Κικέρων: ένας «θησαυρός» της ηθικής σκέψης της ελληνιστικής περιόδου

Κικέρων, Τὰ ὅρια τοῦ ἀγαθού καὶ τοῦ κακοῦ (De finibus bonorum et malorum), μτφρ. Γιῶργος Καραμανώλης, Εἰρήνη Μητούση, εἰσαγωγή, ἐπιμέλεια, σχόλια Γ. Καραμανώλης. Πανεπιστημιακὲς Ἐκδόσεις Κρήτης, Ἡράκλειο 2021, σελ. 400 Σε μια επιστολή του προς τον έμπιστο φίλο του Αττικό,[1] ο Κικέρωνας αποκαλεί τους φιλοσοφικούς του διαλόγους «απόγραφα» (χρησιμοποιώντας την ελληνική λέξη), δηλαδή απλά αντίγραφα ελληνικών πραγματειών. Το σεμνό, και ίσως ειρωνικό, ύφος αυτού του χαρακτηρισμού προς τον «λόγιο» Αττικό συχνά παρεξηγήθηκε από τους μετέπειτα μελετητές του Κικέρωνα. Έτσι, τον 19ο αιώνα και μέχρι περίπου τα μέσα του 20ού αιώνα, οι φιλοσοφικοί διάλογοι του Κικέρωνα διαβάστηκαν κυρίως υπό το πρίσμα της «μελέτης πηγών» (Quellenforschung), δηλαδή ως αποθετήρια απόψεων των ελλήνων φιλοσόφων της ελληνιστικής περιόδου, και κυρίως των Στωικών και των Επικουρείων, των οποίων οι πρωτότυπες πραγματείες έχουν ως επί το πλείστον χαθεί. Η «ιστορικιστική» προσέγγιση του 19ου αιώνα έδινε την απόλυτη πρωτοκαθεδρία στην ελληνική φιλοσοφική παράδοση και ελάχιστα ενδιαφερόταν για την πρωτότυπη συμβολή του Κικέρωνα στην παρουσίαση και οργάνωση των φιλοσοφικών ιδεών που παρουσίαζε στους διαλόγους του ή στον ιδιαίτερο τρόπο με τον οποίο οι διάλογοί του «μετέφεραν» την ελληνική φιλοσοφία σε ένα καινούργιο ρωμαϊκό πλαίσιο. Ακόμα χειρότερα, υπήρχε η υποψία πως ο Κικέρωνας ήταν ένας «ερασιτέχνης» της φιλοσοφίας που συχνά παρερμήνευε τις ελληνικές πηγές του και άφηνε λάθη να παρεισφρέουν σε αυτές. Χαρακτηριστικά, ο Μόμμσεν (Mommsen), στη μνημειώδη ιστορία της αρχαίας Ρώμης που συνέγραψε τον 19ο αιώνα, αποδίδει στον Κικέρωνα μια «δημοσιογραφική φύση, με τη χειρότερη έννοια της λέξης», αποκαλώντας τον «πλουσιότατο στα λόγια αλλά φτωχότατο στη σκέψη». Το σχόλιο αναδεικνύει τον ρήτορα Κικέρωνα και καταβαραθρώνει τον φιλόσοφο Κικέρωνα. [2] Παρ’ όλο που ο ίδιος ο Κικέρωνας δεν αποποιείται την ιδιότητα του ρήτορα στις φιλοσοφικές του πραγματείες (τονίζοντας μάλιστα συχνά την υπεροχή του ύφους του),[3] αυτό δεν επηρεάζει τη σαφήνεια με την οποία αποδίδει τα φιλοσοφικά νοήματα, ούτε και την κριτική στάση του απέναντι σε αυτά.[4] Μόνο τις τελευταίες δεκαετίες, οι μελετητές έσκυψαν πάλι με ενδιαφέρον πάνω στους κικερώνειους φιλοσοφικούς διαλόγους, εξετάζοντας όχι μόνο το πώς διασώζουν ελληνικές φιλοσοφικές πηγές ή μεταφράζουν τους ελληνικούς «τεχνικούς» φιλοσοφικούς όρους στα λατινικά (κάτι που συνιστά από μόνο του ένα από τα μεγαλύτερα μεταφραστικά επιτεύγματα της αρχαιότητας), αλλά και πώς αποτελούν πρωτότυπες συμβολές στην ιστορία της σκέψης. Έτσι, σταδιακά άρχισαν να αναδεικνύονται οι ιδιαιτερότητες και οι αρετές του γραμματειακού είδους του φιλοσοφικού διαλόγου που ο Κικέρωνας εισήγαγε στα λατινικά γράμματα. Για παράδειγμα, μιμούμενος το πρότυπο του πλατωνικού διαλόγου, ο Κικέρωνας εντάσσει τις φιλοσοφικές συζητήσεις του σε ένα δραματικό πλαίσιο· oι διάλογοι διεξάγονται συνήθως σε μια εξοχική κατοικία (villa) μακριά από τη Ρώμη, κάτι που συνδέει τη φιλοσοφία με την «σχόλη» (otium), δηλαδή τον ελεύθερο χρόνο που απομένει μετά τις πολιτικές και τις ιδιωτικές ενασχολήσεις.