνει εδώ και είκοσι πέντε χρόνια … τίποτα δεν αλλάζει. Ξέρεις γιατί; Γιατί όλοι εμείς θα ψηφίσουμε πάλι άλλο ένα κάθαρμα! ... Ναι, γιατί όλοι ξέρουμε ότι είναι καθίκι αλλά ο άλλος είναι χειρότερος! ... Και μετά τα καθίκια κυβερνούν. Και κλέβουν και λένε βλακείες, λένε κι άλλες βλακείες και εξαπατούν! Τα ίδια και τα ίδια σκατά. (Σ1Ε1) Πιστεύοντας στις δυνατότητες του δασκάλου τους, οι μαθητές εκμεταλλεύονται τη δημοσιότητα που πήρε το βίντεο και οργανώνουν διαδικτυακά τη χρηματοδότηση της υποψηφιότητας του Γκολομπορόντκο. Έτσι αναπάντεχα από τη μια μέρα στην άλλη ο απλός δάσκαλος βρίσκεται στην ηγεσία της χώρας του. Ο Γκολομπορόντκο είναι το αρχέτυπο του συνηθισμένου φτωχού πλην τίμιου ανθρώπου, του ηθικού χαρακτήρα με αρχές, ο οποίος, αν και πολιτικά αρχάριος, έχει αποφασίσει να μην καταλήξει σαν τους προκατόχους του και να χρησιμοποιήσει την εξουσία που του προσφέρει η καινούργια του θέση για να αλλάξει τη χώρα εξαλείφοντας τη διαφθορά και εξυγιαίνοντας την οικονομία. Κατά τη διάρκεια των τριών κύκλων της σειράς, η πλοκή διανθίζεται με τις φαντασιώσεις, τα οράματα και τις αναδρομές του Γκολομπορόντκο, που περιέχουν ιστορικές αναφορές και λειτουργούν σαν ένα είδος εσωτερικού διαλόγου που πραγματεύεται το παράδειγμα το οποίο φιλοδοξεί να δώσει ως ηγέτης. Στην πρώτη από αυτές τις παρεκβάσεις, o Γκολομπορόντκο βλέπει στον ύπνο του τον Ηρόδοτο και τον Πλούταρχο να συζητούν μεταξύ τους αποδίδοντας το ύφος της θητείας του νέου Προέδρου: – Του εμπιστεύτηκαν ολόκληρο έθνος. – Θα πρέπει να είναι χαρούμενος. Τα παιδιά και τα εγγόνια του θα γίνουν πλούσια! – Άκου, είναι τίμιος. – Αυτό είναι πρόβλημα. – Θέλει να υπηρετήσει το έθνος και να το κάνει καλύτερο. – Μεταρρυθμιστής; Αυτό θα είναι η καταστροφή του. Ρωσική δημοκρατία. Τι θέλει να αλλάξει; Τι πολίτευμα έχουν; – Δημοκρατία. Tο λένε δημοκρατία. – Και ο στόχος του; Η αναρχία; Ο συγκεντρωτισμός; Η ομοσπονδιοποίηση; Άκου, Πλούταρχε, ήταν τόσο κακός ο σοσιαλισμός; Πρέπει να επιλέξει την απολυταρχία. Τσάρος Γκολομπορόντκο. Ο τσάρος δεν μπορεί να κλέψει τους δικούς του. Ενώ οι άλλοι, έρχονται, κλέβουν και φεύγουν. Οι επόμενοι κλέβουν πιο πολλά… – Και τώρα; Είναι οι Ουκρανοί φτωχοί; – Είναι πρώτοι στην παραγωγή ηλιέλαιου… τρίτοι στην παραγωγή σπόρων. Κατασκευάζουν αεροπλάνα, αλωνιστικές μηχανές και τρακτέρ. – Τι χρειάζεται αλλαγή; Είναι στον παράδεισο. – Η χώρα πάει για χρεοκοπία. (Σ1Ε2) Από την πρώτη στιγμή κιόλας μετά την εκλογή του, ο Πρόεδρος Γκολομπορόντκο σηματοδοτεί τη ρήξη με το παρελθόν. Αρχίζει να κάνει πρόβες για την εναρκτήρια προεδρική ομιλία και αμέσως διαπιστώνει ότι το κείμενο που του έχουν δώσει να εκφωνήσει είναι η Ομιλία στο Γκέτισμπεργκ του Αβραάμ Λίνκολν. Ο Πρωθυπουργός Γιούρι Ιβάνοβιτς Τσούικο που έχει επιφορτιστεί με το καθήκον να μυήσει τον νέο Πρόεδρο στους τρόπους και τα μυστικά της διακυβέρνησης και της εξουσίας τον καθησυχάζει λέγοντας ότι «εδώ δεν θα το προσέξουν και η πατρίδα του Λίνκολν θα την επαινέσει. Θα τους ζητήσουμε λεφτά». Αλλά ο Γκολομπορόντκο τον αγνοεί και εκφωνεί τη δική του ομιλία. Παίρνει την πρωτοβουλία ακόμη και να συμμετάσχει σε μια συνάντηση τύπου για να απαντήσει σε ερωτήσεις δημοσιογράφων οι οποίες δεν έχουν υποβληθεί εκ των προτέρων στο Γραφείο Τύπου του Προέδρου. Όταν συνειδητοποιεί πως το εκτελεστικό σώμα της κυβέρνησης αποτελείται από ένα μάτσο άπληστους και κυνικούς απατεώνες που έχουν κάνει επάγγελμά τους την κατάχρηση των δημόσιων ταμείων, εμφανίζεται το φάντασμα του Τσε Γκεβάρα και τον προτρέπει να τους στήσει όλους στον τοίχο για να τους «εκπαιδεύσει» και να τους «εξαγνίσει». Ο Γκολομπορόντκο αντιστέκεται: «Αυτός είναι ο εύκολος τρόπος… πρόεδρος είμαι, όχι τύραννος. Δεν μπορείς απλώς να τους στείλεις όλους στη Σιβηρία». Σε πολλές σκηνές παρακολουθούμε τον Γκολομπορόντκο να εκφωνεί με ειλικρίνεια και αμεσότητα ομιλίες λέγοντας όλα όσα δεν θα τολμούσε ποτέ ένας πραγματικός Πρόεδρος να πει δημόσια. Δεν κατηγορεί μόνο την πολιτική τάξη για την κακή κατάσταση της Ουκρανίας, αλλά αποδίδει ευθύνες συνολικά σε όλη την Ουκρανική κοινωνία, επικρίνοντάς την για την εγωπάθεια, την απάθεια και την κοινωνική ανευθυνότητα των πολιτών[1]. Εκφράζει την αγανάκτηση των υπεύθυνων Ουκρανών περιγράφοντάς την ως «μια χώρα απερίγραπτων μαζοχιστών», «μια χώρα κολλημένη στον νεοφεουδαρχισμό, μια χώρα που υστερεί τουλάχιστον κατά πενήντα χρόνια σε σχέση με τον πολιτισμένο κόσμο, μια χώρα που πασχίζει να βρει την θέση της ανάμεσα στις τελευταίες χώρες της λίστας χωρίς καμία ελπίδα να καταταγεί ποτέ ανάμεσα στις πρώτες». Οι αρετές ενός Προέδρου όπως ο Γκολομπορόντκο είναι η μόνη ελπίδα για διέξοδο: Στεκόμαστε πραγματικά στην άκρη του γκρεμού. Αλλά έχουμε ακόμα μια ευκαιρία να γίνουμε μια σπουδαία χώρα. Είμαστε ένα έθνος ανοιχτόμυαλων, έξυπνων και ταλαντούχων ανθρώπων. Και όταν συνειδητοποιήσουμε ότι πρέπει να σεβόμαστε τον εαυτό μας … ότι η κλοπή και η κομπίνα είναι ντροπή, ότι πρέπει απλώς να σηκώσουμε τα μανίκια μας και να ριχτούμε στη δουλειά. Όχι να φωνάζουμε «ντροπή» και «προδοσία» με το παραμικρό. Η Ουκρανία δεν χτίζεται μόνο με λόγια. Όταν σταματήσουμε να προσπαθούμε να ξεπεράσουμε σε πατριωτισμό ο ένας τον άλλον χωρίζοντας τους Ουκρανούς σε εμάς και σε εκείνους και αντί γι’ αυτό να ενωθούμε. Μόνο τότε το Slava Ukraini! (Δόξα στην Ουκρανία!) θα ακουστεί όχι απλώς εδώ αλλά σε ολόκληρο τον κόσμο. (Σ2Ε13) 2. Διαφθορά Η διαφθορά είναι το πιο κυρίαρχο θέμα της πλοκής. Η συντριπτική πλειονότητα των σκηνών αφορά είτε πολιτικούς και ολιγάρχες που εμπλέκονται σε παράνομες δραστηριότητες, είτε τη νέα κυβέρνηση του Γκολομπορόντκο που συμμετέχει σε δραστηριότητες για την καταπολέμηση της διαφθοράς. Ο χαρακτήρας του Γκολομπορόντκο αντιπαραβάλλεται με μια σειρά χαρακτήρων οι οποίοι αντιπροσωπεύουν την παλιά πολιτική τάξη που υπηρετεί τους ολιγάρχες και της οποίας μόνος στόχος είναι η διατήρηση του status quo και η εξυπηρέτηση προσωπικών συμφερόντων. Στον αντίποδα του Γκολομπορόντκο βρίσκονται ο δολοπλόκος Πρωθυπουργός Τσούικο, σύμβολο του διεφθαρμένου βετεράνου της πολιτικής, καθώς και οι κύριοι πολιτικοί αντίπαλοί του, δύο ανάξιοι εμπιστοσύνης καιροσκόποι που δεν τιμούν τις ελπίδες της γενιάς του Μαϊντάν για μεταρρυθμίσεις και εξάλειψη της διαφθοράς: ο Σεργίι Καρασιούκ (που παραπέμπει στον Πέτρο Ποροσένκο) και η Ζάννα Γιούριεβνα (που παραπέμπει στην Γιούλια Τιμοσένκο). Άλλοι χαρακτήρες είναι το τρίο των ολιγαρχών Ρόιζμαν, Μαμάτοβ και Νεμτσούκ που συνωμοτούν μαζί ή κατά καιρούς ακόμα κι ο ένας εναντίον του άλλου για να ελέγξουν την κυβέρνηση. Ο διεφθαρμένος προκάτοχος του Προέδρου Γκολομπορόντκο αρνείται να αποδεχθεί την ήττα του και να διασφαλίσει την ομαλή μετάβαση της εξουσίας. Αντίθετα, κλειδώνεται στο προεδρικό γραφείο απαιτώντας βότκα, ένα κουτί τσιγάρα και πολιτικό άσυλο στη Γιουγκοσλαβία (την βότκα την χρειάζεται επειδή γνωρίζει ότι η Γιουγκοσλαβία