Σοφού ποντικού συγγραφή

The Battle between the Frogs and the Mice. A Tiny Homeric Epic. A New Translation by A. E. Stallings. Illustrations by Grant Silverstein. Paul Dry Books, Φιλαδέλφεια 2019, σελ. 109 1. Η μυθιστορία των ζώων στην αρχαία παράδοση Οι φανταστικές ιστορίες για ζώα που μιλούν με ανθρώπινη φωνή και καταγίνονται με ανθρώπινες δραστηριότητες είναι από τα αρχαιότερα και πλέον αρχετυπικά είδη αφήγησης στον κόσμο. Τα πρώτα καταγεγραμμένα δείγματά τους ανάγονται στους δύο παλαιότερους εγγράμματους πολιτισμούς της ανθρωπότητας, εκείνους της Μεσοποταμίας και της Αιγύπτου, ήδη κατά τη δεύτερη χιλιετία π.Χ. Από την αρχαία Ασσυρία και Βαβυλώνα, γύρω στο 1800-1500 π.Χ., σώζεται μια εκτενής μυθιστορική σύνθεση με ήρωες ζώα, που οι σημερινοί ειδικοί την τιτλοφορούμε συμβατικά Ο βαβυλωνιακός μύθος της αλεπούς. Το έργο πρέπει να είχε έκταση ίσαμε δυο χιλιάδες στίχους και περιλάμβανε αρκετά επεισόδια, στολισμένα με ζωηρούς διαλόγους και ρητορείες των προσώπων. Η πινακοθήκη των ηρώων ήταν πλατιά: έπαιρναν μέρος η πονηρή αλεπού, ο φύλακας σκύλος, ο αρπακτικός λύκος, ο λέοντας ως βασιλιάς των θηρίων, ίσως και άλλα ζώα, όπως η κακολόγα μανγκούστα, ο ρουφιάνος γάτος και ο νεαρός ταύρος. Οι θεοί αναμιγνύονταν επίσης στη δράση. Ο ύψιστος Ενλίλ και ο Σαμάς, ο θεός του ήλιου και της δικαιοσύνης, προέδρευαν στο δικαστήριο όπου τα ζώα προσέφευγαν με μηνύσεις ή κρίνονταν για τις πράξεις τους. Μεγάλο μέρος της αφήγησης το καταλάμβανε ακριβώς το κεντρικό επεισόδιο της δίκης των ζώων. Ο σκύλος, ο γενναίος σερίφης και φρουρός των κοπαδιών, κατέθετε μήνυση εναντίον της αλεπούς και του λύκου. Τους κατηγορούσε ότι επιτέθηκαν στα πρόβατα και επιπλέον ότι έκλεψαν τη νόμιμη λεία του βασιλιά λέοντα. Οι δύο κατηγορούμενοι απολογούνταν στο δικαστήριο, ακολουθώντας όλες τις συμβάσεις και τα τεχνάσματα της δικανικής ρητορικής. Η επιτήδεια αλεπού πάσχιζε να ρίξει το φταίξιμο στον λύκο, να αμφισβητήσει την αξιοπιστία του σκύλου και να καταπραΰνει την οργή του ηγεμονικού λιονταριού. Στο τέλος, χάρη στις πανουργίες της, θα κατάφερνε ίσως να αποφύγει την καταδίκη. Ο Βαβυλωνιακός μύθος της αλεπούς είναι ο απώτατος πρόδρομος του λογοτεχνικού είδους που ονομάζεται από την κριτική «έπος ζώων» (Tierepos, animal epic) και έμελλε να ανθίσει κατόπιν στην κλασική αρχαιότητα και στον κόσμο του Μεσαίωνα, τόσο στο Βυζάντιο όσο και στη Δύση. Οι μεγάλες έμμετρες μυθιστορίες του μεσαιωνικού φαντασιακού, όπως το παλαιό γαλλικό Ρομάντζο της αλεπούς (Roman de Renart) και ο Υσεγγρίμος ο λύκος (Ysengrimus), αποτελούν τα πιο σύνθετα και εκτεταμένα δείγματα αυτής της παράδοσης. Κοντύτερα στον καιρό μας, ο Τζωρτζ Όργουελ, με την εφιαλτική Φάρμα των ζώων, έδωσε την πιο πολιτικοποιημένη και επίκαιρη παραλλαγή του είδους. Στην αρχαία Αίγυπτο, από την άλλη πλευρά, οι διηγήσεις με ζώα δεν περισώθηκαν σε λογοτεχνικές καταγραφές, παρ’ όλο που πρέπει να κυκλοφορούσαν ευρέως στη λαϊκή προφορική παράδοση. Το μαρτυρούν αυτό πολυάριθμα έργα τέχνης, ιδίως προϊόντα μικροτεχνίας και ζωγραφικής σε μικρή κλίμακα, που παριστάνουν σκηνές με ζώα σε χαρακτηριστικά ανθρώπινες δράσεις και συμπεριφορές. Κατεξοχήν κατά το Νέο Βασίλειο, την κλασική περίοδο ακμής της φαραωνικής Αιγύπτου, στο δεύτερο μισό της δεύτερης χιλιετίας π.Χ., το εικαστικό αυτό θέμα έγινε πολύ δημοφιλές. Τρεις πάπυροι (στο Βρετανικό Μουσείο, στο Αιγυπτιακό Μουσείο του Τορίνου και στο Κάιρο) καλύπτονται από ζωγραφιές τέτοιων σκηνών, ζωηρά σχεδιασμένες και χρωματισμένες. Αυτοί αποτελούν τα πρώτα γνωστά εικονογραφημένα βιβλία ή φυλλάδια με κόμικς στην ιστορία του πολιτισμού. Καθένας τους παραθέτει στη σειρά ολόκληρες ακολουθίες στιγμιότυπων, όπου ζώα κάθε είδους επιδίδονται σε διάφορες δουλειές ή μορφές ψυχαγωγίας. Σε τούτα τα σκίτσα των ευφάνταστων Αιγύπτιων εικονογράφων συναντούμε τις απώτατες ρίζες της τέχνης του Ντίσνεϊ και του Τεξ Έιβερι. Τα εικονογραφημένα αυτά βιβλία ήταν ακριβά αντικείμενα πολυτελείας, χωρίς άλλο φιλοτεχνημένα κατά παραγγελία για πλούσιους πελάτες με φιλοπαίγμονα διάθεση. Άλλη, πολυπληθέστατη κατηγορία μνημείων με τέτοιες παραστάσεις είναι τα εικονογραφημένα όστρακα, δηλαδή μικρά κομμάτια από σπασμένα κεραμικά ή θραύσματα ασβεστόλιθων, που οι αρχαίοι Αιγύπτιοι τα χρησιμοποιούσαν σαν πρόχειρα σημειωματάρια. Αυτά τα φτηνά και άφθονα υλικά χρησίμευαν στους καλλιτέχνες σαν μπλοκ ιχνογραφίας για τα προσχέδιά τους. Δεκάδες όστρακα απεικονίζουν σκηνές με ζώα, άλλοτε αδρά σκιτσαρισμένες και άλλοτε καμωμένες με επιμέλεια και λεπτομέρεια. Πολλά ζωγραφίστηκαν μάλλον για εξάσκηση στο σχέδιο, είτε από μαθητευόμενους που διδάσκονταν πώς να αποδίδουν δοσμένα θέματα, είτε και από φτασμένους τεχνίτες, που ήθελαν να κρατήσουν το χέρι τους σε φόρμα κατά τις ώρες της σχόλης. Κάποια από τα πιο αστεία σκίτσα οφείλονται ίσως στη διάθεση του τεχνίτη να διασκεδάσει με χιούμορ και παιχνιδιάρικη διάθεση, σε στιγμές ελαφρότητας και χαλάρωσης. Στις ζωγραφιές της αρχαίας Αιγύπτου τα ζώα επιδίδονται σε όλο σχεδόν το φάσμα των επαγγελμάτων και διασκεδάσεων της ανθρώπινης κοινωνίας. Γάτοι και ποντίκια διεξάγουν πόλεμο μεταξύ τους, με όπλα, άρματα μάχης και πολιορκητικές μηχανές. Το λιοντάρι και η γαζέλα παίζουν επιτραπέζιο παιχνίδι. Άλλα θηρία κάνουν επιδέξια τον ζογκλέρ, παίζουν μουσικά όργανα και χορεύουν υπό τους ήχους τους. Η γαζέλα πλαγιάζει στο κρεβάτι, ο γάιδαρος απολαμβάνει νωχελικά τη βαρκάδα. Η κυρά-ποντικίνα στολίζεται στο μπουντουάρ, βάφεται με καλλυντικά και θαυμάζει την ομορφιά της στον καθρέφτη. Κάποια ζώα ασχολούνται με τις δουλειές της κουζίνας: τεμαχίζουν τα κρέατα σφαγμένων βοσκημάτων ή πουλερικών, τα στοιβάζουν στο τραπέζι, κοπανίζουν σιτηρά ή ακονίζουν τα κουζινομάχαιρα. Παρασκευάζουν μπύρα, το αγαπημένο τοπικό ποτό των Αιγυπτίων, και την σερβίρουν σε κύπελλα. Άλλα πλάσματα παίζουν τον ρόλο του πελάτη και γεύονται τα παραπάνω αγαθά. Η μαϊμού και η ποντικίνα ρουφούν το ποτό τους με καλαμάκι από το λαγήνι. Η λέαινα προσέρχεται στον πάγκο του χασάπικου για να αγοράσει κρέας. Περαιτέρω, σκύλοι και τσακάλια επιτελούν θρησκευτικές ιεροπραξίες, πηγαίνουν στον ναό για προσκύνημα ή βαδίζουν σε τελετουργική πομπή, κουβαλώντας λατρευτικά σύμβολα και θυμιατά. Τα έργα της ποινικής δικαιοσύνης έχουν επίσης το μερτικό τους. Ο γάτος, ο σκύλος και η αντιλόπη υπηρετούν ως φύλακες ή δήμιοι: συλλαμβάνουν άλλα πλάσματα και τα οδηγούν δέσμια στη φυλακή ή στο δικαστήριο· ή πάλι μαστιγώνουν τους καταδίκους, ενώ ο ποντικός, στον ρόλο του δικαστή, εποπτεύει την εκτέλεση της τιμωρίας. Υπάρχουν και πλάσματα που δουλεύουν σαν υπηρετικό προσωπικό, καμαριέρηδες και κομμωτές, μπάτλερ και θαλαμηπόλοι. Οι γάτες χτενίζουν τα μαλλιά της κυράς τους της ποντικίνας, την δροσίζουν με βεντάλιες, της φέρνουν φαγητά και πιοτό, της επιδαψιλεύουν κάθε λογής περιποιήσεις. Στις κωμικές συλλήψεις αυτού του τύπου ο βασικός μηχανισμός είναι η δυσαρμονία, το αταίριαστο, η ανατροπή της τάξης και των όρων της φύσης. Τα ζώα επιδίδονται σε πράξεις και επαγγέλματα ασυμβίβαστα με τις φυσικές ιδιότητές