[5] Ο «εκρωμαϊσμός» του είδους του φιλοσοφικού διαλόγου αντικατοπτρίζεται και στον τρόπο με τον οποίο ο Κικέρωνας παρουσιάζει σημαντικές προσωπικότητες της ρωμαϊκής ελίτ (για παράδειγμα τον Κάτωνα τον Νεότερο ή τον Βάρρωνα) ως εκπροσώπους των ελληνικών φιλοσοφικών απόψεων, επιτρέποντας (σε αντίθεση με τον πλατωνικό διάλογο) και στον ίδιο τον εαυτό του να συμμετέχει ως ομιλητής. Άλλα χαρακτηριστικά στοιχεία των κικερώνειων διαλόγων είναι η συχνή παρουσία λογοτεχνικών αναφορών και ρωμαϊκών ιστορικών παραδειγμάτων (exempla), που συνδέουν τις ελληνικές φιλοσοφικές ιδέες με το ρωμαϊκό παρελθόν, κάνοντάς τες ταυτόχρονα πιο προσβάσιμες στο ρωμαϊκό κοινό, αλλά και η χρήση ενός εύγλωττου ύφους στην απόδοση των φιλοσοφικών νοημάτων· κάτι που συνέβαλε στην εξαιρετικά μεγάλη δημοφιλία των κικερώνειων φιλοσοφικών διαλόγων κατά την Αναγέννηση. Η πρόσφατη, πρώτη στα νέα ελληνικά, μετάφραση του κικερώνειου φιλοσοφικού διαλόγου De finibus bonorum et malorum, που αποδόθηκε στα νέα ελληνικά ως «Τα όρια του αγαθού και του κακού»),[6] από τους Γιώργο Καραμανώλη και Ειρήνη Μητούση, αποτελεί έναν άριστο οδηγό για να προσεγγίσει κανείς το είδος του φιλοσοφικού διαλόγου που εισήγαγε ο Κικέρωνας στα λατινικά γράμματα και να κατανοήσει τη σημασία του για την αρχαία ηθική φιλοσοφία. Τα Όρια του αγαθού και του κακού (De finibus) γράφτηκαν στην πιο παραγωγική συγγραφική περίοδο του Κικέρωνα, κατά τη διετία 45-44 π.Χ., και αποτελούν τον σημαντικότερο διάλογο περί ηθικής φιλοσοφίας στο κικερώνειο φιλοσοφικό corpus, δίπλα στις «Τουσκουλανές διατριβές» (Tusculanae disputationes), που πραγματεύονται το ειδικότερο θέμα των «παθών», και στο «Περί καθηκόντων» (De officiis), στο οποίο εκτίθεται, από τη σκοπιά του συγγραφέα, η στωική διδασκαλία περί «καθηκόντων». Το έργο έχει δικαίως χαρακτηριστεί μια «εγκυκλοπαίδεια» ή ένας «θησαυρός» της ηθικής σκέψης της ελληνιστικής περιόδου· αντλώντας από πρωτότυπα έργα αλλά και από σύγχρονές του δοξογραφικές πηγές, ο Κικέρωνας παρουσιάζει στον διάλογο συνοπτικά τις σημαντικότερες θέσεις των κυρίαρχων φιλοσοφικών σχολών της εποχής του σχετικά με το «τέλος», δηλαδή τον σκοπό της ανθρώπινης ζωής, που σύσσωμη η αρχαία ελληνική ηθική ταυτίζει με την ευτυχία ή την «ευδαιμονία». Οι σχολές που εκπροσωπούνται είναι οι Επικούρειοι, οι Στωικοί και η «Παλαιά Ακαδημία»· η τελευταία αναφέρεται σε μια «δογματική» ανασύνθεση της πλατωνικής και της αριστοτελικής διδασκαλίας και εκπροσωπούνταν από τον Αντίοχο τον Ασκαλωνίτη, δάσκαλο του Κικέρωνα. Οι τρεις θεωρίες αποδίδονται στο έργο σε τρεις ομιλητές, που συνιστούν ταυτόχρονα και ιστορικά πρόσωπα, και δη σημαίνουσες φυσιογνωμίες της πολιτικής ζωής της Ρώμης. Χαρακτηριστικά, η στωική θεωρία στο τρίτο βιβλίο των «Ορίων του αγαθού και του κακού» αποδίδεται στον Κάτωνα τον Νεότερο που, έναν χρόνο περίπου πριν από την συγγραφή του έργου το 46 π.