έχει διαλυθεί). Εκλιπαρεί απεγνωσμένα τον Πρωθυπουργό Τσούικο να τον βοηθήσει να παραμείνει στην εξουσία, αλλάζοντας το σύνταγμα ή διατάζοντας να καταμετρηθούν ξανά οι ψήφοι. Πρέπει να δοθεί μια δεύτερη ευκαιρία στο έθνος να επανορθώσει το λάθος του. Εναλλακτικά θα διαπραγματευόταν κάποιο αντάλλαγμα, όπως τα Ουκρανικά Καρπάθια ή το λιμάνι της Οδησσού προκειμένου ν’ αποχωρήσει: Μου πήραν την χώρα μέσα από τα χέρια μου. Είχες ποτέ δική σου χώρα; Ζούσα απ’ αυτήν, έτρωγα απ’ αυτήν, έπινα απ’ αυτήν. Και θέλω να πεθάνω με αυτήν. Δούλευα σαν μουλάρι. Έμαθα Ουκρανικά… Υποσχέθηκα στον γιο μου ένα όνειρο. Τι θα του πω τώρα; (Σ1Ε4) Ο Πρωθυπουργός Τσούικο τον παρηγορεί λέγοντάς του με μάλλον πειστικό τρόπο: «Ο γιος σου είναι τριάντα χρονών. Είναι πρόεδρος του Ανωτάτου Δικαστηρίου. Είναι καλύτερα κι από όνειρο.» Την πρώτη μέρα στο καινούργιο του πόστο ο Γκολομπορόντκο συναντάει τα γρανάζια του κρατικού μηχανισμού: μόνο το κύριο προσωπικό της κρατικής διοίκησης περιλαμβάνει τους επικεφαλής των διαφόρων τμημάτων του κράτους (τμήμα τύπου, τμήμα πληροφοριών, τμήμα εξωτερικής πολιτικής, τμήμα ανθρωπιστικής πολιτικής, τμήμα εξωτερικής ανθρωπιστικής πολιτικής, τμήμα παρακολουθήσεων, τμήμα περιφερειακής πολιτικής), καθώς και έναν ολόκληρο στρατό προεδρικών συμβούλων και εξουσιοδοτημένων πρακτόρων, ακόμα κι ένα σωσία του οποίου η δουλειά είναι «να εγκαινιάζει μνημεία, να πίνει με τον Λουκασένκο και να πεθαίνει από σφαίρες ελεύθερων σκοπευτών». Όταν ο Γκολομπορόντκο διερωτάται εάν θα έπρεπε να μεταρρυθμιστούν κάποια υπουργεία, ο Τσούικο τον διαβεβαιώνει ότι έχουν ήδη ορίσει ένα νέο Υπουργείο Μεταρρυθμίσεων. Στη συνέχεια, ο Γκολομπορόντκο ρωτά με αφέλεια τον Πρωθυπουργό πώς καταφέρνει να θυμάται όλα τα ονόματα του προσωπικού και εκείνος του απαντά χαριτολογώντας ότι είναι όλοι ως επί το πλείστον συγγενείς του. Παρ’ όλο το υπερβολικά μεγάλο δημοσιονομικό έλλειμμα, το προεδρικό γραφείο δαπανά διακόσια εκατομμύρια γρίβνιες τον μήνα σε μισθούς διοικητικών υπαλλήλων, στους οποίους περιλαμβάνονται ένας μασέρ, ένας σύμβουλος ομορφιάς, ένας ιπποκόμος, ένας εμψυχωτής - life coach κι ένας σαμάνος. Ο προϋπολογισμός για το Υπουργικό Συμβούλιο και τη Βερχόβνα Ράντα [Ουκρανικό Κοινοβούλιο] είναι διπλάσιος για ένα σύνολο 380.000 αξιωματούχων. Ο Ουκρανικός στρατός απασχολεί τετραπλάσιο αριθμό στρατηγών σε σχέση με το Αμερικανικό Πεντάγωνο, ενώ οι συγγενείς των υπουργών χρησιμοποιούν λιμουζίνες ακόμα και για να πάνε στο κομμωτήριο. «Είναι παράδοξο», σχολιάζει ο Γκολομπορόντκο, «όσο περισσότεροι βοηθοί υπάρχουν, τόσο περισσότερη βοήθεια χρειάζεται το κράτος». Έπειτα μεταβαίνει στην δεύτερη Προεδρική Κατοικία Μεζζγίρια, όπου ζούσε ο πραγματικός πρώην Πρόεδρος Βίκτορ Γιανουκόβιτς, ανάμεσα σε λιμουζίνες, μια φάρμα με στρουθοκαμήλους κι ένα ελικοδρόμιο. Κάποιος βοηθός τον ξεναγεί: Ο πολυέλαιος. Οκτώ εκατομμύρια ευρώ. Ο πρώτος Πρόεδρος τον αγόρασε σε έναν πλειστηριασμό. Μαζί με τα μαρμάρινα σκαλιά. Είναι Ιταλικά. Αντίκες. Η Μαρία Αντουανέτα περπατούσε πάνω σ’ αυτά. Ο πολυέλαιος ήταν από ασήμι, τώρα είναι χρυσός. Θυμάσαι την χρεοκοπία του 2008; Νά την. Επτά φίλτρα εξαερισμού. Ο Ομπάμα έχει έξι. Ο προκάτοχός σου αγαπούσε τον συμβολισμό. (Σ1Ε3) Αλλά ο Βάσια δεν έχει να αντιμετωπίσει τη διαφθορά μόνο σε κρατικό επίπεδο. Έχει να αντιμετωπίσει και τους συγγενείς του που δεν παραλείπουν να εκμεταλλευτούν την ευκαιρία να χρησιμοποιήσουν την ιδιότητά του προς δικό τους όφελος για να βελτιώσουν το βιοτικό τους επίπεδο, αλλά και των φίλων και γνωστών που σπεύδουν να ζητήσουν ρουσφέτια. Την επομένη κιόλας της εκλογής ο πατέρας του, Πιοτρ, δεσμεύεται να εξυπηρετήσει όποιον του τηλεφωνεί να τον συγχαρεί για την εκλογή του γιου του: «Όλους θα τους βολέψουμε». Επομένως οποιαδήποτε μεταρρύθμιση σχεδιάζει ο Γκολομπορόντκο συναντά σθεναρή αντίσταση πρώτα από την οικογένειά του πριν καν απορριφθεί από τη Βουλή. Ο Πιοτρ είναι οδηγός ταξί χωρίς άδεια, καθώς η νόμιμη εργασία θα του έκοβε τη σύνταξη. Αλλά και η μητέρα τού Βάσια ασχολείται με παράνομο εμπόριο, ενώ η αδερφή του σχεδιάζει να υποβάλει προσφορά σε έναν κρατικό διαγωνισμό –τον οποίο υπολογίζει πως θα κερδίσει ως αδερφή του Προέδρου– για να ξεκινήσει μια δική της επιχείρηση που θα προσφέρει δάνεια σε βιοτεχνίες ραπτικής οι οποίες παράγουν στολές για λογαριασμό του κράτους. Παράλληλα η οικογένεια προσλαμβάνει έναν σχεδιαστή εσωτερικών χώρων για να ανακαινίσει το σπίτι, ο οποίος τους πείθει πως είναι ο πλέον κατάλληλος να αναλάβει αυτό το έργο αφού διαθέτει μεγάλη εμπειρία σε ανάλογες εργασίες, όπως την κατασκευή μιας πισίνας για τη μητέρα του επικεφαλής της κρατικής υπηρεσίας αυτοκινητοδρόμων, καθώς κι ένα τζάκι στο ρετιρέ του γενικού εισαγγελέα στα Καρπάθια. Κάποιες υπηρεσίες που προσφέρει ενδεχομένως και να χρειαστούν τη βοήθεια του Προέδρου ως προς ορισμένες «τελωνειακές λεπτομέρειες». Πατέρας και γιος διαπληκτίζονται και ο Πιοτρ υπερασπίζεται τις ενέργειες της οικογένειας: «Λέγεται δίκαιος κομμουνισμός. Ικανοποίηση των αναγκών μας παρά τις δυνατότητές μας». Σε κάθε περίπτωση φαίνεται πως δεν υπάρχει ηθικό κίνητρο ν’ αλλάξει κανείς νοοτροπία. Η φοροδιαφυγή δεν είναι επαίσχυντη πράξη για την οποία κάποιος θα έπρεπε να ντρέπεται, αλλά ένας δικαιολογημένος τρόπος για να κλέβει κανείς το κράτος αφού κι αυτό κλέβει. Οι συχνές αντιπαραθέσεις μεταξύ του Βάσια και του Πιοτρ λειτουργούν επικριτικά ενάντια στον παραλογισμό της λεγόμενης «σλαβικής νοοτροπίας» που χαρακτηρίζει τη σχέση μεταξύ πολιτών και κράτους: – Είμαι φορολογούμενος. Κι εσύ είσαι ο υπηρέτης μου. Κατάλαβες; – Μιλάς τα Ευρωπαϊκά τώρα; Θύμισέ μου, ποιους φόρους πληρώνεις; – Δεν έχει σημασία. (Σ2Ε14) Ακόμα και το ορθόδοξο δόγμα της τριαδικότητας μπορεί να εξυπηρετήσει την αντίληψη της συλλογικής ευθύνης για τη διαφθορά: «Κανείς δεν λογοδοτεί. Ο Πατήρ δείχνει το Άγιο Πνεύμα, το Άγιο Πνεύμα δείχνει τον Υιό. Και ο κύκλος συνεχίζεται». Αλλά ίσως η στιγμή που καταδεικνύει περισσότερο το πρόβλημα της συστημικής διαφθοράς από πάνω προς τα κάτω ως τον κατεξοχήν ουκρανικό τρόπο ζωής είναι μια σκηνή που αφορά τους δρόμους. Μια μέρα πηγαίνοντας στη δουλειά του κι ενοχλημένος επειδή δεν μπορεί να ολοκληρώσει μια τηλεφωνική συνομιλία γιατί ο δρόμος είχε λακκούβες, ο Βάσια σταματάει για να μιλήσει σε κάποιους εργάτες που κάθονται δίπλα από ένα τμήμα του δρόμου που έχει κλείσει για οδικά έργα. Τους ρωτάει γιατί δεν δουλεύουν αφού όλα δείχνουν να είναι στη θέση τους για να ξεκινήσουν τα έργα. Η επόπτρια των εργαζομένων τον ενημερώνει ότι η κυβέρνηση δεν τους έχει παραχωρήσει τα υλικά που απαιτούνται. Όλος ο χάλυβας έχει πουληθεί σε υπαίθριες αγορές, με αποτέλεσμα το κράτος να έχει ξοδέψει δύο δισεκατομμύρια γρίβνιες σε δύο χρόνια χωρίς τα έργα να έχουν καν ξεκινήσει. Αναλαμβάνοντας να διερευνήσει προσωπικά την υπόθεση, ο Γκολομπορόντκο καλεί στο τηλέφωνο τον υπουργό Υποδομών, που