τους. Μικρά και ασήμαντα πλασματάκια αναλαμβάνουν ρόλο σπουδαιοφανή και ανάρμοστο προς το μέγεθος και τις δυνάμεις τους: ντύνονται πολεμιστές με όπλα και ασπίδες, επιβλέπουν βλοσυρά την εκτέλεση ποινών σαν δικαστές, κυκλοφορούν με αμάξια σαν άρχοντες. Η πραγματικότητα αναποδογυρίζεται: σαρκοβόρα θηρία, όπως οι αλεπούδες και τα τσακάλια, φυλάνε κατσίκια και πουλερικά σαν καλοί βοσκοί, αντί να τα αρπάζουν και να τα καταβροχθίζουν. Οι γάτες υπηρετούν την ποντικίνα, τα τσακάλια λατρεύουν το άγαλμα του μεγάλου ποντικού σαν θεό. Το περήφανο λιοντάρι το βάζει στα πόδια μπροστά στη λεοπάρδαλη. Το ίδιο θεριό πλαγιάζει ερωτικά με τη γαζέλα στο κρεβάτι ή παίζει μαζί της επιτραπέζια παιχνίδια, αντί να την κατασπαράξει. Τέτοια ανασκευή της τάξης του κόσμου είναι πολύ συνηθισμένη στο λαϊκό φαντασιακό, ιδίως στα λεγόμενα «ψευδολογικά παραμύθια» (Lügenmärchen, tall tales), που είναι διαδεδομένα σε ολόκληρη την Ευρώπη και την Ασία. Το πνεύμα αυτών των ιστοριών κινείται ανάμεσα στην εύθυμη φαντασία του Ραμπελαί και στα γκροτέσκα οράματα του Ιερώνυμου Μπος. Κάτω από την καρναβαλική φαντασμαγορία, βέβαια, είναι ευδιάκριτες οι σατιρικές προθέσεις. Οι ιστορίες των ζώων παρωδούν αντίστοιχες δραστηριότητες του κόσμου των ανθρώπων, και συνεπώς ενέχουν κριτική για τα πρόσωπα που καταγίνονται με τις ασχολίες αυτές στην πραγματική ζωή. Τα διάφορα θηρία ή κατοικίδια αντιπροσωπεύουν χιουμοριστικά ανθρώπινους τύπους. Μάλιστα, η σάτιρα στρέφεται κατεξοχήν εναντίον των ισχυρών, των ανθρώπων της εξουσίας και του ιερατείου, των αξιωματούχων και των λειτουργών του κράτους. Τα ανθρωπόμορφα ζώα γελοιοποιούν το κοινωνικό και θρησκευτικό κατεστημένο, τη σαθρότητα της ταξικής ιεραρχίας, τη διαφθορά των ηγετικών τάξεων, την αδυναμία της κρατικής μηχανής. Σε όλες αυτές τις πανάρχαιες διηγήσεις, όπως και σε εκείνες που θα συζητηθούν στη συνέχεια, λειτουργεί ο μηχανισμός της «αρνητικής παραβολής», όπως τον ανέλυσε ο Γκύντερ Άντερς σε περίφημο δοκίμιό του αναφορικά με τον Μπρεχτ και τον Μπέκετ («Sein ohne Zeit. Bemerkungen zu Samuel Becketts Stück “En attendant Godot”», στο Neue Schweizer Rundschau 21, 1953-1954, ιδίως σσ. 526-529). Βλέποντας τα θηρία να φέρονται σαν συνηθισμένοι άνθρωποι, οι αναγνώστες ή οι θεατές αντιλαμβάνονται, κατ’ αντίστροφη αναλογία, τα θηριώδη στοιχεία της συνήθους κοινωνικής και πολιτικής δράσης των ανθρώπων. Στις μέρες μας περιμένουμε ακόμη κάποιον ευφάνταστο γελοιογράφο, που θα δείξει λ.χ. έναν αφηνιασμένο λύκο να καμώνεται τον Ρώσο ηγεμόνα στο Κρεμλίνο, έναν γερασμένο επιβήτορα να προεδρεύει στον Λευκό Οίκο, και κάμποσα βατράχια, ντυμένα υπουργούς και πρωθυπουργούς, να στέκονται παράμερα και να κοάζουν για την ενεργειακή κρίση, μέσα στο κρύο της ευρωπαϊκής μας λίμνης. 2. Η Βατραχομυομαχία και το σατιρικό έπος ζώων στην αρχαία Ελλάδα Στην αρχαία ελληνική γραμματεία οι χιουμοριστικές μυθοπλασίες με ζώα καλλιεργήθηκαν πρώτα-πρώτα στο πλαίσιο της παράδοσης των αισώπειων μύθων. Το είδος αυτό εισήχθη στον ελληνικό κόσμο από την Ανατολή, όπου η απώτατη κοιτίδα του ήταν πάλι η Μεσοποταμία, στα τέλη της τρίτης χιλιετίας π.Χ. Το κύριο ειδολογικό χαρακτηριστικό των μύθων αισώπειου τύπου είναι ο διδακτικός σκοπός και η συμβολική τους διάσταση. Κάτω από τη διασκεδαστική εξιστόρηση για τα ευτράπελα ζωάκια και τις περιπέτειές τους, η αφήγηση υπαινίσσεται μεταφορικά κάποια υπαρκτή κατάσταση του ανθρώπινου βίου. Οι ζωόμορφοι χαρακτήρες παραπέμπουν συμβολικά σε γνωστούς κοινωνικούς και ανθρωπολογικούς τύπους ή σε ιδιότητες και ελαττώματα του χαρακτήρα. Ο μύθος γράφεται για να μεταδώσει χρήσιμο μήνυμα ή δίδαγμα γύρω από τις περιστάσεις της καθημερινής ζωής και τις αδυναμίες των συνανθρώπων μας. Τα ζώα, τα ψάρια, τα πουλιά και τα έντομα των αισώπειων μύθων μιλούν και πράττουν με τρόπο τόσο παρόμοιο προς τον δικό μας επειδή κατά βάθος αντιπροσωπεύουν εμάς. Είναι μια προβολή της δικής μας ψυχής, των δικών μας καταγέλαστων παθών και ψευδαισθήσεων, στον πλαστό κόσμο της μυθοποιίας. Οι Έλληνες οικειοποιήθηκαν αυτήν τη μορφή αφήγησης και την καλλιέργησαν με επιδεξιότητα από νωρίς. Από την κλασική περίοδο και εξής, οι ιστορίες τέτοιου τύπου αποδίδονταν παραδοσιακά στον Αίσωπο, έναν ξενομερίτη παραμυθά από την Ανατολή, ο οποίος ήλθε τάχα στην Ελλάδα ως δούλος αλλά απέκτησε φήμη για τις έξυπνες διδακτικές παραβολές του. Εντούτοις, τα πρώτα δείγματα μύθων με ζώα εμφανίζονται στην ελληνική ποίηση πολύ νωρίτερα από την υποτιθέμενη σταδιοδρομία του θρυλικού Αισώπου, που τοποθετούνταν κατά τις αρχές του έκτου αιώνα. Τα διαβάζουμε ήδη στα ποιήματα του Ησίοδου και του Αρχίλοχου, κατά την πρώιμη αρχαϊκή εποχή, στις απαρχές της γραπτής ελληνικής λογοτεχνίας. Αναμφίβολα ο Όμηρος, ο αρχηγέτης της ελληνικής ποίησης, θα είχε ακούσει και εκείνος παρόμοιους μύθους ζώων στις ιωνικές πόλεις του καιρού του – άλλο αν δεν καταδέχθηκε να περιλάβει τέτοια ταπεινά παραμύθια στις υψηλόφρονες ρήσεις των πολεμικών ηρώων του έπους του. Μπορούμε να φανταστούμε τον Αχιλλέα και τον Έκτορα να λογομαχούν για τον λαγό και τη χελώνα κάτω από τα τείχη της Τροίας; Παρ’ όλα αυτά, ήταν πεπρωμένο οι ιστορίες με προσωποποιημένα ζώα να βρουν άλλη διέξοδο στην επική παράδοση, έστω μερικούς αιώνες μετά τον Όμηρο, κατά την ελληνιστική και ρωμαϊκή εποχή. Οι αισώπειοι μύθοι ήταν εξ ορισμού διηγήσεις βραχύλογες και σύντομες. Οι πεζές εκδοχές τους, στις σωζόμενες συναγωγές, εκτείνονται σε λίγες αράδες ή μία παράγραφο το πολύ. Ακόμη και όταν διασκευάζονταν σε έμμετρη μορφή, στα χέρια ποιητών όπως ο Βάβριος, ο Φαίδρος, ο Αβιανός και αργότερα ο Λα Φονταίν, δεν απλώνονταν σε παραπάνω από λίγες δεκάδες στίχων. Κατά τα ελληνιστικά χρόνια, όμως, αναδύθηκε στα ελληνικά γράμματα ένα νέο ποιητικό είδος, που βασιζόταν στο ίδιο αφηγηματικό υλικό των ιστοριών με ζώα, αλλά τις ανέπτυσσε πιο απλόχωρα και με πιο μακρόπνοη εξιστόρηση. Τότε συντέθηκαν τα πρώτα αυθεντικά έπη ζώων της δυτικής γραμματείας. Επρόκειτο για στιχουργήματα γραμμένα στο τυπικό δακτυλικό εξάμετρο και στην ποιητική διάλεκτο του ηρωικού έπους, μόνο που αντί για μυθικούς ήρωες, είχαν μικρά ζώα, πτηνά ή έντομα για πρωταγωνιστές. Τα έπη ζώων παρωδούσαν και γελοιοποιούσαν το ύφος και τις συμβάσεις των ομηρικών ασμάτων. Όλα όσα έψαλλε ο Όμηρος για τα κατορθώματα των μυθικών παλικαριών, μεταφέρονταν τώρα στις ευτράπελες φιγούρες των ζώων και στις χθαμαλές περιπέτειές τους μέσα στα δάση, στα χωράφια ή στα κελάρια των σπιτιών. Ξέρουμε ότι γράφτηκαν αρκετά τέτοια ποιήματα στον αρχαίο κόσμο. Οι αρχαίες μαρτυρίες παραθέτουν σειρά τίτλων, όπως Αραχνομαχία, Γερανομαχία και Ψαρομαχία (δηλαδή «Ο πόλεμος των ψαρονιών»). Όλα τους αποδίδονταν, ψευδεπιγράφως φυσικά, στον μεγάλο Όμηρο, που υποτίθεται ότι τα στιχούργησε για να ξεσκάσει, σε ώρες παιδιάς και σχόλης. Αυτές οι εύθυμες επικές συνθέσεις του μετακλασικού ελληνισμού ήταν απόγονοι των μυθιστοριών της Μεσοποταμίας. Και με τη σειρά τους έγιναν οι πρόδρομοι της πλούσιας παραγωγής από έπη και ρομάντζα με ζώα στην Ευρώπη των Μέσων Χρόνων. Το παλαιότερο ελληνικό κείμενο αυτού του είδους σώζεται σε πάπυρο του δεύτερου ή πρώτου αιώνα π.