Χ., αυτοκτόνησε στην Υτίκη μετά την επικράτηση του Καίσαρα έναντι των δυνάμεων της ρωμαϊκής Δημοκρατίας (res publica). Δεν είναι τυχαίο πως ο Κικέρωνας του αποδίδει την «αυστηρή» στωική ηθική θεωρία, σύμφωνα με την οποία μόνο η αρετή, ή το ηθικά ορθό (honestum), είναι πραγματικά «αγαθό», ενώ όλα τα άλλα πράγματα είναι «αδιάφορα» ως προς την συμβολή τους στην ανθρώπινη ευτυχία (αν και κάποια πράγματα, όπως η ζωή και η υγεία, είναι προτιμώμενα «αδιάφορα»). Στο πρώτο βιβλίο του διαλόγου, που λαμβάνει χώρα στη βίλα του στην Κύμη, ο Κικέρωνας αποδίδει στον Τορκουάτο, γόνο μεγάλης αριστοκρατικής οικογένειας της Ρώμης, την έκθεση της επικούρειας φιλοσοφίας, μιας θεωρίας που αμφισβητεί την εγγενή αξία της αρετής και παρουσιάζει την «ηδονή» ως τον αληθινό σκοπό της ανθρώπινης ζωής. Όπως εξηγεί ο Τορκουάτος (1.38) η επικούρεια «ηδονή» πρέπει να γίνει αντιληπτή κυρίως όχι ως κάποιου είδους κινητική ηδονή που διεγείρει τις αισθήσεις αλλά ως απουσία πόνου ή «αταραξία».[7] H επικούρεια φιλοσοφία στοχεύει στην επίτευξη της αταραξίας μέσω της απομάκρυνσης «αφύσικων» φόβων, όπως του φόβου του θανάτου και της θεϊκής τιμωρίας, και μάταιων (ή «κενών») επιθυμιών, όπως εκείνων για υστεροφημία ή για πλούτη. Η «Παλαιά Ακαδημία» του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη, από την άλλη μεριά (έτσι όπως την ανασυνθέτει ο Αντίοχος), που εκτίθεται στο πέμπτο βιβλίο του έργου από τον Πείσωνα, υποστηρίζει πως και άλλα πράγματα εκτός από την αρετή είναι «αγαθά», όπως η σωματική υγεία, θεωρώντας πως η παρουσία ή η απουσία κάποιων αγαθών, εκτός της αρετής, μπορεί να επηρεάσει την ευτυχία μας. Ο Πείσωνας εκπροσωπεί έτσι μια «διαισθητική» άποψη που δέχεται μια πληθώρα πραγμάτων, εκτός της αρετής, ως συστατικά της «ευδαιμονίας» (όπως άλλωστε είχε υποστηρίξει και ο Αριστοτέλης στο πρώτο βιβλίο των Ηθικών Νικομαχείων). Ενώ θεωρεί πως κάποια σωματικά και «εξωτερικά» αγαθά συμβάλλουν στην ευτυχία, ο Αντίοχος υποστηρίζει ταυτόχρονα πως η αρετή είναι επαρκής για μια ευτυχισμένη ζωή. Τα σωματικά αγαθά, όπως η υγεία, καθιστούν απλά μια ευτυχισμένη ζωή στον ύψιστο (ή απόλυτο) βαθμό ευτυχισμένη (vita beatissima). Άγαλμα του Κικέρωνα μπροστά από το Δικαστικό Μέγαρο στη Ρώμη. O Κικέρωνας δεν αρκείται στην παράθεση των απόψεων των τριών φιλοσοφικών σχολών από τους τρεις ομιλητές αλλά, υιοθετώντας τον ρόλο του (Ακαδημαϊκού) σκεπτικού, εμφανίζεται να ασκεί κριτική στην επικούρεια και στωική φιλοσοφία, στο δεύτερο