με την σειρά του καλεί τον επικεφαλής της υπηρεσίας αυτοκινητοδρόμων, που καλεί τον επικεφαλής της εθνικής οδού του Κιέβου, που καλεί τον περιφερειάρχη, που καλεί τον επικεφαλής του τμήματος του συγκεκριμένου δρόμου, που τελικά μιλάει με την επόπτρια των εργαζομένων, η οποία του λέει ότι οι εργασίες δεν μπορούν ξεκινήσουν μέχρι οι εργαζόμενοι να πληρωθούν τα δεδουλευμένα τους. Αποφασισμένος να δώσει οριστική λύση, ο Γκολομπορόντκο απολύει τους πάντες, συμπεριλαμβανομένου του υπουργού Υποδομών και στη θέση του διορίζει την επόπτρια με την οποία είχε μιλήσει στην αρχή και η οποία, όπως κάθε άλλος νεοδιορισθείς στην αλυσίδα, παίρνει κι εκείνη σειρά στην ιδιοποίηση του δημοσίου χρήματος που προορίζεται για τα οδικά έργα για να ζήσει τις απολαύσεις της πολυτελούς ζωής. Ο σκηνοθέτης Ολεξίι Κιριουτσένκο που υποδύεται τον πρωθυπουργό Τσούικο και ο Βολοντίμιρ Ζελένσκι στον ρόλο του Προέδρου Γκολομπορόντκο μεταμφιεσμένοι ως Βέρκα Σερντιούτσκα και Γιαγιά. Η καταπολέμηση της διαφθοράς που είναι ο μεγαλύτερος στόχος του Γκολομπορόντκο δεν είναι τόσο εύκολη υπόθεση όσο νόμιζε. Πρώτον, δεν είναι ένα απλό ζήτημα ανθρώπινου δυναμικού, καθώς ακόμη και αν οι πάντες αντικατασταθούν με άτομα που έχουν προσόντα, δεν υπάρχει καμία εγγύηση ότι οι αντικαταστάτες αυτοί δεν θα εμπλακούν σε δωροδοκίες ή δεν θα βρουν τρόπους να καταχραστούν χρήματα από τον κρατικό προϋπολογισμό. Ο Γκολομπορόντκο αντικαθιστά όλο το Υπουργικό Συμβούλιο και στη θέση τους διορίζει τους πιο στενούς του φίλους. Παρ’ όλο που πρόκειται για τίμιους, αξιόπιστους ανθρώπους, ικανούς να κάνουν μεταρρυθμίσεις, στην πραγματικότητα αυτό σημαίνει ότι και η κυβέρνηση του Γκολομπορόντκο εξακολουθεί να λειτουργεί εντός του πλαισίου της κουλτούρας του νεποτισμού. Δεύτερον και πιο σημαντικό, ο Βάσια πολύ σύντομα διαπιστώνει ότι η διαφθορά στην πραγματικότητα είναι ζήτημα δικαιοσύνης. Η Ουκρανία λειτουργεί ως μια παράνομη επιχείρηση με την συμβολή όλων των κρατικών θεσμών, συμπεριλαμβανομένου του δικαστικού σώματος, μέσω ενός τεράστιου δικτύου διαπλοκής και αλληλεξάρτησης συμφερόντων. Έτσι, ακόμη και όταν το κράτος έχει όλα τα στοιχεία για να φέρει ενώπιον της δικαιοσύνης όλους όσους εμπλέκονται σε παράνομες δραστηριότητες, «είναι πιο εύκολο να βρεις ένα μαμούθ παρά έναν έντιμο δικαστή». Αυτό συμβαίνει γιατί «αυτός που δεν στέλνει στη φυλακή δεν θα πάει στη φυλακή. Η καταπολέμηση της διαφθοράς μοιάζει με το αθλητικό ψάρεμα. Όταν πιάσεις το ψάρι, το βγάζεις φωτογραφία και το ρίχνεις πίσω στη θάλασσα». Ο δανεισμός είναι το μόνο πράγμα που κρατά την οικονομία της Ουκρανίας. Ο προκάτοχος του Γκολομπορόντκο έκλεβε και έκανε κάτι, δηλαδή εξασφάλιζε δάνεια, ενώ ο Γκολομπορόντκο δεν κλέβει και δεν κάνει τίποτα, γεγονός που οδηγεί σε στασιμότητα. Ο Πρωθυπουργός Τσούικο τον συμβουλεύει: Θα δανειστούμε χρήματα από την ΕΕ και θα αποπληρώσουμε την πρώτη δόση του ΔΝΤ. Θα δανειστούμε από τις ΗΠΑ, και θ’ αφήσουμε τους διαδόχους να ανησυχούν για τα υπόλοιπα. Αυτή είναι η λεγόμενη εθνική μας τεχνογνωσία. Η αιώνια μηχανή του χρέους στην οικονομία. Μπορεί να οδηγήσει σε χρεοκοπία. Η χρεοκοπία είναι η εθνική μας φιλοδοξία. Πρώτα παλέψαμε για τον κομμουνισμό, τώρα για την χρεοκοπία. (Σ1E16) Όμως η πιθανότητα χρεοκοπίας δεν είναι ο μόνος κίνδυνος του δανεισμού. Το πραγματικό τίμημα είναι η αποδοχή όρων και προϋποθέσεων που επιβάλλονται εξωτερικά αρκετές φορές ενάντια στο οικονομικό συμφέρον της χώρας. Κατά τη διάρκεια μιας συνάντησης μεταξύ του Γκολομπορόντκο και των εκπροσώπων της ΕΕ εξελίσσεται ο παρακάτω διάλογος που τονίζει αυτό ακριβώς το σημείο ότι η πραγματική ανεξαρτησία σημαίνει απαλλαγή από το χρέος: – Είμαστε ανεξάρτητη χώρα. Και μπορούμε μόνοι μας να υπολογίσουμε τις δυνατότητές μας. Νομίζω έχουμε αυτό το δικαίωμα. – Όσο χρωστάτε σε κάποιον δεν έχετε. – Τότε τι σόι ανεξαρτησία είναι αυτή; – Ανεξαρτησία για την οποία σας συγχαίρουμε. (Σ3Ε3) Στην Ουκρανική πολιτική σκηνή ούτε η αλλαγή κυβέρνησης σημαίνει αλλαγή του status quo. «Το οικονομικό θαύμα είναι δυνατό μόνο στην Ιαπωνία. Στην Ουκρανία μια επανάσταση στη χειρότερη περίπτωση, μια δίωξη εναντίον του Προέδρου στην καλύτερη» εξηγεί ο πραγματιστής Τσούικο στον ιδεαλιστή Γκολομπορόντκο, ο οποίος αναγκάζεται να παραδεχθεί πως «αν οι εκλογές μπορούσαν ν’ αλλάξουν κάτι θα είχαν ακυρωθεί», κάνοντας νύξη για το ιστορικό ζήτημα της εκλογικής νοθείας. 3. Σοβιετική μνήμη, Ρωσία και γλώσσα Αν και η σειρά δεν αναφέρει ποτέ το κίνημα του Μαϊντάν, την προσάρτηση της Κριμαίας ή τον πόλεμο στο Ντονμπάς, περιλαμβάνει μια αλληλουχία αστείων και ανεκδότων που αποκαλύπτουν την εξαιρετικά τεταμένη σχέση με τη Ρωσία. Στην αρχή της σειράς, κατά τη διάρκεια ενός make-over όπου διάφοροι παρατρεχάμενοι προσπαθούν να σουλουπώσουν τον Βάσια για να δείχνει πιο προεδρικός, όταν του δείχνουν διάφορα πολυτελή ρολόγια ακολουθεί ο παρακάτω διάλογος μεταξύ του Τσούικο και του Γκολομπορόντκο: – Τι προτιμάς, Patek Philippe ή Vacheron Constantin; – Δεν τους έχω διαβάσει. Δεν έχω καθόλου χρόνο. – Patek Philippe, Vacheron Constantin, Berguet, Hublot… ξέρεις ποιος τα φοράει αυτά; – Ποιος; Ο Πούτιν Hublot; – Ναι, ναι! (Σ1Ε1) Το όνομα Hublot στα ρωσικά και τα ουκρανικά ακούγεται σαν την λέξη χουϊλό (khuylo). Δηλαδή είναι ένα λογοπαίγνιο, υπαινιγμός για τον Putin-Khuylo! [Μαλάκα Πούτιν], ένα σύνθημα που από το 2014 χρησιμοποιείται ευρέως στη Ρωσία και την Ουκρανία από όσους αντιτίθενται στον Πούτιν. Ο Πούτιν είναι επίσης στόχος ενός άλλου συνεχιζόμενου αστείου. Κάθε φορά που ο Βάσια θέλει να επιβάλει ησυχία σε ένα θορυβώδες πλήθος για να ακουστεί η φωνή του, το μόνο που έχει να κάνει είναι να φωνάξει, είτε στο κοινοβούλιο είτε στον δρόμο «ο Πούτιν ανατράπηκε» και το πλήθος αμέσως σωπαίνει. Στην κατοικία του Προέδρου, ο θεατής πληροφορείται τυχαία ότι ένα πουλί στο κλουβί ονομάζεται Γιανουκόβιτς, ο οποίος παρεμπιπτόντως εξακολουθεί να προσπαθεί να επιστρέψει στην πολιτική στέλνοντας αίτηση για μια κενή υπουργική θέση στη νέα κυβέρνηση του Γκολομπορόντκο (η αίτηση εμφανίζεται συμβολικά στον κάδο απορριμμάτων). Αλλού, όταν ο Βάσια μαθαίνει τα τελετουργικά της προεδρικής εθιμοτυπίας κάνοντας πρόβες για συναντήσεις με παγκόσμιους ηγέτες, του λένε ότι δεν χρειάζεται να σηκώνεται από την καρέκλα του όταν υποδέχεται τον Αλεξάντρ Λουκασένκο. Όταν η αδερφή του ζητάει διορισμό σε ένα διπλωματικό πόστο σε κάποια χώρα που δεν απαιτεί γνώση ξένων γλωσσών και ο Υπουργός Εξωτερικών της προτείνει τη Ρωσία, εκείνη απαντά: «Δεν χρειάζεται, χρειάζομαι δουλειά, όχι εξορία». Όταν ο Γκολομπορόντκο διαβουλεύεται για μια εθνική διαφημιστική καμπάνια κατά της φοροδιαφυγής, ένας διαφημιστής του προτείνει να χρησιμοποιήσει την εικόνα του Ρώσου μαφιόζου του Κρεμλίνου σε αφίσες και τηλεοπτικές διαφημίσεις συνοδευόμενη με το σλόγκαν: «Μόνο οι Ρώσοι σωβινιστές δεν πληρώνουν φόρους. Δηλώστε την περιουσία, τα