Χ. Εκεί διαβάζονται καμιά πενηνταριά στίχοι από ένα κωμικό έπος με θέμα τον πόλεμο μεταξύ της νυφίτσας και των ποντικών. Στο τμήμα που σώζεται, από την αρχή της σύνθεσης, κάποιος ποντικός κατασπαράζεται από τη νυφίτσα. Ο άμοιρος αυτός ονομάζεται Τρίξος («Τσιρίδας»), κωμικό παράγωγο από το ρήμα «τρίζω», με το οποίο οι αρχαίοι περιέγραφαν τον οξύφωνο, τσιριχτό ήχο των ποντικιών. Στο πλαίσιο της ομηρικής παρωδίας, ο Τρίξος παίζει τον ρόλο του ήρωα Πρωτεσίλαου, του πρώτου νεκρού των Αχαιών στον Τρωικό πόλεμο. Κατά τα ομηρικά πρότυπα, ένας αγγελιαφόρος φέρνει το μαντάτο για τον χαμό του παλικαριού, και η γυναίκα του ξεσπάει σε θρήνους μόλις το ακούει. Τα υπόλοιπα ποντίκια τότε συγκεντρώνονται από διάφορα μέρη (παρωδία και αυτό της σύναξης και του καταλόγου των καραβιών στην Ιλιάδα), κάνουν πολεμικό συμβούλιο, και υπό τις οδηγίες ενός σοφού γέρου ποντικού, ο οποίος θυμίζει τον Νέστορα, ξεκινούν για πόλεμο ενάντια στον φονικό εχθρό τους. Ιδού σε μετάφραση ένα δείγμα του κειμένου, ώστε να αποτιμήσει ο αναγνώστης τον τόνο της παρωδίας και την κωμική παραμόρφωση του έπους: Μούσα, τραγούδα μου πώς ξεσηκώσαν την αμάχη του πολέμου του παγερού οι ποντικοί, και στη νυφίτσα ενάντια στάθηκαν όλοι σε πυκνή παράταξη… Στην πρώτη τη γραμμή μαχόταν ο Τσιρίδας, ο κορυφαίος των ποντικών στην αρπαγή του σαλαμιού. Μα η γη του η πατρική δεν έμελλε να τον δεχτεί πια πάλι, γιατί η νυφίτσα πρώτον τόνε γράπωσε απ’ τη μέση και τον τραγάνισε όλον, από την κορφή ώς τα νύχια. Στο σπίτι πίσω του άφησε βαρυπενθούσα τη συμβία του, τα δυο της μάγουλα να γδέρνει μες στα λαγουμίσια δώματα, κι ας είχε φρόνηση πολλή στον νου της – θυγατέρα δα του Τσικναλέου. Πόσες φορές τον θερμοπαρακάλαγε τον σύζυγό της τον Τσιρίδα: «Μες στους ποντικούς, μωρέ, κάνε τον πόντικα κι εσύ κι ύψωνε τη φωνή σου, μα μην κοτάς μπρος στη νυφίτσα». Τότε κατέφτασε μαντατοφόρος γοργοπόδαρος ο Κλεψιμιάδης, του λαού δημότης των Ποντικηναίων, και της εμίλησε και λάλησε τα φτερωτά του λόγια: «Οϊμέ, σκοτώθηκε ο Τσιρίδας, ο έξοχος πολεμιστής». Στέναζε εκείνη, στρίγγλιζε, μαδούσε τα μαλλιά της γύρω τριγύρω, κι έγδερνε τα μάγουλά της, και (…) τρελή απ’ τον πόνο ανέκραζε στον λατρευτό της άντρα… Στη συνέχεια θα περιγραφόταν δίχως άλλο η σύγκρουση των δύο πλευρών κατά τον τρόπο της ομηρικής μάχης. Στη Βατραχομυομαχία, που πρέπει να γράφτηκε αρκετές δεκαετίες αργότερα, μνημονεύεται μια περίσταση όπου τα ποντίκια σκότωσαν τη νυφίτσα και την έγδαραν, φτιάχνοντας θώρακες από το τομάρι της. Αν αυτό συνιστά διακειμενική αναφορά στο επύλλιο του παπύρου, τότε οι ποντικοί πρέπει εν τέλει να κατατρόπωναν τον εχθρό τους. Εκτός από τα σπαράγματα του παραπάνω παπύρου, το μόνο έργο του είδους που σώζεται ολόκληρο στα ελληνικά είναι η Βατραχομυομαχία. Το ποίημα αυτό ήταν εξαιρετικά δημοφιλές στη βυζαντινή και μεταβυζαντινή παράδοση. Παραδίδεται σε 155 χειρόγραφα, από τον δέκατο αιώνα και μετά. Έχει έκταση λίγο παραπάνω από τριακόσιους στίχους, κάτι λιγότερο δηλαδή από μια κανονική ραψωδία των ομηρικών επών. Θέμα του είναι η μεγάλη μάχη ανάμεσα στους ποντικούς και στους βατράχους, η οποία περιγράφεται με όλη την ποιητική βαρύτητα και το εκφραστικό οπλοστάσιο των πολεμικών ασμάτων της Ιλιάδας. Κατά τη ρωμαϊκή και τη βυζαντινή εποχή, η Βατραχομυομαχία θεωρούνταν ευρύτατα έργο του ίδιου του Ομήρου. Λογαριαζόταν και αυτή ως ένα είδος ποιητικού παιγνίου, που ο μεγάλος επικός το έγραψε σε ώρες σχόλης: στόχος του ήταν, υποτίθεται, να διασκεδάσει λίγο και να χαλαρώσει από τη σοβαρή επική εργασία του, ή ακόμη να προτάξει το κωμικό επύλλιο σαν εύθυμη εισαγωγή και ελαφρό προοίμιο στα υψιπέτη ποιητικά δημιουργήματά του. Για τους αρχαίους η εναλλαγή παιδιάς και σπουδής αποτελούσε βασική ανάγκη της ζωής και συστατικό στοιχείο του πολιτισμού. Μήπως και οι τραγικοί δραματουργοί δεν φρόντιζαν παγίως να κλείνουν την ακολουθία των σεμνοπρεπών τραγωδιών τους με την ανάλαφρη, ζαβολιάρικη κατακλείδα του σατυρικού δράματος; Εικονογραφημένος σατιρικός πάπυρος με παραστάσεις ζώων σε ανθρώπινες δραστηριότητες. Περ. 1150 π.Χ. Αιγυπτιακό Μουσείο, Τορίνο. Χρωματισμένη ανασύνθεση από το βιβλίο του J. A. Omlin, Der Papyrus 55001 und seine satirisch-erotischen Zeichnungen und Inschriften, Fratelli Pozzo, Τορίνο 1973. Υπήρχε όμως και δεύτερο πρόσωπο που διεκδικούσε την πατρότητα της ευτράπελης αυτής σύνθεσης: ο Πίγρης από την Καρία. Σε μερικές όψιμες πηγές αυτός ο ποιητής μνημονεύεται ως δημιουργός της Βατραχομυομαχίας, καθώς και του Μαργίτη, άλλου διάσημου κωμικού ποιήματος που εκμεταλλευόταν στοιχεία του ομηρικού ύφους. Υποτίθεται, μάλιστα, πως ο Πίγρης ήταν αδελφός της περιβόητης βασίλισσας Αρτεμισίας, η οποία διακρίθηκε κατά τους Περσικούς πολέμους στο πλευρό του Ξέρξη. Φυσικά, όπως και η σύνδεση του έργου με τον Όμηρο, έτσι και η συγγραφή του από τον Πίγρητα είναι ψευδοβιογραφική φαντασία. Στην πραγματικότητα το κείμενο της Βατραχομυομαχίας συντέθηκε σε εποχή πολύ μεταγενέστερη τόσο από τα ομηρικά έπη όσο και από τους Περσικούς πολέμους. Το έργο δεν μνημονεύεται σε καμία πηγή πριν από τον πρώτο αιώνα μ.Χ. Η φρασεολογία του προδίδει επιδράσεις από τις συνθέσεις ελληνιστικών ποιητών, όπως ο Καλλίμαχος, ο Μόσχος και τα επιγράμματα της Παλατινής Ανθολογίας. Οι ιδιορρυθμίες της γλώσσας του υποδηλώνουν χρονολόγηση γύρω στα χρόνια του Αυγούστου ή αργότερα. Το ποίημα, λοιπόν, είναι προϊόν της πρώιμης ρωμαϊκής περιόδου, όσο και αν το αφηγηματικό υλικό του έχει αντληθεί από πολύ αρχαιότερες πηγές. Η πλοκή της Βατραχομυομαχίας εκκινεί από έναν πασίγνωστο αισώπειο μύθο (αρ. 384 στη συλλογή μύθων του Πέρρυ) που αφορά την άτυχη φιλία ανάμεσα στον βάτραχο και στον ποντικό. Η ιστορία αυτή ήταν από τις πιο δημοφιλείς στην αρχαία αισωπική παράδοση και περιλαμβάνεται σε πολλές μυθογραφικές συναγωγές. Σύμφωνα με την παραδοσιακή εκδοχή, ο ποντικός πρώτος καλεί τον βάτραχο και του κάνει το τραπέζι στο λημέρι του, το κελάρι κάποιου πλουσιόσπιτου, όπου υπάρχουν αποθηκευμένα κάθε λογής τρόφιμα. Κατόπιν ο βάτραχος ανταποδίδει την πρόσκληση και προθυμοποιείται να οδηγήσει τον ποντικό στη δική του φωλιά, καταμεσής της λίμνης. Για αυτόν τον σκοπό δένει με σπάγκο το ποδάρι του ποντικού πάνω στο δικό του, ώστε να ρυμουλκήσει τον μουσαφίρη του μέσα στο νερό. Ο ποντικός, βέβαια, δεν ξέρει κολύμπι· κατά συνέπεια, δεν μπορεί να κρατηθεί στην επιφάνεια και πνίγεται. Ψυχομαχώντας, καταριέται τον βάτραχο και προφητεύει πως θα βρεθεί κάποιος να πάρει εκδίκηση για τον θάνατό του. Τωόντι, καθώς το κουφάρι του ποντικού επιπλέει στο νερό, ένα γεράκι το παρατηρεί από ψηλά, ορμάει και το αρπάζει. Μαζί τραβάει και τον βάτραχο, που είναι δεμένος με τον νεκρό, και έτσι τους κατασπαράζει και τους δύο. Στη Βατραχομυομαχία η αρχή της παραπάνω ιστορίας απλοποιείται, και μεταβάλλονται επίσης ορισμένες ουσιώδεις λεπτομέρειες. Η αρχική πρόσκληση του ποντικού και το γεύμα στο κελάρι του παραλείπονται. Η δράση ξεκινάει απευθείας με την