και τέταρτο βιβλίο των «Ορίων του αγαθού και του κακού» αντίστοιχα, και στη θεωρία της «Παλαιάς Ακαδημίας» στο τελευταίο βιβλίο του έργου. Όπως σημειώνει ο Γ. Καραμανώλης (σ. 25) στην κατατοπιστική εισαγωγή του, η διαλογική μορφή του έργου, που στηρίζεται στην θέση και στην αντίθεση, ή, αλλιώς, στην εξέταση μιας θέσης «και από τις δύο πλευρές του ζητήματος» (in utramque partem), αποτελεί σημαντική ένδειξη της φιλοσοφικής στάσης του ίδιου του Κικέρωνα και του «σωκρατικού κατά βάση προσανατολισμού του». Ειδικότερα, συνδέεται με την ταυτότητα του ακαδημαϊκού σκεπτικού, που ο Κικέρωνας υιοθέτησε δίπλα στον δάσκαλό του, Φίλωνα τον Λαρισαίο. Ο Φίλωνας ανήκε στην τελευταία γενιά των διαδόχων του Πλάτωνα στην Ακαδημία (ξεκινώντας με τον Αρκεσίλαο και συνεχίζοντας με τον Καρνεάδη), οι οποίοι, πάνω στη βάση των επονομαζόμενων «σωκρατικών» διαλόγων, υποστήριζαν μια «σκεπτική» ανάγνωση του Πλάτωνα. Ήδη, κατά την εποχή της συγγραφής των φιλοσοφικών διαλόγων του Κικέρωνα, η ανάγνωση αυτή είχε αρχίσει να δίνει τη θέση της στην «δογματική» ανάγνωση του Πλάτωνα, η οποία θα επικρατήσει τους επόμενους αιώνες. Φορέας αυτής της νέας τάσης είναι ο Αντίοχος ο Ασκαλωνίτης, που εκπροσωπείται στο τελευταίο βιβλίο του έργου.[8] Ακολουθώντας την παράδοση της «σκεπτικής» (ή της επονομαζόμενης Νέας) Ακαδημίας, ο Κικέρωνας εκπροσωπεί μια γνωσιοθεωρητική στάση που, ναι μεν απορρίπτει πως μπορούμε να φτάσουμε στην απόλυτη ή βέβαιη αλήθεια για τα πράγματα, αναγνωρίζει όμως ως (πρακτικό) κριτήριο, από την άλλη, το «πειστικό» (probabilis)[9] και αυτό που «μοιάζει με την αλήθεια» (veri simile). Το ποια φιλοσοφική άποψη είναι πιο «πειστική» αποκαλύπτεται κάθε φορά μέσω της αντιπαράθεσης λογικών επιχειρημάτων εκ μέρους των διαφορετικών φιλοσοφικών σχολών. Εκτός από τα επιχειρήματα, στους φιλοσοφικούς διαλόγους του Κικέρωνα γίνεται επίκληση και ιστορικών «παραδειγμάτων» (exempla) και της ρωμαϊκής παράδοσης, ενίοτε και του «κοινού νου», σε μια προσπάθεια να φανεί η πειστικότητα μιας άποψης. Η ελληνική φιλοσοφική παράδοση του σκεπτικισμού συναντά εδώ την ρωμαϊκή ρητορική παράδοση και τη δικανική πρακτική. H δομή των «Ορίων του αγαθού και του κακού» φανερώνει τον μεθοδολογικό σκεπτικισμό που ο Κικέρωνας ακολουθεί με συνέπεια στα φιλοσοφικά του έργα. Έτσι, στο δεύτερο βιβλίο του έργου και μετά την έκθεση της επικούρειας ηθικής θεωρίας από τον Τορκουάτο, ο (χαρακτήρας) Κικέρωνας παραθέτει μια σειρά από επιχειρήματα που αντικρούουν την «πειστικότητα» της επικούρειας άποψης περί ευτυχίας. Ένα από αυτά υποστηρίζει πως η επικούρεια ταύτιση της ηδονής με την απουσία πόνου αντίκειται στην καθιερωμένη γλωσσική χρήση της λέξης «ηδονή» στα ελληνικά και voluptas στα λατινικά.[10] Περαιτέρω, ενώ οι επικούρειοι θεωρούν πως για να κατακτήσει κανείς την «ηδονή» (και κατά συνέπεια την ευτυχία) θα πρέπει να κατέχει τις αρετές (π.