γιοτ, τον χρυσό και τους πολύτιμους λίθους». Σε μια άλλη σκηνή με τις ονειροπολήσεις του Προέδρου, τον βλέπουμε να φαντάζεται ότι συνομιλεί με τον Ιβάν τον Τρομερό που δεν είναι καθόλου πρόθυμος να αποδεχθεί την έννοια της Προεδρίας, επιμένοντας αντ’ αυτού σε έννοιες όπως Τσάρος της Ρωσίας ή Πρίγκιπας του Κιέβου: – Σύντομα θα σας απελευθερώσουμε. – Όχι ευχαριστώ, δεν χρειαζόμαστε απελευθέρωση… θα πάμε στην Ευρώπη. – Τι; Είμαστε Σλάβοι. Έχουμε το ίδιο αίμα. – Γιατί μιλάς πάλι για αίμα; Εμείς πάμε εδώ, εσείς πάτε εκεί. Ας πάρει ο καθένας τον δρόμο του και τα ξαναλέμε σε τριακόσια χρόνια. Έχουμε τη δική μας πορεία. – Η πορεία μας είναι ίδια. (Σ1Ε23) Σε ένα άλλο όραμα που εκτός των άλλων καυτηριάζει τον μεγαλοϊδεατισμό, ο Βάσια φαντάζεται μια μελλοντική παγκόσμια τάξη πραγμάτων με δύο πόλους, της Δύσης και της Κίνας, όπου η πλουσιότερη χώρα είναι οι Ηνωμένες Πολιτείες της Ουκρανίας που εκτείνεται από το Ντονμπάς έως τα Καρπάθια, τη Συμφερούπολη έως τις Σεϋχέλλες. Βλέπει τον εαυτό του κατά τη ετήσια προεδρική ομιλία της Πρωτοχρονιάς να αναφέρει πως αυτό που θα πρέπει να συμβεί στον πρώην Πρόεδρο της Ρωσίας (που ο θεατής μπορεί να υποθέσει ότι είναι ο Πούτιν) είναι ένα «εσωτερικό ζήτημα των πολιτών της Ρωσικής Ομοσπονδίας, αν θέλουν να φτιάξουν ένα δεύτερο μαυσωλείο. Έχουν τη δική τους κυβέρνηση για να πάρουν αποφάσεις. Αυτούς στο Πεκίνο». Εκτός από τις αρνητικές απόψεις για την τρέχουσα πολιτική τάξη της Ρωσίας και το σοβιετικό παρελθόν της Ουκρανίας, η σειρά αντιμετωπίζει τις πολιτικές χρήσεις και καταχρήσεις της αποκομμουνιστοποίησης και της απορωσοποίησης με εξίσου σαρκαστικό και κριτικό τρόπο. Από τις κατασκηνώσεις νεαρών λενινιστών στα Καρπάθια που μαθαίνουμε ότι τώρα έχουν μετονομαστεί σε κατασκηνώσεις Στεπάν Μπαντέρα[2] και την αφαίρεση της λέξης «στρατάρχης» από τον Στρατάρχη Τιμοσένκο[3] στις έντονες διαμάχες που λαμβάνουν χώρα στη Βερχόβνα Ράντα και αφορούν την αλλαγή των ονομάτων των δρόμων και των συνοικιών των πόλεων, αυτές οι πρακτικές δεν θεωρούνται τίποτα περισσότερο από απλά πολιτικά κόλπα για την απόσπαση της προσοχής από άλλα πιο ουσιαστικά ζητήματα. Κατά τη διάρκεια της προεκλογικής εκστρατείας, ο υποψήφιος Καρασιούκ κάνει την εξής πρόταση στον χορηγό του, Νεμτσούκ: – Είναι πολύ απλό. Παίρνουμε παλιά αποκομμουνιστικοποιημένα μνημεία. Τα τελειώνουμε. Αλλάζουμε τα μουστάκια. Προσθέτουμε ένα ξίφος. Ή ένα σκήπτρο. Κι αυτό είναι όλο. Ήταν ο Στάλιν, θα είναι ο Πιλίπ Όρλικ.[4] Ήταν ο Λένιν, θα είναι ο Σκοροπάντσκιϊ.[5] – Χμελνίτσκιϊ.[6] Το μάξιμουμ. – Σωστά, είναι ο κυριότερος. – Είναι ο πιο φθηνός. (Σ2Ε20) Ένα ζήτημα που συνδέεται άρρηκτα με το εγχείρημα της απορωσοποίησης με περίπλοκο τρόπο είναι προφανώς η γλώσσα. Διάφορες ατάκες του Υπηρέτη του λαού υπογραμμίζουν ότι αυτό που κανονικά θα έπρεπε να θεωρείται μη θέμα εργαλειοποιείται τόσο από εθνικιστές όσο από εκείνους που θέλουν μια στενή σχέση με τη Ρωσία, μερικές φορές με ξεκαρδιστικά αποτελέσματα, όμως άλλες φορές με σοβαρότατες συνέπειες διότι η κεφαλαιοποίηση της διαφοράς μεταξύ Ανατολής και Δύσης υποκινεί εθνοτικές συγκρούσεις. Ένας πολιτικός μπορεί να επαινείται ή να χλευάζεται για τη γλώσσα που χρησιμοποιεί. Ο πολιτικά μη ορθός υπουργός Εξωτερικών Μούχιν διασκεδάζει με την άγνοιά του για τις διεθνείς σχέσεις αστειευόμενος με τον Βάσια: «Δεν είσαι περήφανος που τουλάχιστον ο υπουργός Εξωτερικών σου έχει τέλεια γνώση της ουκρανικής γλώσσας;», ενώ στην πραγματικότητα δεν είναι μόνο η διπλωματική του ανεπάρκεια αλλά και η όχι τόσο τέλεια γνώση των ουκρανικών που τον οδηγεί σε διπλωματικές γκάφες. Άλλες φορές ακόμα κι ο ίδιος ο Βάσια μπερδεύει τις λέξεις, ενώ παράλληλα τον βλέπουμε να αγανακτεί με τον Γεωργιανής καταγωγής επικεφαλής της Κρατικής Υπηρεσίας Ασφάλειας SBU: «Έτσι όπως τα λες θα πρέπει μετά εγώ να εξηγώ στους δημοσιογράφους τι εννοείς». Ο υπερεθνικιστής Μπορισλάβ Κοστινούκ κατηγορεί τον Πρόεδρο Γκολομπορόντκο ότι «το ανώτατο πρόσωπο της χώρας διαολοστέλνει τους ανθρώπους στα ρωσικά αντί να χρησιμοποιεί τις υπέροχες ουκρανικές μας βρισιές», ενώ επιτίθεται στον υποψήφιο Σεργίι Καρασιούκ: «Δεν μπορεί να είναι Πρόεδρος κάποιος που δεν έμαθε τη μητρική γλώσσα. Δεν είναι ο πρόεδρος του ουκρανικού έθνους. Είναι ο πρόεδρος των επιφυλάξεων της Μόσχας». Η γλώσσα αποδεικνύεται πολύτιμο εργαλείο για τους πολιτικούς που τη χρησιμοποιούν όταν χρειάζεται για να αποσπούν την προσοχή των διαδηλωτών, ενώ έχουν πλήρη επίγνωση της επικινδυνότητας που αυτό συνεπάγεται. Σε μια χαρακτηριστική σκηνή βλέπουμε τους βουλευτές να συζητούν ποιο θέμα θα ήταν προτιμότερο να χρησιμοποιήσουν για να αποσπάσουν την προσοχή του κοινού από το πολύ σοβαρό ζήτημα της επικείμενης χρεοκοπίας που προκύπτει από την αδυναμία τους να εγκρίνουν μεταρρυθμιστικούς νόμους. Τελικά αποφασίζουν να απορρίψουν την πρόταση να θέσουν προς συζήτηση στη Βερχόβνα Ράντα το ζήτημα της δεύτερης επίσημης γλώσσας[7] και επιλέγουν την ψευδή είδηση για επικείμενη απειλή μετεωρίτη ο οποίος θα χτυπήσει το Κίεβο. Διότι όπως επιχειρηματολογούν: Μην υπερβάλλουμε! Το ζήτημα της δεύτερης επίσημης γλώσσας είναι προσωρινή ομοσπονδιοποίηση. Θα είναι σαν τη νήσο Σαχαλίνη της Ρωσίας πέρυσι. Έκαναν δημοψήφισμα, αποσχίστηκαν και ούτε η Ιαπωνία ούτε η Ρωσία ασχολούνται τώρα. Ακόμα πιστεύω ότι ένας μετεωρίτης είναι καλύτερη λύση (...) Ας πέσει ακόμα και στο Κρεμλίνο! (Σ1Ε20) Σε μια άλλη σκηνή βλέπουμε τον ολιγάρχη Νεμτσούκ να δασκαλεύει δύο υποψηφίους για την προεδρία υπό τον έλεγχό του πώς να χρησιμοποιούν το γλωσσικό ζήτημα στις προεκλογικές τους εκστρατείες. Δίνει οδηγίες στον Γιαροσλάβ Χουντομπιάκ, ο οποίος διεξάγει την εκστρατεία του σε μια πλατφόρμα με το μονότονο σύνθημα «Ν’ απαλλαχθούμε από τους Εβραίους και τους Μοσχοβίτες»: Πριν ο λαός μάς οδηγήσει σε μια ανατροπή, να επαναφέρεις το γλωσσικό ζήτημα: ο αιώνιος υποκινητής της δημόσιας διαμάχης που λειτουργεί αποτελεσματικά εδώ και 27 χρόνια… Να προτείνεις ένα νομοσχέδιο που ν’ απαγορεύει τη χρήση της ρωσικής γλώσσας. Το μήνυμα είναι «αυτός που μιλά τη γλώσσα της κατοχικής δύναμης δεν μπορεί να λέγεται Ουκρανός». (Σ3Ε2) Ενώ ταυτόχρονα δίνει οδηγίες στον Σεργίι Καρασιούκ που διεξάγει την καμπάνια του με ένα πιο γενικό, χωρίς περιεχόμενο, πρόγραμμα «Καλύτερη ζωή»: Η δουλειά σου είναι να προτείνεις τα Ρωσικά ως τη δεύτερη επίσημη γλώσσα του κράτους. Το μήνυμά σου είναι: «Γιατί οι Ελβετοί να έχουν τέσσερις επίσημες γλώσσες και η Ουκρανία να μην μπορεί. Αλλά η Ελβετία είναι ένα εθνικό μωσαϊκό με πολλά έθνη από την αρχή. Δεν υπάρχει Ελβετική γλώσσα. Αυτό μπορείς να το παραλείψεις. Το κόλπο είναι να κάνεις την Ανατολή να μισεί τη Δύση και τη Δύση να μισεί την Ανατολή. Να τους κάνεις να αποκαλούν ο ένας τον άλλο Ναζί, σωβινιστές, χασάπηδες και αυτονομιστές. Να δούμε μετά αν θα μπορούν να γκρινιάζουν ότι δεν υπάρχουν δουλειές και ότι η οικονομία πάει κατά διαόλου». (Σ3Ε2) Δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι ο Νεμτσούκ μιλάει ρωσικά με τους φίλους του και ουκρανικά μπροστά στην ακτιβίστρια πατριώτισσα κόρη του, δηλαδή είναι δίγλωσσος όπως είναι άλλωστε και η συντριπτική πλειονότητα των Ουκρανών. Όλα αυτά μας δείχνουν πως και στην περίπτωση του γλωσσικού ζητήματος, ο αυτοσαρκασμός και η πικρία χαρακτηρίζει το μετασοβιετικό χιούμορ του Ουκρανικού κόσμου που σταδιακά απομακρύνεται από τη Ρωσία. 