κακορίζικη πρόταση του βατράχου. Ο Φουσκομάγουλος (Φυσίγναθος στο αρχαίο πρωτότυπο), ο βασιλιάς των βατραχιών, συναντάει κατά τύχη στην όχθη της λίμνης τον ποντικό Τσακοψίχουλα (Ψιχάρπαξ κατά το αρχαίο κείμενο), ο οποίος πίνει νερό για να ξεδιψάσει. Τον καλεί, λοιπόν, στο μέγαρό του στη λίμνη, για να τον φιλοξενήσει. Ακολουθούν και άλλες αποκλίσεις από το παραδοσιακό πρότυπο, που δείχνουν ότι ο ποιητής της ομηρικής παρωδίας μετέπλασε ελεύθερα την αισώπεια διήγηση για να την προσαρμόσει στη δική του πλοκή. Ο Φουσκομάγουλος δεν δένει το πόδι του Τσακοψίχουλα πάνω του με σπάγκο. Ο ποντικός απλώς ανεβαίνει στη ράχη του βάτραχου και εκεί κρατιέται γερά, καθώς ο δεύτερος κολυμπάει στο νερό. Η καταστροφή επέρχεται όταν μπροστά στα δύο ζώα ξεπροβάλλει αίφνης μια απαίσια νεροφίδα. Τότε ο Φουσκομάγουλος πανικοβάλλεται και βουτάει στον βυθό για να γλιτώσει. Έτσι ο Τσακοψίχουλας γλιστράει από τη ράχη του βατράχου μέσα στα νερά και πνίγεται. Μία λεπτομέρεια, πάντως, διατηρείται από την πρωτότυπη μορφή του μύθου: πεθαίνοντας, ο ποντικός πάλι καταριέται τον άπιστο βάτραχο και προειδοποιεί ότι οι θεοί δεν θα αφήσουν ατιμώρητο το έγκλημά του. Μόνο που η εκδίκηση, σύμφωνα με τα λόγια του Τσακοψίχουλα, θα προέλθει από τον στρατό των ποντικών, που θα κινητοποιηθεί εναντίον του ενόχου. Συνακολούθως, απαλείφεται το τέλος του αισώπειου μύθου, προκειμένου το σενάριο να συνδεθεί καλύτερα με τη συνέχεια της ψευδοηρωικής δράσης του κωμικού έπους. Στη Βατραχομυομαχία δεν εμφανίζεται γεράκι για να αρπάξει τον βάτραχο. Ωστόσο, κάποιος άλλος ποντικός παρακολουθεί από την όχθη το συμβάν με τον πνιγμό του άμοιρου πρίγκιπα. Αυτός σπεύδει αμέσως και φέρνει το θλιβερό μαντάτο στον λαό των ποντικών. Τα ποντίκια εξοργίζονται και αρματώνονται για πόλεμο. Οι βάτραχοι εξοπλίζονται και αυτοί, για να αμυνθούν. Έτσι ξεσπάει η μάχη ανάμεσα στους δύο στρατούς, η οποία απεικονίζεται με επικό τρόπο και ύφος, απομιμούμενη κωμικά τις πολεμικές σκηνές της Ιλιάδας. Οι ίδιοι οι θεοί του Ολύμπου θορυβούνται από την τρομερή σύγκρουση και συγκαλούν συνέλευση· αποφασίζουν όμως να μην ανακατευθούν. Οι ποντικοί θριαμβεύουν στον πόλεμο και απειλούν να κατατροπώσουν τον εχθρό. Ο Δίας τότε αισθάνεται λύπηση για τα καημένα τα βατράχια και γυρεύει να τα βοηθήσει. Παρά ταύτα, κανένας από τους αθάνατους δεν τολμάει να κατέλθει στο πεδίο της μάχης και να σταθεί στο πλευρό των νικημένων. Ο ύψιστος θεός εξαπολύει τον κεραυνό του· αλλά ακόμη και αυτός δεν αρκεί για να σταματήσει την προέλαση του ποντικίσιου στρατού. Εν τέλει, ο Δίας ξεσηκώνει τα καβούρια και τα στέλνει να ενισχύσουν τους βατράχους. Οι κάβουρες όντως κατατρομάζουν τα ποντίκια και τα τρέπουν σε φυγή. Έτσι η σύρραξη παίρνει τέλος. Ο ποιητής της Βατραχομυομαχίας, λοιπόν, ξεκινάει με αφετηρία τον αισώπειο μύθο, αλλά στη συνέχεια αναπτύσσει την ιστορία με δικές του επινοήσεις, που διακωμωδούν τα ομηρικά πρότυπα: τον πόλεμο της Τροίας και τις επικές συγκρούσεις των αντίπαλων ηρώων στο πεδίο της μάχης, όπως τις περιέγραφε η ομηρική ποίηση. Οι περιπέτειες των ποντικών και των βατράχων παρουσιάζονται εξαρχής με επικό ύφος και χρωματισμό. Ομηρικοί λογότυποι και κοσμητικά επίθετα στολίζουν τις περιγραφές, ενώ τα ζωάκια απευθύνουν το ένα στο άλλο μακρές ποιητικές ρήσεις, σαν τις ομιλίες των ηρώων στο έπος. Εκτός από τη ρητορική της ομηρικής μάχης, παρωδούνται και άλλα χαρακτηριστικά συστατικά της επικής δημιουργίας, λόγου χάρη οι συνελεύσεις των θεών και η ανάμιξή τους στον πόλεμο, που αποτελούν πάγια μοτίβα της Ιλιάδας. Το ότι οι αθάνατοι του Ολύμπου ανησυχούν και συνεδριάζουν με θέμα τη σύρραξη των μικρών πλασμάτων γύρω από τη λίμνη, είναι από μόνο του αρκετά κωμικό. Όταν τους βλέπουμε κιόλας να τρομάζουν μπροστά στην ορμητική επέλαση των ποντικιών και να μην τολμούν να τα αντιμετωπίσουν στο πεδίο της μάχης, η φάρσα κορυφώνεται στο επίπεδο του εξωφρενικού. Ακόμη και ο φονικός κεραυνός του Δία γελοιοποιείται: το τρομερό αυτό όπλο, που συνήθιζε να συντρίβει υβριστές ήρωες σαν τον Καπανέα και υπερφυσικούς γίγαντες σαν τον Εγκέλαδο, αποδεικνύεται τώρα ανίκανο να σταματήσει τον απτόητο ποντικοστρατό. Έτσι, μέσα στο χαριτωμένο αυτό ποίημα συγχωνεύονται το λαϊκό παραμύθι των ζώων και το αρχαϊκό μυθολογικό έπος, ο αισώπειος μύθος και τα ηρωικά άσματα των βάρδων. Ο Όμηρος και ο Αίσωπος, οι δύο αρχετυπικοί και θρυλικοί δημιουργοί του πρώιμου Ελληνισμού, συντροφεύουν ο ένας τον άλλον. Ακριβώς χάρη στον συνδυασμό των δύο αυτών παραδόσεων προκύπτουν η αίσθηση του κωμικού και η αναγνωστική απόλαυση, που γεννιούνται από τη χρήση των κλασικών μηχανισμών της παρωδίας. Το ομηρικό υλικό αποσπάται από τα αυθεντικά, σοβαρά και μεγαλειώδη συμφραζόμενά του (τα ανδραγαθήματα και τις μάχες των ηρώων) και μεταφέρεται στα γνώριμα ζωάκια του αισώπειου κόσμου, που είναι ολωσδιόλου αταίριαστα για τέτοια μεγαλόστομη πραγμάτευση. Το επικό ύφος και λεξιλόγιο, με όλη του την ηρωική υψηλοφροσύνη και ποιητική σεμνοπρέπεια, χρησιμοποιείται τώρα για να περιγράψει ποντίκια και βατράχια, που μάχονται μεταξύ τους σαν μυθικοί πολεμιστές. Η κωμική τέρψη παράγεται από τη δυσαρμονία ανάμεσα στην υψηλή παραδοσιακή έκφραση και στο τετριμμένο περιεχόμενό της. Στη Βατραχομυομαχία, τουλάχιστον με την πρώτη ματιά, το αισωπικό υλικό μοιάζει να έχει χάσει την πρωτογενή μεταφορική του διάσταση. Ο ποντικός και ο βάτραχος δεν συμβολίζουν ανθρώπινους τύπους ή ιδιότητες του χαρακτήρα. Η περιπέτειά τους δεν υποδηλώνει κάποιο διδακτικό μήνυμα. Το φανταστικό έπος των ζώων, όπως το καλλιεργούν οι αρχαίοι και οι κατοπινοί ποιητές, αποτελεί είδος σύνθεσης διαφορετικό από τον αισώπειο μύθο: είναι στην ουσία ένα λογοτεχνικό παραμύθι σε επική μορφή, με παρωδιακούς στίχους και επιτηδευμένο ποιητικό χιούμορ, προορισμένο για καλοδιαβασμένους αναγνώστες που ξέρουν άπταιστα τα ομηρικά τους γράμματα. Γράφεται και απαγγέλλεται για τέρψη του μορφωμένου αυτού κοινού, όχι για ηθική διδαχή και διαπαιδαγώγηση. Εντούτοις, όπως και στις παμπάλαιες αιγυπτιακές εικονογραφήσεις, διακρίνεται και εδώ η σατιρική διάθεση πίσω από την περίτεχνη καλλιτεχνική επεξεργασία του λαϊκού φαντασιακού. Ο ποιητής μας ψάλλει τις πομπώδεις μάχες των ποντικιών και των βατράχων σε μια εποχή όπου οι ρωμαϊκές λεγεώνες υποτάσσουν με τα όπλα τη λεκάνη της Μεσογείου και τη δυτική Ασία, κατατροπώνοντας τοπικούς μονάρχες και μισθοφορικά στρατεύματα, σικελιώτικα πλοία και μακεδονικό ιππικό, Ιουδαίους ζηλωτές και Πάρθους αντάρτες των βουνών. Οι πόλεμοι των Καισάρων ενάντια στις ποικιλόχρωμες φυλές του τότε γνωστού κόσμου, αυτοί είναι που αντανακλώνται κωμικά στον παραμορφωτικό καθρέφτη της ζωόμορφης παρωδίας. Οι τεχνίτες της εποχής των φαραώ είχαν απεικονίσει σατιρικά τις εκστρατείες των βασιλιάδων τους σαν επίθεση ενός στρατού ποντικιών ενάντια στο κάστρο των γάτων. Κατ’ ανάλογο τρόπο, ο Έλληνας επίγονός τους υποβιβάζει τις συρράξεις της δικής του εποχής, τα άρματα και τα αίματα της Pax Romana, στον μικρόκοσμο των χθαμαλών πλασμάτων που αλληλοσκοτώνονται γύρω από μια