χ. τη δικαιοσύνη),[11] παρ’ όλα αυτά η αξία των αρετών για τους Επικούρειους είναι μόνο εργαλειακή, δηλαδή μέσο για την επίτευξη της ηδονής. Ο Κικέρωνας αντιτάσσει ως παραδείγματα σε αυτή την εργαλειακή άποψη περί αρετής τη φιλία, που μοιάζει να αποδεικνύει την ύπαρξη της ανιδιοτελούς αγάπης και την περιφρόνηση της ηδονής και του πόνου ως κριτήρια των πράξεών μας για χάρη ενός «υψηλότερου» ιδανικού. Η επικούρεια θεωρία μοιάζει, επιπλέον, να αντίκειται και στα ρωμαϊκά «πατροπαράδοτα ήθη» (mos maiorum), καθώς δεν συνάδει με την αυτοθυσία και την αίσθηση καθήκοντος που πολλοί Ρωμαίοι στρατηγοί επέδειξαν υπηρετώντας την res publica εις βάρος μιας «ήρεμης» ζωής. Με έναν «ειρωνικό» τρόπο, ο Κικέρωνας επικαλείται τις γενναίες πράξεις των ενδόξων προγόνων του εκπροσώπου των επικούρειων απόψεων, του Τορκουάτου, για να δείξει πώς μια ζωή αφιερωμένη μόνο στην ηδονή και στην αταραξία δεν ισοδυναμεί με την ευτυχία.[12] Ο Κικέρωνας δεν κρύβει την προτίμησή του για την άποψη πως η αρετή έχει προτεραιότητα έναντι της ηδονής ως κριτήριο των πράξεών μας. Δεν διστάζει όμως να ασκήσει στο τέταρτο και πέμπτο βιβλίο των «Ορίων του αγαθού και του κακού» κριτική τόσο στη στωική ηθική θεωρία, όσο και σε αυτή της «Παλαιάς Ακαδημίας», παρ’ όλο που και οι δύο σχολές ενστερνίζονται την προτεραιότητα της αρετής και του ηθικά ορθού για την επίτευξη της ευτυχίας. Έτσι, οι Στωικοί, χαρακτηρίζοντας όλα τα πράγματα εκτός της αρετής «αδιάφορα» ως προς την ευτυχία, φαίνεται να αμφισβητούν «διαισθητικές» απόψεις για την αξία της υγείας, της περιουσίας ή των ανθρώπινων σχέσεων.[13] Από την άλλη, η θέση της διαβάθμισης της ευτυχίας που αποδίδεται στον Αντίοχο, και η ιδέα πως η απόλυτη ευτυχία επιτυγχάνεται όταν στην αρετή προστεθούν τα σωματικά αγαθά, αποδεικνύεται ευάλωτη σε κριτική, τόσο όσον αφορά την ίδια την ποσοτικοποίηση της έννοιας της ευτυχίας, όσο και την σύγκριση των, ανόμοιων μεταξύ τους, ψυχικών και μη-ψυχικών «αγαθών» που συνιστούν την ευτυχία. Επιπλέον, μια τέτοια θέση που αποδίδει σε σωματικά ή «εξωτερικά» αγαθά κάποιον ρόλο στην διαμόρφωση της ευτυχίας, επιτρέπει στην «τύχη» να επηρεάσει, εν μέρει τουλάχιστον, την επίτευξη της ανθρώπινης ευτυχίας. Έτσι, η εξέταση των επιχειρημάτων κάθε φιλοσοφικής σχολής μέσω της αντιπαραβολής τους με μια αντίθετη άποψη καταλήγει στο πέμπτο βιβλίο των «Ορίων του αγαθού και του κακού» σε ένα «απορητικό» τέλος.[14] H «διαφωνία» μεταξύ των σχολών αποκαλύπτει όχι μόνο διαμετρικά αντίθετες απόψεις για τον σκοπό της ανθρώπινης ζωής (το «τέλος») αλλά και για την ανθρώπινη φύση και τον χαρακτήρα των «φυσικών» επιθυμιών στις οποίες θεμελιώνεται η ευτυχία. Το ότι ο Κικέρωνας επιλέγει να «αναβιώσει» τον ακαδημαϊκό σκεπτικισμό μέσω των φιλοσοφικών του διαλόγων έχει και πολιτικές προεκτάσεις. Τα «Όρια του αγαθού και του κακού» γράφονται σε μια εποχή κατά την οποία η παραδοσιακή ρωμαϊκή πολιτεία (res publica) βρίσκεται σε βαθιά κρίση εξαιτίας πολύχρονων εμφύλιων συγκρούσεων που καταλήγουν στην άνοδο του Ιουλίου Καίσαρα στην εξουσία. Ο αποκλεισμός του Κικέρωνα από την πολιτική εξουσία μετά την επικράτηση του Καίσαρα τον στρέφει στην πνευματική, και ειδικότερα τη φιλοσοφική, συγγραφή ως μια εναλλακτική μορφή πολιτικής δράσης.