4. Εθνικισμός Τα επεισόδια που καλύπτουν τις εκλογές σατιρίζουν εκτενώς την πολιτική εργαλειοποίηση των εθνοτικών διαχωρισμών και μπορούν να αναγνωστούν ως προειδοποίηση για τις καταστροφικές συνέπειες που έχει για όλους τους Ουκρανούς. Όπως εξηγεί ο σύμβουλος της προεκλογικής εκστρατείας στον Γκολομπορόντκο, για να είναι επιτυχημένος ένας υποψήφιος, πρέπει να εμφανίζει προφίλ μεταρρυθμιστή στη νεολαία, κομμουνιστή στις γιαγιάδες και να έχει απήχηση στους Τατάρους της Κριμαίας, τους Εβραίους, τους Γεωργιανούς, τους τσιγγάνους και τους Γκαγκαούζους. Ο πατριωτισμός είναι ένα λάβαρο κάτω από το οποίο οι διαφορετικές εθνοτικές μειονότητες μπορούν να ενωθούν εξασφαλίζοντας έτσι την εκλογική νίκη στον υποψήφιο. Επιπλέον, ο πατριωτισμός με λίγη βοήθεια από τις τακτικές του λαϊκισμού είναι κι ένα πολύτιμο εργαλείο για να συντρίψει κάποιος έναν πολιτικό αντίπαλο. Ο ολιγάρχης Νεμτσούκ συμβουλεύει τον Γιαροσλάβ Χουντομπιάκ πώς να επιτεθεί αποτελεσματικά στον Γκολομπορόντκο: Το όνομα της γιαγιάς σου είναι Σούλμαν. Δεν μπορεί το όνομα της γιαγιάς του να είναι Ζίλμπερτ; Ακόμα και αν δεν είναι, οι αντισημιτικές δυνάμεις θα κινητοποιηθούν, η Εβραϊκή κοινότητα θα αρχίσει να τσακώνεται με τους εθνικιστές (…) να θυμάσαι: «Δεν θα επιτρέψω σ’ έναν Εβραίο να μας πει πώς πρέπει να ζούμε στα Ρωσικά». (Σ2Ε20) Ο Καρασιούκ και ο Χουντομπιάκ μπορεί να εμφανίζονται να τσακώνονται για την ιδεολογία στο κοινοβούλιο και κατ’ ιδίαν, άλλωστε ανταγωνίζονται για την ίδια θέση: – Δεν χρειάζομαι τον πατριωτισμό σου. Ξέρεις πώς τελειώνει; Με γκέτο και στρατόπεδα συγκέντρωσης για όλο τον ρωσόφωνο πληθυσμό. – Είσαι του Κρεμλίνου. (Σ2Ε18) Ωστόσο, το γεγονός ότι ο παραπάνω διάλογος γίνεται στο προσωπικό γραφείο του Νεμτσούκ σημαίνει τελικά ότι είναι και οι δύο μαριονέτες του ίδιου ολιγάρχη που πρόθυμα θα μοιραστούν ψήφους ο ένας με τον άλλον εάν τους το ζητήσει το αφεντικό τους. Όπως παρατηρεί ο πρώην επικεφαλής της Εθνικής Τράπεζας της Ουκρανίας: «Πιστέψτε με, η μόνη διαφορά μεταξύ πατριωτών και μη πατριωτών είναι ότι οι τελευταίοι δέχονται πιο πρόθυμα δωροδοκίες σε γρίβνιες». Στην τρίτη και τελευταία σεζόν της σειράς, όλα τα πολιτικά παιχνίδια και οι μηχανορραφίες που έχουν λάβει χώρα στις προηγούμενες σεζόν κορυφώνονται με την κήρυξη κατάστασης έκτακτης ανάγκης ακολουθούμενη από πραξικόπημα υπό την ηγεσία της Εθνικής Στρατιωτικής Φρουράς που έχει σύνθημα «Ελευθερία, Επίθετο, Χώρα»[8]. Φυσικά καμία δικτατορία δεν μπορεί να επιβιώσει χωρίς την υποστήριξη των ολιγαρχών. Ο Νεμτσούκ συναντάει τον αρχηγό του πραξικοπήματος Μπορισλάβ Κοστινούκ για να διαπιστώσει εάν είναι ένα άτομο με το οποίο μπορεί να διατηρεί συναλλαγές για τις βρωμοδουλειές του: – Δεν είμαι σίγουρος πως μπορώ να ξεχωρίσω έναν γνήσιο πατριώτη από τον μη πατριώτη. Είσαι πατριώτης; – Ναι, είμαι. Ελευθερία. Επίθετο. Χώρα. – Αυτό είναι ξεκάθαρο. Αλλά τι έχει μεγαλύτερη σημασία, η ελευθερία, το επίθετο ή η χώρα; – Η ιδέα. Πάνω απ’ όλα. – Και αν δεν έχεις ελευθερία; – Η ιδέα. Πάνω απ’ όλα. – Εντάξει, αλλά αν η χώρα δεν συμφωνεί με την ιδέα σου; – Εάν η χώρα δεν είναι μαζί μου, στο διάολο τέτοια χώρα. – Αρκεί. Μ’ έπεισες… άνθρωποι σαν εσένα αξίζουν μνημείο. Με χρυσή επιγραφή «Μπορισλάβ ο πατριώτης». Και όπως συμφωνήσαμε, τα μετρητά είναι στο τραπέζι. Μπορείς να «πατριδοποιήσεις» ό,τι θέλεις. (Σ3Ε2) Έχοντας λάβει το πράσινο φως από τον Νεμτσούκ, ο Κοστινούκ προχωρά με το δήθεν έργο του να επιβάλει τάξη στο χάος διαχωρίζοντας φίλους από εχθρούς σύμφωνα με τα ιδεολογικά κριτήρια που θέτει η παράταξή του. Η Ουκρανία δεν είναι για όλους: για να αποφασίσει τη μοίρα των ανθρώπων το μόνο που χρειάζεται να κάνει ο Κοστινούκ είναι να ρωτάει επίθετα και τόπο καταγωγής. Ο Τερέσενκο, ο Μπαμπενιούκ είναι μέσα. Ο Ιλκόβ, ο Ιβανόβ είναι εκτός, ένας Χούλμαν είναι υπό εξέταση[9]. Όταν έρχεται η σειρά του Τσούικο και του Βάσια, ακολουθεί ο παρακάτω υστερικός διάλογος που καυτηριάζει το παράλογο στην αυθαιρεσία των λεγόμενων πατριωτικών προτύπων: – Είμαι ο Τσούικο. – Πώς λένε τη μητέρα σου; – Ίλκοβα. – Σε τσάκωσα, μούτρο της Μόσχας. – Η μητέρα μου είναι Ουκρανή πέμπτης γενιάς από ένα χωριό όπου όλοι ονομάζονται Ίλκοβ. Το χωριό ονομάζεται Ίλκοβκα. – Και πού βρίσκεται αυτό το χωριό; – Στην επαρχία του Ιβάνο-Φράνκιβσκ. Έχει μια όμορφη εκκλησία... – Τι εκκλησία; – Ελληνική-Καθολική. – Τότε το χωριό Ίλκοβκα θα απο-μοσχοποιηθεί, η εκκλησία θα επανα-πατριαρχειοποιηθεί. Και εσύ θα εκτελεστείς. – Κύριε Γκολομπορόντκο (…) Είσαι πατριώτης ή όχι; – Λοιπόν, όταν οι κυβερνήσεις αρχίζουν να μιλούν για πατριωτισμό κάποιος κάπου σίγουρα κάτι έχει κλέψει. – Ποιος το είπε αυτό; – O Σαλτικόφ-Σεντρίν[10] νομίζω. – Άκου πώς θα γίνει. Γκολομπορόντκο, Σαλτικόφ, Σεντρίν, και οι τρεις στη φυλακή. (Σ3Ε2) Τελικά μετά την ανατροπή του καθεστώτος του Μπορισλάβ Κοστινούκ και την αποκατάσταση της δημοκρατίας, παρακολουθούμε να εξελίσσεται ένα άλλο εναλλακτικό μέλλον για την Ουκρανία: η Βαλκανιοποίηση. Ο Τσούικο αναλαμβάνει για άλλη μια φορά την αποστολή να μυήσει τον επανεκλεγμένο Πρόεδρο Γκολομπορόντκο στα διοικητικά μυστικά της διακυβέρνησης σε μια νέα Ουκρανία, της οποίας το έδαφος τώρα χωρίζεται σε δεκάδες ανεξάρτητα κράτη που δεν μπορούν να συμφωνήσουν ποιανού η ανεξαρτησία είναι πιο ανεξάρτητη. Η σειρά ολοκληρώνεται με μια εικονική περιοδεία επί Ουκρανικού εδάφους όπου οι σεναριογράφοι δίνουν ρέστα διακωμωδώντας τις αποσχιστικές τάσεις που προβάλλουν οι τοπικισμοί πανταχόθεν, βασισμένοι σε ανιστόρητες διαστρεβλώσεις και την οικειοποίηση της ιστορίας, καθώς και σε γελοίες αντιλήψεις περί ιστορικής αναγκαιότητας. Έτσι λοιπόν, μεταξύ άλλων, συναντάμε την Νόμιμη Ουκρανία (εξαιρουμένου του Βασιλείου της Τρογιέσινα που λειτουργεί σαν τοπικό Μονακό), την Πολύ Ουκρανία, την Πρώτη Ουκρανία, την Μεγάλη Ουκρανία, την πρώην περιοχή της Πολτάβα να μετονομάζεται Σουηδική Περιφέρεια (αφού το τοπικό συμβούλιο επανεξέτασε το αποτέλεσμα της μάχης της Πολτάβας αποδίδοντας τη νίκη στους Σουηδούς 300 χρόνια αργότερα, διότι «ποτέ δεν είναι αργά για την απόδοση ιστορικής δικαιοσύνης»), το Ντονέτσκ και το Λουχάνκς ν’ ανήκουν στην Ένωση Αυτοδιοικούμενων και Αυτοδύναμων Δημοκρατιών (ΕΣΣΔ)· ξαναδημιουργώντας την περίοδο στασιμότητας της Σοβιετικής Ένωσης (ο Γενικός Γραμματέας είναι μανιώδης συλλέκτης μνημείων του Λένιν και αυτοκινήτων του Μπρέζνιεφ και θα μπορούσε να ανταλλάξει όλα τα ανθρακωρυχεία του Ντονμπάς για