λίμνη – όπως οι στρατιές των Καισάρων ολόγυρα στη Μεσόγειο. Ίσως κάπως έτσι να βλέπουν τους πολέμους των ανθρώπων οι θεοί, από το μεταφυσικό ύψος της μακαριότητάς τους: στα μάτια τους οι εισβολές και οι επιθέσεις μας, τα δόρατα και τα τανκς, οι φάλαγγες που προελαύνουν και οι βόμβες που αφανίζουν, όλα θα φαντάζουν σαν αψιμαχίες μικρών ζώων πάνω σε μερικές πιθαμές λασπερό χώμα. 3. Και εγένετο μετάφρασις Δημοφιλέστατη στο Βυζάντιο, όταν τα έπη των ζώων γνώρισαν τη μεγαλύτερη άνθισή τους, η Βατραχομυομαχία μεταφέρθηκε στη Δύση από τους Βυζαντινούς λογίους που ξέφυγαν τη συμφορά της Άλωσης. Στα ευρωπαϊκά γράμματα επρόκειτο να απολαύσει νέα ακμή και δόξα, με πλήθος μεταφράσεις και διασκευές από τα χρόνια της Αναγέννησης μέχρι το λυκαυγές του μοντερνισμού. Η πρώτη έντυπη έκδοση του ποιήματος, το 1474 στο τυπογραφείο του Thomas Ferrandus στην Μπρέσια, προηγήθηκε κατά δεκαπέντε χρόνια της πρώτης έκδοσης των αυθεντικών ομηρικών επών, η οποία κυκλοφόρησε μόλις το 1489. Ανάλογη ήταν η πορεία του έργου στην αγγλική λογοτεχνία. Η Βατραχομυομαχία μεταφράστηκε για πρώτη φορά στα αγγλικά το 1603 από τον δικηγόρο Ουίλλιαμ Φάουλντς. Αντίθετα, η πρώτη πλήρης αγγλική απόδοση των ομηρικών επών κυκλοφόρησε πάνω από μια δεκαετία αργότερα, το 1616, όταν ο σπουδαίος Ελισαβετιανός ποιητής Τζωρτζ Τσάπμαν εξέδωσε σε τόμο τις έμμετρες μεταφράσεις της Ιλιάδας και της Οδύσσειας, ύστερα από κοπιαστική εργασία πολλών χρόνων. Ξανά και ξανά κάθε φορά, κατά μια παράδοξη αναστροφή του γραμματολογικού χρόνου, το κοινό της Δύσης διάβαζε πρώτα την κωμική παρωδία και έπειτα το γνήσιο επικό της πρότυπο. Ο ίδιος ο Τζωρτζ Τσάπμαν μετέφρασε λίγο αργότερα και τη Βατραχομυομαχία. Ακολούθησαν πολλές ακόμη έμμετρες αποδόσεις από δόκιμους Άγγλους και Αμερικανούς ποιητές, και μαζί τους επίσης διάφορες πεζές παραφράσεις, φιλολογικές μεταγλωττίσεις και παιδικές διασκευές, μέχρι και τον εικοστό αιώνα. Μόνο τα τελευταία πενήντα χρόνια κόπασε το ενδιαφέρον για το έργο στον αγγλοσαξονικό κόσμο των γραμμάτων, καθώς καινούργια ποιητική μετάφρασή του είχε να εμφανιστεί από το 1972. Την παράδοση έρχεται τώρα να αναζωπυρώσει και να ανανεώσει η πολυβραβευμένη Αμερικανίδα ποιήτρια Α. Ε. Στώλλινγκς (A. E. Stallings), η οποία προσθέτει ένα ακριβό πετράδι στον αμύθητο θησαυρό των αγγλόγλωσσων μεταφράσεων της κλασικής γραμματείας. Η έμμετρη απόδοση της Βατραχομυομαχίας, την οποία φιλοτέχνησε, είναι πόνημα μεγάλης στιχουργικής δεξιοτεχνίας, όπου η γνώση και η εκφραστική ακρίβεια συνδυάζονται με τη χάρη και την τέρψη. Η ποιήτρια Α. Ε. Στώλλινγκς. Η Αλίσια Έλσμπεθ Στώλλινγκς είναι μια αληθινή docta puella του καιρού μας. Σπούδασε κλασική φιλολογία στην Αμερική και στην Οξφόρδη, αλλά το πεπρωμένο της ήταν να αφοσιωθεί στο σμίλεμα του στίχου και στην καλοδουλεμένη ρίμα. Όπως και άλλοι συμπατριώτες της με πάθος για τα γράμματα και καλλιτεχνική ιδιοσυγκρασία –από τον Έντμουντ Κήλυ και τον Ουίλλις Μπάρνστοουν ώς τον Λέοναρντ Κοέν– ερωτεύτηκε τη νεότερη Ελλάδα και συνέδεσε τη ζωή της με τον τόπο μας. Εδώ και πάνω από είκοσι χρόνια κατοικεί μόνιμα στην Αθήνα, όπου διδάσκει, μεταφράζει και γράφει ποίηση. Βλέπει την πόλη μας σαν ένα τοπίο όπου, καθώς λέει, το παρελθόν κουτουλάει συνεχώς πάνω στο παρόν και τα αρχαία ερείπια ξεφυτρώνουν ανάμεσα στα καφενεία. Μέχρι σήμερα έχει δημοσιεύσει πέντε ποιητικές συλλογές. Δεν ξέχασε όμως τις κλασικές φιλολογικές καταβολές της: έχει μεταφράσει σε εύρυθμους στίχους τα δύο κορυφαία διδακτικά έπη της αρχαιότητας, το Περί φύσεως του Λουκρήτιου (από τα δυσκολότερα κείμενα της κλασικής γραμματείας, αληθινή πρόκληση και άθλος για τον μεταφραστή) και τα Έργα και ημέραι του Ησίοδου. Οι μεταφράσεις της κυκλοφορούν στη δημοφιλή σειρά των βιβλίων Penguin. Για το συγγραφικό της έργο η Στώλλινγκς έχει κερδίσει σημαντικά βραβεία και διακρίσεις, με κορυφαία την περιώνυμη υποτροφία ΜακΆρθουρ: αυτή η τελευταία, η λεγόμενη «υποτροφία των ιδιοφυών», που απονέμεται κάθε χρόνο από το ομώνυμο αμερικανικό ίδρυμα, έχει δοθεί σε κορυφαίους πνευματικούς ανθρώπους του καιρού μας, όπως οι ποιητές Ντέρεκ Ουώλκοτ, Τζων Άσμπερυ και Ρόμπερτ Πενν Ουώρρεν, ο Χάρολντ Μπλουμ και η Σούζαν Σόνταγκ, ο ιστορικός Αρνάλντο Μομιλιάνο και ο φιλόσοφος Γρηγόρης Βλαστός, καθώς και ο homo universalis (αν και άγνωστος στη χώρα μας) Γκάι Ντάβενπορτ. Πρόκειται για εξαίρετη, αν και μάλλον ιλιγγιώδη συντροφιά. Στα πιο πολλά ποιήματά της η Στώλλινγκς χρησιμοποιεί τις παραδοσιακές μορφές του στίχου και της ομοιοκαταληξίας, τις οποίες επεξεργάζεται με θαυμαστή τεχνική αρτιότητα. Κατασκευάζει με άνεση τετράστιχα με πλεκτές ρίμες και ομοιοκατάληκτα δίστιχα, τερτσίνες και σονέτα, τσωσερικά επτάστιχα, σεστίνες και βιλανέλες, όπου η γλώσσα κυλάει αβίαστα σαν το νερό μέσα στο ποτήρι. Ο αναγνώστης δεν θα υποψιαστεί πουθενά τον μόχθο της επίμονης τεχνουργίας, ο οποίος απαιτείται για να δημιουργηθεί αυτή η εντύπωση της κουβεντιαστής ροής μέσα στην αυστηρή μήτρα της άψογης κλασικής φόρμας. Η ποιήτρια χειρίζεται με μαστοριά βιρτουόζου την περίτεχνη ή απροσδόκητη ρίμα, την εσωτερική συνήχηση, την ανάμιξη διαφορετικών ρυθμών, τη μουσική επανάληψη φράσεων που διατρέχουν το ποίημα σαν τις μελωδικές γραμμές της φούγκας. Με την ίδια επιτυχία συνθέτει σε πιο ελεύθερα στιχουργικά σχήματα, με καλά τονισμένο ρυθμό αλλά με ποικιλόμορφες στροφές, ανισομερείς στίχους και ακανόνιστες ομοιοκαταληξίες, που θυμίζουν τον ώριμο Καβάφη ή τα ποιήματα των πρώιμων μοντερνιστών. Το έργο της Στώλλινγκς, εν συνόλω, μας ξαναγυρίζει στην καλή εποχή όπου οι ποιητές θήτευαν στη λεπτοδουλειά της στιχουργίας και αξιοποιούσαν δημιουργικά και συνειδητοποιημένα την παράδοση – προτού το χάος της μεταπολεμικής περιόδου φέρει την αρρυθμία του άναρχου στίχου και τα ουρλιαχτά των ανεξέλεγκτων συναισθημάτων. Τα θέματα των ποιημάτων της προέρχονται, πιο συχνά, από την εμπειρία της καθημερινότητας, από τον συνήθη βίο της μέρας και της νύχτας, που η ποιητική φωνή τον αναλογίζεται με θυμοσοφία και γλυκόπικρη ειρωνεία. Καινοφανείς μεταφορές και παρομοιώσεις, καλοδιαλεγμένες και αραιές (η Στώλλινγκς είναι τεχνίτρια της συγκράτησης και του μέτρου), φωτίζουν το κοινό ανθρώπινο βίωμα με εκείνη την έκλαμψη της βαθύτερης γνώσης την οποία χαρίζει το γνήσιο ποίημα. Η νοσταλγία έχει την ίδια όξινη γεύση με τα δακρυγόνα. Η ανήσυχη καρδιά αναδιπλώνεται μέσα στο στήθος σαν ταλαιπωρημένη μαύρη ομπρέλα μέσα στη ντουλάπα. Οι καθημερινές πίκρες στοιβάζονται το πρωί σαν πράγματα που πρέπει να χωρέσουν μέσα στη βαλίτσα. Το βιολί στα χέρια ενός θλιμμένου παιδιού είναι ελαφρύ σαν την αποσκευή του εξόριστου. Ο βήχας στο στήθος του άρρωστου θροΐζει σαν την τράπουλα του ταρώ, καθώς την ανακατεύει η χαρτομάντισσα. Κάποτε ολόκληρο το ποίημα, σαν μικρός πλατωνικός μύθος, συνίσταται σε μία εκτεταμένη μεταφορά ή παραβολή, η οποία φυτρώνει και μεγαλώνει από το υπέδαφος της ψυχής. Η αϋπνία της νύχτας είναι μια κοπέλα με κρύο κορμί, δίχως βέρα στο χέρι, που πλαγιάζει στο κρεβάτι κάποιου άλλου εραστή. Κολλημένη αιώνια στον βράχο