[15] Στόχος του παιδευτικού προγράμματος που υπηρετούν οι φιλοσοφικοί διάλογοι είναι η σύνδεση της ελληνικής πνευματικής παράδοσης με τις αξίες της Ρωμαϊκής Δημοκρατίας (res publica),[16] αλλά και η εξάσκηση της «κριτικής ικανότητας» (iudicium) των αναγνωστών, όπως τονίζει ο Κικέρωνας σε πολλά σημεία του έργου του. Μια τέτοια κριτική στάση και επανεξέταση θεμελιωδών εννοιών μπορεί να αποτελέσει εφαλτήριο ηθικού επαναπροσδιορισμού προς την κατεύθυνση της αναβίωσης παραδοσιακών αξιών, αλλά και πολιτικής αντίστασης στην επερχόμενη αλλαγή του πολιτεύματος και στην επαπειλούμενη μετάβαση της Ρώμης σε ένα μοναρχικό καθεστώς.[17] Διαβάζοντάς τους υπό αυτό το πρίσμα, οι κικερώνειοι φιλοσοφικοί διάλογοι δεν είναι απλώς μεταφραστικές και ρητορικές ασκήσεις, αλλά απαντήσεις στα επείγοντα αιτήματα των ταραγμένων χρόνων της ύστερης ρωμαϊκής Δημοκρατίας. Λαμβάνοντας υπ’ όψιν τις πολλαπλές διαστάσεις του κικερώνειου φιλοσοφικού έργου, ρητορικές, φιλοσοφικές και πολιτικές, το εγχείρημα της μετάφρασης και του σχολιασμού τους καθίσταται απαιτητικό. Η σχολιασμένη μετάφραση των «Ορίων του αγαθού και του κακού», στην φροντισμένη έκδοση των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης, κατορθώνει όχι μόνο να μεταφέρει επιτυχώς τον κικερώνειο φιλοσοφικό λόγο στα νέα ελληνικά, αλλά και να προσφέρει τις βάσεις για μια πολυεπίπεδη ανάγνωση του έργου. Η μετάφραση επιτυγχάνει την κατάλληλη ισορροπία ανάμεσα στην κικερώνεια ευγλωττία και στην ακρίβεια του φιλοσοφικού νοήματος, αποφεύγοντας να απομακρυνθεί υπερβολικά από το πρωτότυπο κείμενο και αποδίδοντας με συνέπεια τους επαναλαμβανόμενους φιλοσοφικούς όρους που ο Κικέρωνας μεταφέρει από τα ελληνικά. Τα κατατοπιστικά σχόλια του Γ. Καραμανώλη που συνοδεύουν τη μετάφραση εξηγούν τους πλείστους «τεχνικούς» φιλοσοφικούς όρους που αναφέρονται στα «Όρια του αγαθού και του κακού», καθώς και τις ιστορικές αναφορές που εντάσσουν το έργο σε ένα ρωμαϊκό πλαίσιο αναφοράς. Περαιτέρω παραπέμπουν σε παράλληλα κείμενα από την ελληνική φιλοσοφική παράδοση, αλλά και στη σύγχρονη, διεθνή δευτερεύουσα βιβλιογραφία γύρω από τα Όρια του αγαθού και του κακού, καθιστώντας την έκδοση ένα σημαντικό βοήθημα για τους μελετητές της αρχαίας φιλοσοφίας. Πολύ χρήσιμος είναι και ο κατάλογος των κυριότερων λατινικών φιλοσοφικών όρων που περιέχεται στο τέλος του βιβλίου με τους αντίστοιχους όρους στα ελληνικά.