το μαυσωλείο του Λένιν και ένα κομμάτι του τείχους του Κρεμλίνου για να ταφεί σε αυτό μαζί με τα μέλη του Πολιτικού Γραφείου του, η οικονομία της περιοχής στηρίζεται στις ρωσικές επιδοτήσεις και είναι έτοιμοι να προσχωρήσουν στον Μεγάλο Αδελφό ανά πάσα στιγμή), την Δημοκρατία του Ήλεκτρου-Κεχριμπαριού με τη διπλή ονομασία να προκύπτει από το γεγονός ότι μιλούν και ερμηνεύουν ο ένας τον άλλο από τα ρωσικά στα ουκρανικά και τούμπαλιν, την Δυτική Γεωργία, το Βασίλειο της Γαλικίας (όπου έκαναν γενετικό τεστ σε όλους τους κατοίκους σε μια προσπάθεια να βρουν έναν απόγονο του Βασιλιά Δαυίδ), την Σλαβο-Oυγγριανή Ρουμανική Ένωση, μια Ανώνυμη Περιοχή όπου η δημόσια διαβούλευση για την ονομασία της κατέληξε σε τετρακόσιες εκδοχές και αναμένονται δημοψηφίσματα για κάθε μία από αυτές, την Δημοκρατία Κασσέρ, την Συνομοσπονδία της Μαύρης Θάλασσας, το Εμιράτο της Κριμαίας για το οποίο ο Τσούικο και ο Γκολομπορόντκο σχολιάζουν: – Τόσες φορές την κατέκτησαν, την δώρισαν, την μεταβίβασαν και πάντα όλοι φώναζαν: η Κριμαία είναι δική μας. Εσύ; – Φυσικά. Πάντα έλεγα η Κριμαία είναι δική μας. – Κακώς. Οι κάτοικοι της Κριμαίας είναι γνωστοί για την μικροψυχία τους. – Εσύ δεν φώναζες; – Πάντα ήμουν ανεκτικός. Προσπαθώ να ακούω τις γνώμες όλων. Αυτό που πάντα έλεγα είναι η Κριμαία είναι δική σας! Η Κριμαία είναι δική σας! (Σ3Ε3) Έπειτα συναντάμε τη πρώην επαρχία του Μικολάιβ να μετονομάζεται σε Δημοκρατία των Αγρών των Καρπουζιών, την επαρχία της Χερσώνας να χωρίζεται σε Βόρεια και Νότια Χερσώνα (στον δεύτερο γύρο των εκλογών πέρασαν δύο υποψήφιοι και χώρισαν την περιοχή για να μη δυσαρεστήσουν κανέναν), το Αταμανάτο της Ζαπορίζια που θεωρείται λίκνο της δημοκρατίας της Ουκρανίας, όπου υποτίθεται εγκαταστάθηκαν οι Κίι, Σεκ, Χορίβ, και η Λίμπιντ τον 5ο αιώνα[11], την Αυτόνομη Ιουδαϊκή Δημοκρατία του Ουμάν, της οποίας η οικονομία στηρίζεται στo προσκύνημα (αφού ο ολιγάρχης Ρόιζμαν ξόδεψε μια ολόκληρη περιουσία για να αποδείξει σ’ ένα Βρετανικό δικαστήριο ότι από τα σαράντα χρόνια που ο Μωυσής περιπλανήθηκε στην έρημο, τα τριάντα εννιά βρισκόταν στο Ουμάν απ’ όπου πηγάζει ο ποταμός Ιορδάνης), και τέλος την περιοχή Ζόλτιγιε Βόντι, τώρα μετονομασμένη σε ΠΕΕ (Προσωρινά Εκχωρημένο Έδαφος), δηλαδή μια κομμουνιστική «δημοκρατία» (ουσιαστικά μέρος της Κίνας που διεκδικεί όλη την περιοχή του Ντνίπρο και κυβερνάται σύμφωνα με τις επιταγές του κομμουνισμού «από τον καθένα ανάλογα με τις ικανότητες της ηγεσίας, στον καθένα ανάλογα με τις ανάγκες των οικογενειών τους»). Ο Τσούικο προσπαθεί να εμψυχώσει έναν εντελώς αποκαρδιωμένο και απογοητευμένο Γκολομπορόντκο, ο οποίος θα πρέπει να περάσει από όλους τους κύκλους αυτής της τοπικιστικής και περιφερειοκρατικής κόλασης προκειμένου να ολοκληρώσει το σχεδόν αδύνατο έργο της επανένωσης της Ουκρανίας: – Είσαι πατριώτης, σωστά; Πρέπει να το νιώθεις με την καρδιά σου. Να επιστρέψεις την Μητέρα Ουκρανία στα ιστορικά της σύνορα. Να ράψεις το έθνος. Να γίνει ένας ενιαίος, ικανός και ζωντανός οργανισμός. – Να το ράψω με τι; Με σάπια κλωστή; Με νεποτισμό, υπεξαιρέσεις και δωροδοκίες; Θα ήταν το τέρας του Φρανκενστάιν. (Σ3Ε3) Ο Τσούικο, όντας πιο ρεαλιστής και κυνικός, τον προειδοποιεί ότι δεν μπορεί να ελπίζει ότι θα πετύχει τον στόχο του με ειλικρίνεια και ευπρέπεια και ότι δεν υπάρχει άλλη επιλογή από το να συνεργαστεί με όσους απεχθάνεται περισσότερο: Ναι, είναι διεφθαρμένοι· ναι, είναι απατεώνες. Ξέρω ποιος έκλεψε τι, πόσα θα κλέψει ακόμα και πόσα θα μοιραστεί με τους άλλους. Αλλά είναι πολύτιμο αγαθό για εμάς. Οι τίμιοι άνθρωποι σπανίζουν, ενώ όσοι δωροδοκούνται τα πάνε καλά με τους ομοίους τους. Όλες οι θείες, θείοι, ανίψια είναι βολεμένοι στις δουλίτσες τους, στα πριγκιπάτα τους. Δεν θέλεις να αποδεχθείς ότι η διαφθορά μπορεί να σώσει την χώρα από την καταστροφή. Όχι οι φίλοι σου. Ας πάνε στις Βρυξέλλες. Ή στη Σουηδία όπου όλα είναι καλά, η ζωή είναι άνετη και κανείς δεν ασχολείται με το ποιος κυβερνάει. Εκεί μπορούν να είναι πρωθυπουργοί, βουλευτές, οτιδήποτε, εδώ χρειαζόμαστε επαγγελματίες. (Σ3Ε3) Η σειρά τελειώνει σ’ ένα φανταστικό 2049 με την πραγματοποίηση του ονείρου χάρη στις πολιτικές επιλογές των Ουκρανών κατά την κρίσιμη περίοδο 2019-2022: το χρέος αποπληρώνεται και η Ουκρανία είναι πλέον μια πραγματικά ενωμένη και ουσιαστικά ανεξάρτητη χώρα. Τους τίτλους τέλους συνοδεύουν τα λόγια του Γκολομπορόντκο: «Η ευφυΐα και το πνεύμα ενός έθνους φαίνονται από τις πράξεις του. Δεν μπορούμε να επιλέξουμε τη χώρα γέννησης ή τη γλώσσα ή την ώρα που θα έρθουμε σε αυτόν τον κόσμο. Έχουμε μόνο μία επιλογή: να είμαστε άνθρωποι». 5. Ο αληθινός Ζελένσκι Η περίπτωση Ζελένσκι επιβεβαιώνει τη θέση της αντι-μίμησης, ότι η ζωή μιμείται την τέχνη πολύ περισσότερο από ό,τι η τέχνη μιμείται τη ζωή. Ο ηθοποιός Ζελένσκι ερμηνεύει τον ρόλο του φανταστικού Προέδρου και ο πολιτικός Ζελένσκι τον ρόλο του πραγματικού Προέδρου. Ο Ζελένσκι σκηνοθετεί τον εαυτό του εκφράζοντας μια προσωπική πολιτική αισθητική και αναδεικνύει τη ζωή ως τέχνη και τον εαυτό του ως έργο τέχνης. Έτσι, γίνεται δύσκολο να διαχωριστεί ο ρόλος του φανταστικού προέδρου από τον ρόλο του πραγματικού προέδρου. Η πλοκή του Υπηρέτη του λαού αντικατοπτρίζει ως ένα βαθμό την πορεία του Ζελένσκι, ενός φοιτητή Νομικής που έγινε ηθοποιός και παραγωγός που έγινε Πρόεδρος και που έμαθε από πρώτο χέρι και με άσχημο τρόπο πόσο (κακά) διοικείται μια κυβέρνηση, όπως ο αφελής αλλά έντιμος δάσκαλος ιστορίας Γκολομπορόντκο ανακάλυψε πόσο δύσκολο είναι να πατάξει την κλεπτοκρατία και να φέρει πραγματική αλλαγή. H εταιρία παραγωγής Κβαρτάλ 95 ιδρύθηκε το 2003 και είναι η πιο επιτυχημένη εταιρεία της σόουμπιζ στην Ουκρανία. Το όνομα σημαίνει Συνοικία 95, όπου μεγάλωσε ο Ζελένσκι, ένα τυπικό σοβιετικό συγκρότημα πολυκατοικιών, στην βιομηχανική πόλη Κρίβι Ριχ στη περιοχή του Ντίνπρο. Το πολιτικό κόμμα «Υπηρέτης του λαού» ιδρύθηκε από την Κβαρτάλ 95 στις 31 Μαρτίου 2018. Όπως ακριβώς ο Γκολομπορόντκο, ο Ζελένσκι είναι ένας Ρωσόφωνος Ουκρανός που εισέρχεται στην Ουκρανική γλώσσα.