της, η πεταλίδα μοιάζει με παλιά, αποσκληρυμένη μνησικακία, που δεν έχει πλέον ανάγκη να σκεφτεί. Οι αγαπημένοι μας νεκροί είναι τα πιο πιστά σκυλιά, που μας ακολουθούν διαρκώς κατά πόδας, πλαγιάζουν με ροχαλητά στο κρεβάτι μας, θάβουν τις μνήμες μας στο χώμα σαν σωρό κόκαλα, και ό,τι πετούμε μακριά, τρέχουν να μας το ξαναφέρουν πίσω. Η σιωπή είναι ένα παράξενο πουλί, που ανοίγει φτερά και χάνεται στον παραμικρό ήχο από φωνές ή βήματα. Οι μύθοι και οι ιστορίες της αρχαίας Ελλάδας, που η ποιήτρια τους κουβαλάει στις αποσκευές των κλασικών σπουδών της, αλλά βιώνει επίσης ζωντανά τα ίχνη τους στο ελληνικό τοπίο τού σήμερα, αναπόφευκτα αναδύονται και στα γραπτά της. Η Στώλλινγκς αποδεικνύεται πάλι καλή μαθήτρια των πρώιμων μοντερνιστών: οι μυθικές μορφές και τα αρχετυπικά σύμβολα του αρχαίου κόσμου τής χρησιμεύουν για να αποδώσει την εσωτερική εμπειρία των σημερινών ανθρώπων, να την πλουτίσει με μεγαλύτερο βάθος και πιο μεστή αντήχηση, σαν τις χορδές που παίζουν μουσική πάνω από το κοίλο ηχείο. Καθώς σημειώνει η ίδια, οι αρχαίοι συγγραφείς τής έμαθαν πώς να μιλάει στους συγχρόνους της. Τα μυθολογικά της ποιήματα είναι και αυτά έμμετρες παραβολές όπου το μυθικό παράδειγμα αισθητοποιεί με γραφικό τρόπο τις σκέψεις και τα πάθη της δικής μας ψυχής. Τα αγριεμένα σκυλιά του Ακταίωνα, τα οποία κατασπάραξαν τον ίδιο τον αφέντη τους που τα ανέθρεψε, φέρνουν στον νου τα θυμωμένα λόγια, που τα ξαμολάς για να πληγώσεις και δεν μπορείς να τα μαζέψεις μετά. Ο Δαίδαλος χτίζει τον λαβύρινθό του, όπως ο καθένας μας στη ζωή, με πλανεμένες σκέψεις, κοινότοπα σφάλματα και καλές προθέσεις που πήραν στραβό δρόμο μέσα σε πέτρινα αδιέξοδα. Η Περσεφόνη γράφει γράμμα στη μητέρα της από τον Άδη, και περιγράφει τη μοναξιά της στην εξορία του επέκεινα: οι πεθαμένοι δεν έχουν μνήμη, δεν μπορεί να κουβεντιάσει μαζί τους· κανείς εκεί κάτω δεν καταλαβαίνει τι είναι τα λουλούδια, τα μπερδεύουν με τα μανιτάρια· οι μόνοι μεσάζοντες για επικοινωνία με τον επάνω κόσμο είναι οι τυφλοπόντικες, αλλά αυτοί δεν ξέρουν να πουν τίποτε για το φως. Μονομαχία ποντικού και βατράχου στο πεδίο της μάχης. Σχέδιο του Γκραντ Σίλβερσταϊν από το βιβλίο της Α. Ε. Στώλλινγκς. Η μετάφραση της Βατραχομυομαχίας έχει συντεθεί στο λεγόμενο «ηρωικό δίστιχο» (heroic couplet) της κλασικής αγγλικής ποίησης, δηλαδή σε ιαμβικούς ενδεκασύλλαβους στίχους (iambic pentameters) που ομοιοκαταληκτούν ζευγαρωτά. Η ίδια η Στώλλινγκς, στην εισαγωγή της, αναφέρει ότι διάλεξε αυτή τη μορφή ως ένδειξη τιμής προς τον Τζωρτζ Τσάπμαν, ο οποίος είχε χρησιμοποιήσει το ίδιο μετρικό σχήμα στη δική του απόδοση. Ο Ελισαβετιανός Τσάπμαν, ο πρώτος Άγγλος μεταφραστής του Ομήρου, ήταν συνάμα και ο σπουδαιότερος ποιητής της Αλβιώνος που καταπιάστηκε με τη Βατραχομυομαχία. Εκτός από αυτόν, όμως, φαίνεται να υπόκειται και άλλο, υπόρρητο λογοτεχνικό πρότυπο. Το ομοιοκατάληκτο ηρωικό δίστιχο ήταν το μέτρο που χρησιμοποίησε ο κορυφαίος ποιητής Αλεξάντερ Πόουπ για τη δική του μετάφραση της Ιλιάδας, η οποία κυκλοφόρησε σε έξι συλλεκτικούς τόμους μεταξύ 1715 και 1720, και σύντομα αναδείχθηκε σε κλασικό σύγγραμμα. Μέχρι τον εικοστό αιώνα τουλάχιστον, η μετάφραση του Πόουπ ήταν η πιο διάσημη, η πιο καθιερωμένη και πιο συχνά μνημονευόμενη εκδοχή του ομηρικού έπους στα αγγλοσαξονικά γράμματα. Ίσως μόνο η μοντέρνα ποιητική απόδοση του Ρίτσμοντ Λάττιμορ, σε μακρούς ελεύθερους στίχους δακτυλικού ρυθμού, η οποία πρωτοτυπώθηκε το 1951, κατάφερε να συναγωνιστεί το επίτευγμα του Πόουπ σε ποιητική αίγλη και αναγνωστική απήχηση. Η Βατραχομυομαχία της Στώλλινγκς λοξοκοιτάζει και παρωδεί τα ηρωικά δίστιχα της Ιλιάδας του Πόουπ, ακριβώς όπως το αρχαιοελληνικό κείμενο μετέπλαθε κωμικά τα ηρωικά εξάμετρα του Ομήρου. Ο ποιητικός ρυθμός και ήχος, με τον οποίον ο Πόουπ έψαλλε τις ανδραγαθίες των Αχαιών και των Τρώων στο πεδίο της μάχης, μεταφέρονται τώρα στις γελοίες διενέξεις των ποντικών και των βατράχων. Έτσι η ποιήτρια πετυχαίνει να ενεργοποιήσει έναν μηχανισμό φαιδρής αντανάκλασης του κλασικού ηρωικού ύφους, ανάλογο με εκείνον που λειτουργούσε στην περίπτωση της αυθεντικής Βατραχομυομαχίας και του ομηρικού προτύπου της. Κοντά στη διακωμώδηση του Πόουπ, το κείμενο φέρει επίσης επιδράσεις από άλλο αγαπημένο είδος της αγγλικής ποίησης: την τερπνότατη nonsense poetry, τα στιχουργήματα δηλαδή που αποδίδουν παραμυθένια και καρναβαλικά θέματα με παραδοξολόγο και χιουμοριστικό τρόπο. Χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι τα αστεία λίμερικς του Έντουαρντ Ληρ (που τα απομιμήθηκε στη γλώσσα μας ο Σεφέρης) και τα υπέροχα ληρολογήματα του Λιούις Κάρρολλ (ο Τζαμπεργόκης, το Κυνήγι του Σναρκ, τα εμβόλιμα τραγούδια της Αλίκης στη Χώρα των Θαυμάτων). Οι περιπέτειες μικρών ζώων, που μιλούν και φέρονται σαν σπουδαιοφανείς άνθρωποι, είναι πρόσφορο θέμα για αυτή τη μορφή ποιητικής φαντασμαγορίας, όπως αποδεικνύει το τελευταίο ίσως αριστούργημά της στον εικοστό αιώνα, το Βιβλίο των Πρακτικών Γάτων του Τ. Σ. Έλιοτ. Απόηχοι της ιλαρής αυτής τέχνης ακούγονται σε ολόκληρο το μετάφρασμα της Στώλλινγκς, σαν το ανάλαφρο ρετσιτατίβο του τσέμπαλου κάτω από τις φανφάρες της ψευδοηρωικής μεγαλοστομίας. Η αρχαία Βατραχομυομαχία συνταίριαζε τους δύο αρχετυπικούς δημιουργούς του πρώιμου αρχαϊκού Ελληνισμού, τον Όμηρο και τον Αίσωπο. Ανάλογα, τούτη η νέα απόδοση του ποιήματος συμπλέκει τις δύο εμβληματικές εκφάνσεις του κλασικού λογοτεχνικού κανόνα των Αγγλοσαξόνων, την υψηλόφρονα ποιητική ρητορική της Παλινόρθωσης και την πνευματώδη παραδοξολογία της ποίησης nonsense. Ο Πόουπ και ο Ντράιντεν ντύνονται με το καρό τουίντ του άσπρου κουνελιού της Αλίκης και βγάζουν ψηλές κορώνες σαν τζελικλήδες γάτοι του Έλιοτ. Η λεπτή ειρωνεία και το υποδόριο χιούμορ, αρετές που διακρίνουν εν γένει την ποιητική γραφή της Στώλλινγκς, βοηθούν τα μέγιστα στην επιτυχία του μεταφραστικού της εγχειρήματος. Ιδού, σαν πρώτο δείγμα, η αρχική συνάντηση ανάμεσα στον βασιλέα των βατράχων και στον πρίγκιπα των ποντικών, δίπλα στην όχθη της μοιραίας λίμνης, όπου αντανακλώνται κωμικά οι εθιμοτυπικοί χαιρετισμοί των αρχοντόπουλων του έπους (η νεοελληνική μετάφραση είναι δική μου): Ο ποντικός κάποια φορά ξέφυγε απ’ της νυφίτσας τον κίνδυνο και ζύγωσε τη λαίμαργη μουσούδα του στη λίμνη, να χαρεί το μελιστάλακτο νερό. Εκεί τον είδε ο κοσμοξάκουστος, της λίμνης το καμάρι, και ιδού πώς τον προσφώνησε: «Ξένε, ποιος είσαι; Κι από πού κατέφτασες στην όχθη μας; Πατέρας ποιος σε γέννησε; Την πάσα αλήθεια πες, και πρόσεχε να μη σε βγάλω ψεύτη. Αν σ’ εύρω άξιο, φίλος μου θα γίνεις. Στο παλάτι μου θα σε φιλέψω και θα σε γεμίσω πλούσια δώρα. Εγώ ’μαι ο Φουσκομάγουλος, βασιλιάς των βατράχων, και τιμημένος κυβερνώ τη λίμνη τούτη εις τους αιώνας. Πατέρας μου είν’ ο Λασπηλέας, μάνα μου η Νεροβασιλώ· σμίξαν οι δυο τους κι αγαπήθηκαν στου Ηριδανού τις όχθες, κι έτσι μ’ ανάθρεψαν. Αλλά κι εσύ, καταπώς βλέπω, είσαι όμορφος και γενναιόκαρδος πολύ πάνω απ’ τους άλλους». Τότε αποκρίθηκεν ο Τσακοψίχουλας και του ’πε: «Γιατί γυρεύεις τη γενιά