[18] Η έκδοση προστίθεται σε μια σειρά άλλων πρόσφατων νεοελληνικών μεταφράσεων φιλοσοφικών έργων του Κικέρωνα, όπως του Περί καθηκόντων από τον Δ. Χαλκωματά (ΜΙΕΤ) και των Περί πολιτείας και Περί νόμων του Ι. Ντεληγιάννη (Καρδαμίτσα). Οι σχολιασμένες αυτές μεταφράσεις έργων του κικερώνειου φιλοσοφικού corpus, συμβάλλουν σημαντικά στο να κάνουν γνωστή στο ελληνικό κοινό την φιλοσοφική προσφορά ενός συγγραφέα που είναι περισσότερο γνωστός για την πολιτική και, κυρίως, τη ρητορική του δράση. Η μελέτη των φιλοσοφικών διαλόγων βοηθά όχι μόνο να κατανοήσουμε την ενότητα του κικερώνειου έργου σε όλες τις πτυχές του, αλλά αποκαλύπτει και την καθοριστική συμβολή του Κικέρωνα στη διάσωση και στην κατανόηση της αρχαιοελληνικής φιλοσοφικής παράδοσης, από τη σκοπιά ενός Ρωμαίου στοχαστή που θέλησε να διατηρήσει ζωντανό το «σωκρατικό» πνεύμα της πλατωνικής Ακαδημίας.[19] [1] Ad Atticum, 12.52.3, 45 π.Χ. [2] T. Mommsen Römische Geschichte. Dritter Band (1861) 603: «Eine Journalistennatur im schlechtesten Sinne des Wortes, an Worten, wie er selber sagt, überreich, an Gedanken über alle Begriffe arm». Δίχως άλλο, ο Mommsen υπονοεί εδώ την περίφημη αναφορά του Κικέρωνα στα φιλοσοφικά του έργα ως «απόγραφα», όπου προστίθεται το σχόλιο: verba tantum adfero, quibus abundo («μόνο λέξεις συνεισφέρω, και από τέτοιες διαθέτω μπόλικες»). [3] Βλ., για παράδειγμα, τα αυτοαναφορικά σχόλια του Κικέρωνα στον πρόλογο του Περί καθηκόντων (De officiis) 1.2. [4] Ενδεικτικό της κριτικής στάσης που τηρεί ο Κικέρωνας κατά τη συγγραφή των φιλοσοφικών διαλόγων είναι και το ακόλουθο απόσπασμα από τον πρόλογο των Ορίων του αγαθού και του κακού, όπου ο Κικέρωνας μιλά in propria persona: «αν υποθέσουμε ότι δεν αναλαμβάνουμε τον ρόλο του απλού μεταφραστή αλλά διατηρούμε τις έγκυρες κατά την κρίση μας απόψεις και προσθέτουμε σε αυτές τη δική μας άποψη και τη δική μας σειρά αφήγησης, με ποια δικαιολογία οι επικριτές αυτοί (ενν. της ενασχόλησης του Κικέρωνα με τη φιλοσοφία) θα θεωρήσουν τα ελληνικά έργα ανώτερα από τις λαμπρές αυτές συνθέσεις που δεν είναι απλές μεταφράσεις από τα ελληνικά;». [5] Σε μια μόνο περίπτωση, στον πρόλογο του τελευταίου βιβλίου των Ορίων του αγαθού και του κακού, η φιλοσοφική συζήτηση τοποθετείται σε ελληνικό έδαφος, και συγκεκριμένα στην Αθήνα, κατά τη διάρκεια ενός περιπάτου του Κικέρωνα και των συνομιλητών του από την αθηναϊκή Αγορά στην πλατωνική Ακαδημία. Η μετατόπιση αυτή παραπέμπει στις «σπουδές» του νεαρού Κικέρωνα στην Ελλάδα το 79-77 π.