[12] Όπως ο Γκολομπορόντκο δεν μιλούσε άπταιστα Ουκρανικά, ο Ζελένσκι τα τελειοποίησε μετά την εκλογή του. Όπως στην περίπτωση του Γκολομπορόντκο, φίλοι και πρώην συνεργάτες του Ζελένσκι συμμετέχουν στην κυβέρνησή του: ο πρώην συνεταίρος στη Κβαρτάλ 95 Σεργίι Σεφίρ στη θέση του πρώτου βοηθού του Προέδρου, ο παιδικός φίλος, λογιστής και δικηγόρος της Κβαρτάλ 95 Ιβάν Μπακάνοβ[13] στη θέση του επικεφαλής της SBU, ο συμπαραγωγός και στενός φίλος Αντρίι Γιερμάκ στη θέση του επικεφαλής του προεδρικού γραφείου, ο διευθυντής της Κβαρτάλ 95 Σεργίι Τροφίμοβ και ο σεναριογράφος Γιούριϊ Κοστιούκ στη θέση των αναπληρωτών διευθυντών του προεδρικού γραφείου (ο Κοστιούκ είναι επίσης κειμενογράφος των λόγων του Προέδρου), ο Κιρίλο Τιμοσένκο, διευθυντής της εταιρείας Goodmedia, στη θέση του συμβούλου επικοινωνίας, αλλά και δεκάδες άλλοι. Ο Πρόεδρος Βασίλι Γκολομπορόντκο (Ζελένσκι) μεταμφιεσμένος σαν ουκρανή γριά με τσεμπέρι αποχωρεί θριαμβευτικά αφού έχει αποκρούσει με ένα κοντάρι τους μπράβους της Συνδικαλιστικής Ένωσης Δημοσιογράφων που τον καταδιώκουν φωνάζοντάς τους: «Μείνετε πίσω. Είμαι ο εγγυητής του Συντάγματος!». Ο Ζελένσκι εκπροσωπεί την γενιά των Ουκρανών που δεν ταυτίζεται ούτε με την ιστορία της Σοβιετικής Ένωσης, ούτε με την σημερινή Ρωσία. Είναι μια γενιά που δεν επιθυμεί τον προσδιορισμό και τον περιορισμό του αίματος και της γλώσσας. Συνειδητοποιεί ότι η ταυτότητα δεν είναι κάτι χαραγμένο σε πέτρα που δεν επιδέχεται αλλαγές, αλλά το ακριβώς αντίθετο, είναι αυτό που είναι ταυτόσημο με τον εαυτό του· με άλλα λόγια, ότι η ταυτότητα, όπως ο εαυτός, μεταλλάσσεται διαρκώς στον χρόνο. Ο Ζελένσκι εκπροσωπεί Ουκρανούς πολίτες που θέλουν να δημιουργήσουν μια σύγχρονη ταυτότητα για τον εαυτό τους βασισμένη στις Δυτικές αξίες και στο Ευρωπαϊκό μοντέλο ανάπτυξης της κοινωνίας πέρα από τις εθνικές και γλωσσικές διαφορές τους. Ο Ζελένσκι αναδεικνύεται ως ένας αριστοτέχνης στη δημιουργία εικόνων και μηνυμάτων που ανανεώνουν τα ουκρανικά εθνικά σύμβολα και τα σημεία αναφοράς. Σε μια ξεκαρδιστική σκηνή που χρησιμοποιεί τον κλασικό τροπισμό της καταδίωξης, ο Τσούικο και ο Γκολομπορόντκο μεταμφιέζονται ως Βέρκα Σερντιούτσκα και Γιαγιά[14] για να γλιτώσουν από τους μπράβους των συνδικαλιστών της Ένωσης Δημοσιογράφων που τους κυνηγούν για να τους δείρουν. Κατά την ξέφρενη καταδίωξη πέφτουν πάνω σε μια πινακίδα σοβιετικής κατασκευής, με τους περαστικούς να σχολιάζουν αποσβολωμένοι πως η αποκομμουνιστικοποίηση έχει υπερβεί τα όρια. Όπως είναι το αναμενόμενο σε ανάλογες σκηνές, φτάνουν σε αδιέξοδο, και ο Γκολομπορόντκο, ντυμένος γριά με την παραδοσιακή στολή της Ουκρανίας και τσεμπέρι στο κεφάλι, σε μια προσπάθεια να αμυνθεί κραδαίνει ένα κοντάρι που μαζεύει από τον δρόμο και φωνάζει στους διώκτες του: «Μείνετε πίσω. Είμαι ο εγγυητής του Συντάγματος!», μεταδίδοντας δηλαδή το μήνυμα ότι η εξουσία κάθε Γκολομπορόντκο προκύπτει μόνο από το γεγονός ότι εγγυητής της Δημοκρατίας τελικά είναι κάθε Ουκρανός πολίτης ατομικά. Εκ πρώτης όψεως ο Υπηρέτης του λαού εμφανίζεται ως μια ανάλαφρη κωμική σειρά και σίγουρα κάποιος μπορεί να την απολαύσει ως τέτοια, αλλά θα ήταν λάθος να την ερμηνεύσει έτσι. Σε βαθύτερο επίπεδο, πρέπει να αναγνωστεί ως αυτό που κατέληξε να είναι, το πολιτικό μανιφέστο και η προεδρική εκστρατεία του Ζελένσκι. O Ζελένσκι έθεσε επίσημα υποψηφιότητα για την προεδρία τον Ιανουάριο 2019 και η τρίτη και τελευταία σεζόν της σειράς προβλήθηκε στην Ουκρανική τηλεόραση λίγους μήνες πριν από τις εκλογές. Ο Ζελένσκι δεν συμμετείχε σε δημόσιες ομιλίες, δεν πραγματοποίησε συγκεντρώσεις, δεν έδωσε συνεντεύξεις τύπου και δεν έκανε περιοδείες κατά τη διάρκεια της προεκλογικής του εκστρατείας. Αντίθετα, διεξήγαγε την πρώτη επιτυχημένη προεδρική εκστρατεία στον κόσμο που ήταν εντελώς εικονική.[15] Σε μια συνέντευξή του στην εφημερίδα Bild, ο Ζελένσκι είπε: «Θέλω για τους Ουκρανούς όλα όσα υποσχέθηκα ως υπηρέτης του λαού, να σταματήσω τη διαφθορά, να φέρω ειλικρίνεια και διαφάνεια στην πολιτική της Ουκρανίας, να ενοποιήσω τη χώρα, να επιτύχω ειρήνη και να βελτιώσω τη ζωή των συνηθισμένων ανθρώπων. Με αυτούς τους στόχους είμαι τόσο ειλικρινής όσο ο Βασίλι Γκολομπορόντκο»[16]. Η επιπόλαιη εκτίμηση ότι όποιος διεξάγει μια προεκλογική εκστρατεία που βασίζεται σε έναν φανταστικό τηλεοπτικό χαρακτήρα είναι κατ’ ανάγκην πιο ανέντιμος ή πιο απατεώνας από κάποιον που παίζει τον ρόλο ενός σοβαρού πολιτικού είναι εσφαλμένη. Και οι δύο συνιστούν μια περφόρμανς ρόλου και οι δύο χρησιμοποιούν ρητορικά σχήματα και τροπισμούς, και οι δύο στοχεύουν στην πειθώ, και οι δύο επικαλούνται τη λογική και τα συναισθήματα. Η διαφορά είναι ότι ενώ ο πρώτος χρησιμοποιεί τη «σοβαρότητα» ή, ακριβέστερα, τη «φαινομενική σοβαρότητα» ως τρόπο εκτέλεσης, ο δεύτερος χρησιμοποιεί το χιούμορ. Και σε αυτό συνίσταται η πρωτοτυπία και η πολιτική ιδιοφυΐα του Ζελένσκι: το χιούμορ είναι ένα επιχείρημα από μόνο του. Το έξυπνο χιούμορ είναι ένα επιχείρημα που κερδίζει τις καρδιές και τα μυαλά των ανθρώπων[17]. Όπως ο ψηφοφόρος καλείται να κρίνει τι από αυτά που του λέει ένας πιο κλασικός πολιτικός είναι αλήθεια και τι ψέματα, ποια πράγματα απ’ όσα του υπόσχεται ότι θα κάνει εάν εκλεγεί θα τα κάνει όντως και ποια δεν θα κάνει, το ίδιο ακριβώς ισχύει με το ιδιότυπο πολιτικό πρόγραμμα του Ζελένσκι. Ο Γκολομπορόντκο είναι μια περσόνα του Ζελένσκι που κατ’ ουσίαν δεν διαφέρει από την δημόσια, δηλαδή την μιντιακή, περσόνα οποιουδήποτε άλλου πολιτικού ως προς την επικοινωνιακή της λειτουργία. Η διαφορά είναι περισσότερο μεθοδολογική. Ενώ ο κλασικός πολιτικός στοχεύει στην απόκρυψη της απόστασης μεταξύ της δημόσιας και της πραγματικής περσόνας του, παρουσιάζοντάς τες στο κοινό ως ταυτόσημες, ο Ζελένσκι κάνει το ακριβώς αντίθετο, τις καθιστά δυσδιάκριτες την μια από την άλλη διατηρώντας φανερή την απόσταση μεταξύ τους. Ο κλασικός πολιτικός λειτουργεί διαχωρίζοντας την μορφή από το περιεχόμενο· στον Ζελένσκι η μορφή είναι το περιεχόμενο και το περιεχόμενο είναι η μορφή. Με άλλα λόγια ο κλασικός πολιτικός διαχωρίζει το πώς επικοινωνεί από το τι επικοινωνεί, ενώ για τον Ζελένσκι το πώς επικοινωνεί είναι αυτό το οποίο επικοινωνεί. O Ζελένσκι δεν χρησιμοποιεί προσποιητή αθωότητα και δεν υπεκφεύγει. Μιλώντας σε έξι ξένους δημοσιογράφους τον Μάρτιο 2019 εξήγησε: «Ζητώ συγγνώμη εκ των προτέρων, αλλά είμαι ένα προϊόν, δημιούργησα τη δική μου εταιρεία παραγωγής, την Κβαρτάλ 95, η οποία πουλάει και εμένα. Οι σταρ είναι πλέον προϊόντα. Ίσως οι άνθρωποι να νομίζουν ότι εγώ και ο ήρωάς μου στην οθόνη είμαστε ένα, αλλά είναι καλό κι αυτό, γιατί ο Υπηρέτης του λαού είναι αυτό που ονειρευόμαστε για τη χώρα μας. Χρησιμοποιούμε άραγε τη σειρά; Ναι, βέβαια! Εδώ και δεκαπέντε χρόνια παράγω μηνύματα, βλέπω τον εαυτό μου ως επαγγελματία σε αυτόν τον τομέα, μπορώ να περνώ τα μηνύματα αυτά σε κρατικό επίπεδο»[18]. Ο Γκολομπορόντκο είναι ένα μήνυμα. Ο υπηρέτης του λαού είναι αυτός που δίνει φωνή στο κοινό περί δικαίου αίσθημα, στη ελπίδα των ανθρώπων για ένα καλύτερο μέλλον, όπως ακριβώς κάθε άλλο, πιο «ορθόδοξο», πολιτικό κόμμα διατείνεται ότι εκπροσωπεί τη βούληση και τις φιλοδοξίες ενός λαού. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο σταρ Ζελένσκι δεν είναι ένας τυχαίος καθημερινός άνθρωπος της διπλανής πόρτας όπως ο Βάσια. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι το χιούμορ του Υπηρέτη του λαού δεν αποφεύγει πάντα τα στερεότυπα, την ανωριμότητα, τα απλοϊκά σχήματα και τις καρικατούρες ή την προβλεψιμότητα στην πλοκή. Θα μπορούσαμε ακόμα να πούμε ότι δεν αποφεύγει τον καλοήθη λαϊκισμό. Αλλά η κατηγορία του λαϊκισμού από μόνη της είναι κενή περιεχομένου. Ο Υπηρέτης του λαού απαντάει ευθέως σε αυτή την κατηγορία κοροϊδεύοντάς την με μια σκηνή όπου ο Υπουργός Εξωτερικών έχει αρπάξει τον Γκολομπορόντκο από τον λαιμό να τον πνίξει νομίζοντας ότι του έχει πει ψέματα και του φωνάζει «είσαι λαϊκιστής» και ο Γκολομπορόντκο ουρλιάζει με τη σειρά του «Δεν είμαι λαϊκιστής». Για τον υπηρέτη του λαού λαϊκισμός σημαίνει ψέμα. Συνιστά κριτική εμπάθεια το να κατηγορείται ένα εγγενώς λαϊκό μέσο και είδος ως λαϊκιστικό. Ακόμα και εάν η φύση της πολιτικής σάτιρας επιτρέπει επιχειρήματα για τη δυνατότητά της να εξυπηρετεί την πολιτική προπαγάνδα ή να δρομολογεί την πολιτική καριέρα ενός ηθοποιού (όπως η αναγνωρισιμότητα του Ρήγκαν και του Σβαρτσενέγκερ συνέβαλε στην πολιτική τους σταδιοδρομία, ή όπως ο Τραμπ και ο Μπερλουσκόνι εκμεταλλεύτηκαν αντίστοιχα το ριάλιτι The Apprentice και την ποδοσφαιρική λέσχη της Milan AFC για να δημιουργήσουν μια εκλογική βάση), αυτό από μόνο του δεν καθορίζει την ποιότητα ενός πολιτικού. Στο τέλος ο μοναδικός υπεύθυνος για μια πραγματικότητα που –σε αντίθεση με το φανταστικό happy end της τηλεοπτικής σειράς– μετατράπηκε σε αληθινή δυστοπία είναι ο Πούτιν. Ο Ζελένσκι δεν φέρει ευθύνη για την υπερρεαλιστική ειρωνεία της προσωπικής του μοίρας και την τραγωδία της χώρας του. Στην αληθινή ζωή ο πραγματικός Ζελένσκι απέδειξε πως είναι στην πραγματική Ουκρανία ό,τι είναι ο φανταστικός ήρωας Γκολομπορόντκο στη φανταστική Ουκρανία: ένας ικανός ηγέτης ενός έθνους που έχει περάσει δύο επαναστάσεις και ζητά αποφασιστικά να ενταχθεί στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Υπηρετεί τον Ουκρανικό λαό παραμένοντας στην εμπόλεμη ζώνη. Το φαινόμενο Βολοντίμιρ Ζελένσκι είναι η αντίσταση των Ουκρανών ενάντια στην πολιτική ηθική και αισθητική που επιδιώκει να επιβάλει ο Βλαντίμιρ Πούτιν. Αναφέρθηκα πιο πάνω σε μια ιδιαίτερα προφητική στιγμή του Υπηρέτη του λαού που θέλει τον Βάσια να εκλιπαρεί τον Ουκρανικό λαό λέγοντας ότι μόνο όταν ενωθούν οι Ουκρανοί θα ακουστεί το Slava Ukraini! όχι μόνο στην Ουκρανία αλλά σε ολόκληρο τον κόσμο. Σίγουρα ο Ζελένσκι δεν θα μπορούσε να είχε προβλέψει ότι σε λιγότερο από τρία χρόνια μετά την εκλογή του οι Ουκρανοί θα ενώνονταν υπό την ηγεσία του στην αντίστασή τους ενάντια στους Ρώσους εισβολείς και ότι το Slava Ukraini! θα ακουγόταν πράγματι σε ολόκληρο τον κόσμο. Αυτό που ποτέ δεν υπήρξε ο φανταστικός ήρωας Γκολομπορόντκο είναι αυτό που ο πραγματικός Ζελένσκι τελικά έγινε: ένας ήρωας πολέμου, ένας ήρωας της σύγχρονης Ευρώπης, ένας ήρωας της δημοκρατίας. Σημ. ARB: Ευχαριστούμε την κα Όλγα Σαπολάγιεβα για τις ορθές προφορές των ονομάτων. [1] «Δεν γεννιόμαστε πονηρόβλαχοι. Όλοι γεννιόμαστε Ουκρανοί. Άρα από τη στιγμή που γεννιόμαστε, το αξίζουμε. Εμείς, οι γονείς μας, οι πρόγονοί μας, το ίδιο. Αυτός ο άνθρωπος γεννήθηκε Ουκρανός. Ένα στρουμπουλό ουκρανικό μωρό 3,5 κιλών. Το ερώτημα είναι πώς αυτά τα κιλά μετατρέπονται σε έναν πονηρόβλαχο 100 κιλών; (...) Εμείς φταίμε. Αρχίζει από τη γέννηση με το φακελάκι στο μαιευτήριο. (…). Μετά φέρνουμε το μωρό στο σπίτι, το οποίο είναι ακόμα Ουκρανός. Μόλις αρχίσει να σκέφτεται γίνεται πονηρόβλαχος. Πρώτα βλέπει τον πατέρα του. Ο πατέρας βλέπει τηλεόραση και λέει: «Αυτά τα καθάρματα φταίνε για όλα, αυτοί οι αλήτες οι πολιτικοί». Κι ενώ τους βρίζει μετράει τις 200 γρίβνιες που πήρε χθες πηγαίνοντας σε μια διαδήλωση κατά των καθαρμάτων αυτών, των άθλιων βουλευτών. Αν δεν ήταν αυτός, θα ήταν κάποιος άλλος. Γιατί να πάρει κάποιος άλλος τα κλεμμένα; «Γιατί όχι εγώ;» σκέφτεται ο πατέρας. Το μωρό καταγράφει ό,τι ακούει. Έτσι ο Ουκρανός μας σταδιακά γίνεται πονηρόβλαχος σαν τον πατέρα του, σιγά σιγά. Υπάρχει ακόμα ελπίδα, σωστά; Όχι, γιατί υπάρχει ένας θείος. Οι θείοι είναι κρατικοί υπάλληλοι. Πού θα βοηθήσουν να γραφτεί το αγόρι; Όχι σε ένα οποιοδήποτε σχολείο. Σε ένα ακριβό σχολείο. Για να αποφοιτήσει με άριστα. Μετά όλοι μαζί θα κάνουν πικνίκ στον Δνείπερο. Επειδή πήρε άριστα σε όλα. Θα φάνε, θα πιούνε. Και τα σκουπίδια; Άλλοι πονηρόβλαχοι θα τα μαζέψουν. Μέσα σε αυτό τον ενθουσιασμό θα περάσει στο πανεπιστήμιο. Όλοι προσπαθούν να τον βοηθήσουν. Πού πάμε μετά την αποφοίτηση; Στον Δνείπερο. Γιατί έχει τόσα σκουπίδια; Η πινακίδα γράφει: «Μην ρίχνετε σκουπίδια». Γιατί οι πονηρόβλαχοι δεν μαζεύουν τα σκουπίδια τους; Και με την καλή του διάθεση, παίρνει το Honda του, το δώρο αποφοίτησής του, ο μισός πονηρόβλαχος μισός Ουκρανός, κάνει βόλτες στο Κίεβο τη νύχτα, όπου δεν υπάρχουν δρόμοι. Χωρίς να δίνει δεκάρα για όσους κοιμούνται κουρασμένοι μετά τη δουλειά. Ή για την μητέρα που δουλεύει δύο δουλειές για να ταΐσει το παιδί που μόλις έβαλε για ύπνο. Μαρσάρει προς το μέλλον. Δεν αργεί να έρθει. Στα 20 ή στα 25 γίνεται βουλευτής. Και ο Ουκρανός μεταμορφώνεται σε έναν κανονικό πονηρόβλαχο. Τα παιδιά του θα σπουδάσουν στην Ελβετία, όχι εδώ, μακριά από τους πονηρόβλαχους. Θα αποφύγουν τον Δνείπερο. Έχουν ήδη κατουρήσει εκεί. Θα πάνε στις Μαλβίδες μακριά από τους πονηρόβλαχους. Θα αγοράσουν ένα διαμέρισμα στο Λονδίνο μακριά από τους πονηρόβλαχους. Μακριά απ’ όλα αυτά. “Δεν ανήκω εδώ”. Αυτή είναι η αινιγματική ψυχή του πονηρόβλαχου.» (Σ1Ε15) [2] Στεπάν Μπαντέρα (1909-1959): αμφιλεγόμενος Ουκρανός εθνικιστής ηγέτης. [3] Σεμιόν Τιμοσένκο (1895-1970): Ουκρανός στρατάρχης της Σοβιετικής Ένωσης. [4] Πιλίπ Όρλικ (1672-1742): ηγέτης των κοζάκων της Ζαπορίζια και συγγραφέας του πρώτου δημοκρατικού συντάγματος στην Ευρώπη. [5] Αταμάνος της Ζαπορίζια. [6] Αταμάνος της Ζαπορίζια (1648-1657), ηγέτης της εξέγερσης των Κοζάκων που είχε ως αποτέλεσμα την δημιουργία ενός Ανεξάρτητου Ουκρανικού Κράτους Κοζάκων. [7] H επίσημη γλώσσα της Ουκρανίας είναι τα Ουκρανικά από την ανεξαρτησία της το 1991. [8] Υπαινιγμός για το εθνικοσοσιαλιστικό κόμμα «Svoboda». [9] Τα δύο πρώτα επίθετα είναι Ουκρανικά, το τρίτο και το τέταρτο Ρωσικά και το τελευταίο υποδηλώνει Εβραϊκή καταγωγή. [10] Μιχαήλ Γεβγκράφοβιτς Σαλτικόφ-Σεντρίν (1826-1889), Ρώσος συγγραφέας. [11] Μεσαιωνικός θρύλος για την ίδρυση του Κιέβου που έγινε πρωτεύουσα του κράτους των Ρως. [12] Η γλώσσα της τηλεοπτικής σειράς είναι ως επί το πλείστον τα Ρωσικά. [13] Αποπέμφθηκε τον περασμένο Ιούλιο. [14] Verka Serduchka και Yaya (υποδύεται τη μαμά της Βέρκα). Το μουσικό σύνολο που εκπροσώπησε την Ουκρανία στον διαγωνισμό της Eurovision το 2007 με το τραγούδι Dancing Lasha Tumbai (που αρκετοί κατάλαβαν να εννοεί Russia Goodbye). [15] Adrian Karatnycky, “The world just witnessed the first entirely virtual presidential campaign”, The Politico, 24 Απριλίου 2019. [16] Βλ. https://bit.ly/3eRU64r [17] Το πιο αποτελεσματικό όπλο που χρησιμοποιούν οι επίσημοι λογαριασμοί του Υπουργείου Άμυνας και του ουκρανικού στρατού στο Twitter είναι το χιούμορ. [18] Régis Genté και Stéphane Siohan, Βολοντίμιρ Ζελέσνκι, Η βιογραφία ενός απρόσμενου πρωταγωνιστή, Παπαδόπουλος, Αθήνα 2022, σ. 59.

Ο «υπηρέτης του λαού» Βολοντίμιρ Ζελένσκι

Σύνδεση