μου; Όλος ο κόσμος τη γνωρίζει. Ο Τσακοψίχουλας – έτσι με βάφτισαν· είμαι παιδί του γενναιόψυχου του Ψωμοτράγανου, και μάνα μου η Γλειφομύλω, η θυγατέρα του τρανού Ζαμπονοφάγου. Στην Κάλυβο με γέννησε και με καλούδια μ’ έτρεφε· καρύδια, σύκα, γενικώς κάθε λογής φαγώσιμα. Μα φίλοι πώς να γίνουμε; Πώς θα ταιριάξει η φύση μας; Εσύ γυρνάς μες στα νερά, κι εγώ συνήθειες άλλες έχω: να τραγανίζω των ανθρώπων τους καρπούς. Μ’ αρέσει μες στα ολοστρόγγυλα πανέρια το ψωμί πολυτελείας, κι η πίτα που τυλίγει μέσα στα μακριά της πέπλα πολύ σουσάμι και τυρί· κι ακόμη ένα κομμάτι χοντρό σαλάμι, κι οι λευκοντυμένες οι συκωταριές, κι ανθότυρο φρεσκοπηγμένο απ’ το γλυκό το γάλα, και το παστέλι, η νοστιμιά που λαχταρούν ώς κι οι θεοί, κι εν γένει όσα φιλοτεχνούν για των θνητών τις ευωχίες οι μάγειροι, στολίζοντας καλά τις κατσαρόλες τους με διάφορα μπαχαρικά. Τούτα είν’ εμένα τα φαγιά μου. Όμως δεν τρώγω ραπανάκια, λάχανα και σέλινα, ούτε βάζω στο στόμα μου πράσα και τέτοια κολοκύθια. Αυτά, νομίζω, είναι τα τρόφιμα που ’χετε εσείς στη λίμνη». Στην απόδοση της Στώλλινγκς τα πλασματάκια μιλούν με τη μελίρρυτη μεγαλοφροσύνη των Εγγλέζων αυλικών της Παλινόρθωσης, που την υποσκάπτουν σαρκαστικά τα γελοία οικογενειακά τους ονόματα, καθώς και το χθαμαλό περιεχόμενο των ρητορικών τους λόγων. Τα ποντίκια και τα βατράχια ρητορεύουν σαν εκλεπτυσμένοι τζέντλεμεν, αλλά έχουν κρατήσει όλες τις ζωικές τους συνήθειες όσον αφορά το φαγητό. Οι ποντικοί ροκανίζουν τις λιχουδιές που φυλάσσονται στα ανθρώπινα κελάρια· οι βάτραχοι, πάλι, τρέφονται με άγρια χόρτα και λαχανικά. One day a thirsty mouse approached the brink Of the lake and dipped his muzzle in to drink. No water could be welcomer or brisker. He’d only just escaped death by a whisker– That bane, the Weasel! As he slaked his thirst A boon-voiced swamp-joy spied him and spoke first: “Who are you, sir? Whence came you to this pond? Speak, stranger: from what parents were you spawned? Don’t lie. If you’re a friend that’s good and true, I’ll take you home and give fine gifts to you. I am King Pufferhtroat–throughout these bogs I am renowned as ruler of the frogs! Peleus, Lord Mudworth, was my Sire, My mother was the Princess of the Mire, And I was bred upon the river bank. But I can see that you must have some rank: Good-looking, strong, no ordinary mouse, The crowning glory of a royal house, A fighter famous on the field of battle. Tell me your pedigree, and do not prattle”. Crumbsnatcher answered him in winged words: “My race is known to men and gods–and birds– But since you ask, Crumbsnatcher is my name, Brave Breadgnawer my father, and my dame, The daughter of King Hamchew, Nibblecorn. In Old Wainscotting I was bred and born. She fed me there on figs and walnut meat And gave me dainties of all kinds to eat. I’m so unlike you, how can we be friends? Our natures are designed for different ends– You live out in the water as you’re able, While I am used to eating from man’s table– I never miss the fresh loaf, kneaded thrice, Tucked in its tidy basket, or a slice Of marbled ham, or pastry stuffed with cheese And sesame, as flaky as you please, Or liver robed in fat like fine, white silk, Or cheese that’s freshly curdled from sweet milk, Or heavenly honeycake that’s so divine One whiff makes even the immortals pine. All dishes cooks prepare, with every spice For the banquets of mankind, are fit for mice. But back to food–I do not eat or seek The radish or the kale or pale green leek, Parsley or pumpkin. I do not partake Of salad, like you people of the lake!” Πιο κάτω στο ποίημα, τα ζωάκια συγκρούονται σαν ματωμένοι πολεμιστές στον κάμπο του αγώνα. Η περιγραφή ακολουθεί επακριβώς τη δομή των επικών αψιμαχιών στην Ιλιάδα: Τον Πιατογλείφο σκότωσε ο γενναίος Λασπεροξάπλας χτυπώντας τον με το κοντάρι του· κι ευθύς τα δυο του μάτια τα σκέπασε σκοτάδι. Τότε τους αντίκρισε ο Πρασένιος κι έπιασε να τραβάει του ποντικού το πτώμα απ’ το ποδάρι, ώσπου στη λίμνη το ’πνιξε, βαστώντας το απ’ τις φτέρνες. Έσπευσε ο Τσακοψίχουλας τον σκοτωμένο σύντροφό του να υπερασπίσει, και μεμιάς πέτυχε διάνα τον Πρασένιο, προτού στη γη το πόδι του πατήσει· μπρος του ο βάτραχος σωριάστη χάμω, κι η ψυχή του πήρε δρόμο για τον Άδη. Όμως τους είδε ο Λαχανοκαβάλας, κι ευθύς άδραξε μια χούφτα λάσπη και την πέταξε πάνω στον ποντικό· το πρόσωπο τού βρόμισε, λίγο έλειψε να τον στραβώσει. Λύσσαξε εκείνος, και με το χοντρό του χέρι υψώνει πέτρα θεόρατη που κείτονταν στη γη, βάρος του κόσμου. Μ’ αυτήν τον Λαχανοκαβάλα πέτυχε στα γόνατα· τσακίστηκε από πάνω ώς κάτω η δεξιά του η κνήμη, κι ο βάτραχος ανάσκελα σωριάστηκε στο χώμα. Ανάλογα ανυψώνεται ο τόνος στην αγγλική μετάφραση: Next, noble Bogspawn charged at Lick-a-plate And on his spear the rodent met his fate And darkness veiled his eyes. When Leeky saw The mouse fall dead, he dragged him by the paw And drowned the lifeless body in the water. Crumbswiper, to avenge his comrade’s slaughter, Before the frog got back to dry land, poked Him with his spear, and so the hopper croaked, And his soul fled down into the underworld. When Cabbagestrider saw all this, he hurled A wad of mud that hit Crumbswiper right Smack in the face and nearly cost his sight. The mouse, enraged, took in his doughty hand A huge stone that weighed heavy on the land And with it struck at Cabbagestrider under The right knee, smashing his whole shin asunder, And toppled him in the dust upon his back. Από τις πιο διασκεδαστικές σκηνές του κωμικού έπους είναι ο εξοπλισμός των δύο αντίπαλων στρατών. Ο ποιητής εδώ επιστρατεύει γραφικά και ευτράπελα μοτίβα από τον κόσμο της παραμυθένιας φαντασίας. Τα ζωάκια μεταχειρίζονται για άρματα και πανοπλίες τα μικροσκοπικά πράγματα που βρίσκουν τριγύρω στο περιβάλλον τους: τσόφλια από κουκιά, βελόνες και καπάκια οι ποντικοί, φύλλα και σχοίνα και καβούκια σαλιγκαριών οι βάτραχοι. Ιδού πώς περιγράφεται, αντιστοίχως, η πολεμική προετοιμασία των πρώτων και των δεύτερων: Με τέτοια λόγια παρότρυνε τους ποντικούς ν’ αρματωθούνε όλοι. Φορέσαν τις περικνημίδες τους, από κουκιά φτιαγμένες που τα ’κοψαν στα δυο κι ολονυχτίς τα κατεργάζονταν, το μέσα τραγανίζοντας, σωστό για να του δώσουν σχήμα. Θώρακες είχαν πέτσινους, από τομάρι μιας νυφίτσας, που το άργασαν με τέχνη και το ράψαν με καλάμια. Για ασπίδα πήραν στρογγυλό καπάκι από λυχνάρι, για λόγχες τους βελόνες, του Άρη μπρούντζινο τεχνούργημα. Για κράνος στο κεφάλι τους έβαλαν τσόφλι από ρεβίθι. (...) Έτσι μιλώντας παρακινούσε τα βατράχια στα όπλα. Με φύλλα της μολόχας ντύσανε γύρω τις κνήμες τους· βάλαν και θώρακες γερούς από χλωρά παντζάρια. Ασπίδες σφυρηλάτησαν από τα λαχανόφυλλα και πιάσαν ο καθένας τους από ένα βούρλο για κοντάρι. Για κράνη, τέλος, φόρεσαν καβούκια των σαλιγκαριών. Βαριά οπλισμένοι στάθηκαν πάνω στην όχθη την ψηλή, και κράδαιναν τα δόρατα, γεμάτοι μάνητα πολλή. Στη μετάφραση της Στώλλινγκς, πολύ ταιριαστά, ακούγονται σε αυτό το χωρίο οι παιχνιδιάρικοι ήχοι της εγγλέζικης παράδοσης του nonsense. Η κωμική εικόνα των μικρών ζώων, που παρασκευάζουν εκ των ενόντων τα λιλιπούτεια όπλα τους, θυμίζει τις πιο παράδοξες συλλήψεις του Λιούις Κάρρολλ και του Τ. Σ. Έλιοτ: την κάμπια που καπνίζει ναργιλέ πάνω στα φύλλα, τα ποντίκια που διδάσκονται κέντημα και πλέξιμο από τη γέρικη γάτα, τη βουτυροπεταλούδα που τρέφεται με αραιό τσάι, τους γάτους του Σιάμ που φορούν κινέζικα σκουφιά και αρματώνονται με μαχαιροπήρουνα. The mice were roused to battle by his call, And Ares, Lord of War, armed one and all. The greaves upon their shins were half a pod Of green bean with its contents neatly gnawed– They’d worked all night on these, and skillfully made Cuirasses from a weasel they had flayed, Its skin stretched on a reed frame. Each would yield The handle of an oil lamp for a shield. They brandished needles for long-shadowing spears, The brazen work of Ares. On their ears Were helms of chick-pea shells. And with such store Of armory, the mice equipped for war. (...) The frog king won them over with his speech, And so the frogs prepared for battle. Each Enclosed his bandy legs in mallow greaves, And wore a breastplate made of green beet leaves. A cabbage leaf became a well-wrought shield, And each was furnished with a rush to wield, Long and pointed. Every frog, as well, Wore on his head a snail’s smooth-polished shell. And then they made their stand in close-formed rank, With high morale, on the brow of the steep bank. Η μετάφραση συνοδεύεται από χαριτωμένες ολοσέλιδες εικόνες, καμωμένες από τον Αμερικανό καλλιτέχνη Γκραντ Σίλβερσταϊν, που έχει φήμη στην πατρίδα του ως δημιουργός χαρακτικών για ποιητικά και αφηγηματικά βιβλία. Τα ασπρόμαυρα σκίτσα του εδώ, σχεδιασμένα με μολύβι, εντάσσονται σε μια μακρά παράδοση εικονογραφήσεων για παραμύθια, που πολλές από αυτές άφησαν εποχή στην αγγλοσαξονική εκδοτική ιστορία: ας θυμηθούμε τις κλασικές ξυλογραφίες του Τζων Τέννιελ για την Αλίκη στη Χώρα των Θαυμάτων, τις μεσαιωνικού στυλ μινιατούρες της Πωλίν Μπαίηνς για τη Νάρνια του Κ. Σ. Λιούις και τον Χωρικό Τζάιλς του Τόλκιν, τα κομψά χρωματιστά ζωάκια που κοσμούν τα βιβλία της Μπέατριξ Πόττερ. Σε αντίθεση όμως με τις καθαρές, καλοφτιαγμένες γραμμές εκείνων των έργων, ο Σίλβερσταϊν σκιτσάρει με πιο ιμπρεσιονιστικό τρόπο, και οι φιγούρες του είναι πιο ρευστές και σκιώδεις. Εισάγει έτσι τη μοντερνιστική ματιά στην όψη του παραμυθιού, σαν ένας Ντεγκά ή ένας Μονέ που ονειρεύεται σε άσπρο και μαύρο τις απλές ιστορίες της παιδικής του ηλικίας. Πάνω: Ο γάτος, ως δήμιος, μαστιγώνει έναν κρατούμενο υπό την επίβλεψη του δικαστή ποντικού. Εικονογραφημένο όστρακο από το Ντέιρ ελ-Μεντίνα. 13ος ή 12ος αιώνας π.Χ. Κάτω: Τα τσακάλια εκτελούν θρησκευτική πομπή, μεταφέροντας το λατρευτικό άγαλμα του θεού ποντικού. Εικονογραφημένο όστρακο από το Ντέιρ ελ-Μεντίνα. 13ος ή 12ος αιώνας π.Χ. Αιγυπτιακό Μουσείο, Τορίνο. Ίσως το πιο έξυπνο και παράδοξο εύρημα βρίσκεται στον πρόλογο του βιβλίου. Ακολουθώντας την παραδοσιακή σύμβαση της συγγραφικής πλαστοπροσωπίας, η Στώλλινγκς καμώνεται πως τάχα ανακάλυψε τη μετάφραση και το εισαγωγικό σημείωμα αχνογραμμένα με λιλιπούτειο γραφικό χαρακτήρα στα περιθώρια μιας παλαιότυπης αναγεννησιακής έκδοσης της Βατραχομυομαχίας, την οποία συμβουλεύθηκε στη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη. Διαβάζοντάς τα, κατάλαβε πως η εισαγωγή και η απόδοση είναι έργα ενός λόγιου ποντικού, ο οποίος μετέφρασε και σχολίασε κριτικά το ένδοξο έπος της φυλής του. Ο ποντικίσιος γραφιάς υπογράφει κιόλας με το όνομά του: Ανώνυμυς, από συγχώνευση των όρων «ανώνυμος» και «μυς» (η αρχαία ονομασία για το ποντίκι) – μια λέξη-πορτμαντώ αντάξια του Λιούις Κάρρολλ και του Τζόυς. Στο προλόγισμά του ο φιλολογικός αυτός πόντικας αποδεικνύει, πέρα από κάθε αμφιβολία, ότι η Βατραχομυομαχία συντέθηκε από έναν ποντικό λογοτέχνη, που φιλοδοξούσε, σαν άλλος Τόλκιν, να δημιουργήσει μια εθνική μυθολογία για τη ράτσα του. Γι’ αυτό οι βάτραχοι, οι εχθροί των ποντικιών, σκιαγραφούνται στο έπος τόσο προδοτικοί, ψεύτες και ανίκανοι στη μάχη, ενώ οι γενναίοι ποντικοί θριαμβεύουν, τουλάχιστον μέχρι την τελική ειρηνευτική επέμβαση των θεών. Ο αρουραίος λόγιος επισκοπεί κιόλας τη μακραίωνη σχέση του ποντικίσιου έθνους με τη γραφή, τα βιβλία και τις βιβλιοθήκες. Η ασύστολη συκοφαντία ότι τάχα τα ποντίκια κατατρώνε ολόκληρους τόμους, φυσικά ανασκευάζεται: το πολύ-πολύ να ροκανίσουν λίγο τις άκρες των σελίδων, ιδίως αν το βιβλίο είναι τυπωμένο σε παλιά περγαμηνή, που τα φύλλα της είναι έξοχος μεζές. Τα ποντίκια υπήρξαν ανέκαθεν πιστοί σύντροφοι των συγγραφέων και των αναγνωστών στα σπουδαστήρια. Γι’ αυτό μνημονεύονται εγκωμιαστικά σε πάμπολλα λογοτεχνικά κείμενα, από τις νουβέλες της αρχαίας Αιγύπτου και τα παλαιά χρονικά της Κίνας ώς τον Ηρόδοτο, τον Οράτιο και τον Ρόμπερτ Μπερνς. Μια κρυμμένη ακροστιχίδα στο προοίμιο των Μεταμορφώσεων του Οβίδιου υποδηλώνει ότι ο Ρωμαίος ποιητής υπαγόρευσε το έργο του σε κάποιον ποντικό, τον οποίο είχε στη δούλεψή του σαν γραμματέα. Ακόμη και στην εποχή μας, στην υπερσύγχρονη τεχνολογία της γραφής, τα ποντίκια έχουν χαρίσει τιμής ένεκεν το όνομά τους στη βασική συσκευή διά της οποίας κινείται ο κέρσορας του ηλεκτρονικού υπολογιστή. Καθώς παρατηρεί καταληκτικά ο αρουραίος φιλόλογος, ο αγγλικός όρος mouse δεν απέχει παρά ελάχιστα από τη σεπτή ονομασία της Μούσας. Με αυτόν τον καλοδιαβασμένο και πεπαιδευμένο πόντικα, η Στώλλινγκς μάς χαρίζει έναν καινούργιο αξιομνημόνευτο χαρακτήρα της παραμυθένιας φαντασίας, άξιον να σταθεί πλάι σε προγενέστερες λογοτεχνικές ενσαρκώσεις της φυλής του, όπως ο ιπποτικός Ρήπιτσηπ στη Νάρνια του Κ. Σ. Λιούις, ο εφευρετικός Αμώς, επιστημονικός βοηθός του Βενιαμίν Φραγκλίνου στο μυθιστόρημα του Ρόμπερτ Λώσον, ή ο διανοούμενος Ιγνάτιος του Ευγένιου Τριβιζά. Το εύρημά της εμπεριέχει επίσης εν σπέρματι την ιδέα για ένα μεταμοντέρνο μυθιστόρημα: αφηγητής του θα ήταν ακριβώς αυτός ο λόγιος ποντικός, που θα περιέγραφε σε πρώτο πρόσωπο τις μακρές περιπλανήσεις του μέσα στην πελώρια βιβλιοθήκη, σε αναζήτηση κάποιου βιβλίου που θα του αποκαλύψει το μυστικό της ζωής και του σύμπαντος. Μέσα από την ποντικίσια οπτική του, θα έδινε ιδιότυπες περιλήψεις των ποικίλων συγγραμμάτων της κλασικής λογοτεχνίας, τα οποία βρήκε και ροκάνισε κατά τις διερευνήσεις του: από τον αρουραίο που φαντάζεται πως σκοτώνει ο Άμλετ έως την ποντικοφωλιά στο κατεστραμμένο σπίτι των Τεσσάρων Κουαρτέτων, από το κοκκινωπό ποντικάκι μέσα στο στόμα της κοπέλας στη Βαλπουργία Νύχτα του Φάουστ μέχρι τον φιλόμουσο λαό των ποντικών στον Κάφκα, όλα τα μεγάλα έργα του δυτικού κανόνα θα αντικρίζονταν από τη σκοπιά και τα ενδιαφέροντα του φιλομαθούς τρωκτικού. Η ιστορία της παγκόσμιας γραμματείας θα ξαναγραφόταν από τους πλέον κυριολεκτικούς καταναλωτές της. Άμποτε να βρεθεί κάποιος συγγραφέας να γράψει αυτό το βιβλίο, όπου ο Κ. Σ. Λιούις και ο Λα Φονταίν θα συναντήσουν τον Τζούλιαν Μπαρνς και τον Μπόρχες.

Σοφού ποντικού συγγραφή

Σύνδεση