Χ. με σκοπό την απόκτηση φιλοσοφικής και ρητορικής παιδείας. [6] Ο τίτλος θα μπορούσε να αποδοθεί στα νέα ελληνικά και ως «Περί του υψίστου αγαθού και κακού». Μάλλον, ο Κικέρωνας εδώ μεταφέρει στα λατινικά τον αρχαίο ελληνικό τίτλο «Περί Τελῶν», όπως φανερώνει μια αναφορά του σε μια επιστολή του προς τον Αττικό (13.12.3). [7] Σε σχέση με αυτή την διάκριση εισάγεται στα Όρια του αγαθού και του κακού 2.9 από τον Τορκουάτο η διαφοροποίηση μεταξύ «κινητικής» και «στατικής» (ή «καταστηματικής») ηδονής. [8] Ο Κικέρωνας παρουσιάζει τη «σύγκρουση» μεταξύ του Αντιόχου και του Φίλωνα στα αποσπασματικά σωζόμενα Ακαδημαϊκά Βιβλία (Academica). [9] Ο όρος μεταφράζει την ελληνική λέξη «πιθανόν» που χρησιμοποιούνταν από τον Καρνεάδη, προκάτοχο του Φίλωνα και εκπρόσωπο του Ακαδημαϊκού σκεπτικισμού. [10] Τα όρια του αγαθού και του κακού, 2.9-17. [11] Βλ., για παράδειγμα, την επικούρεια Κύρια Δόξα 5: Οὐκ ἔστιν ἡδέως ζῆν ἄνευ τοῦ φρονίμως καὶ καλῶς καὶ δικαίως οὐδὲ φρονίμως καὶ καλῶς καὶ δικαίως ἄνευ τοῦ ἡδέως· ὅτῳ δὲ τοῦτο μὴ ὑπάρχει, οὐκ ἔστι τοῦτον ἡδέως ζῆν. Πβ. Τα όρια του αγαθού και του κακού, 1.57. [12] Βλ. π.χ. Τα όρια του αγαθού και του κακού 1.23 και 2.60, όπου ο Κικέρωνας αναφέρεται στον Τίτο Μάνλιο Τορκουάτο τον «Ηγεμονικό», πρόγονο του εκπροσώπου της επικούρειας θεωρίας στο έργο και μεγάλη προσωπικότητα της αρχαϊκής ρωμαϊκής πολιτείας, ο οποίος απέκτησε το προσωνύμιό του αφού απέσπασε με ηρωικό τρόπο το περιαυχένιο (torquis) ενός Γαλάτη σε μονομαχία το 361 π.Χ.: «Πιθανόν να κάνω λάθος, αλλά είμαι απόλυτα πεπεισμένος ότι και εκείνος ο Τορκουάτος που πρώτος κέρδισε το όνομα αυτό δεν απέσπασε το περιαυχένιο εκείνο από τον εχθρό του για να νιώσει κάποια σωματική απόλαυση, ούτε πολέμησε κατά την τρίτη υπατεία του στη μάχη του Βέσερη εναντίον των Λατίνων για χάρη της ηδονής.» [13] Βλ. Τα όρια του αγαθού και του κακού 4.68: «όταν υποστηρίζει κανείς ότι το ηθικά ορθό είναι το μόνο αγαθό σημαίνει πως παραμερίζει εντελώς τη φροντίδα της υγείας, τη διαχείριση της περιουσίας, την πολιτική δραστηριοποίηση, τις καθημερινές υποθέσεις, τα καθήκοντα της ζωής». [14] Ο μεθοδολογικός σκεπτικισμός του έργου αναλύεται διεξοδικά στο C. Brittain, “Cicero’s Sceptical Methods: The Example of the De Finibus”, στο J. Annas and G. Betegh (eds.), Cicero’s De Finibus. Philosophical Approaches, Cambridge 2016, 12-40. [15] Αυτό τονίζεται στους προλόγους των φιλοσοφικών έργων, όπου ο Κικέρωνας μιλά in propria persona, π.χ. στο De divinatione (Περί μαντικής) ή στο De officiis (Περί καθηκόντων) 3.1-4, αλλά και στο προοίμιο των Ορίων του αγαθού και του κακού 1.10 («οφείλω να προσπαθήσω όσο μπορώ προκειμένου να προαχθεί η παιδεία των συμπολιτών μου»). [16] Ένα μέλημα, όπως σημειώνει ο Γ. Καραμανώλης στην Εισαγωγή σ. 24, αφενός πολιτιστικό και αφετέρου πολιτικό. [17] Είναι ενδεικτικό πως ο Κικέρωνας αφιερώνει τα Όρια του αγαθού και του κακού στον Βρούτο, μετέπειτα δολοφόνο του Ιουλίου Καίσαρα, βλ. 1.1. [18] Ας σημειωθεί μόνο η παράλειψη των όρων probabilis και veri simile, ενώ στο animus θα έπρεπε να αναφερθεί και η ειδικότερη σημασία του ως έλλογης ψυχής ή «νοῦ». [19] Πβ. Καραμανώλης, Εισαγωγή σ. 58: «Ο Κικέρων θεωρεί ότι η πλατωνική φιλοσοφία είναι ουσιαστικά σωκρατική, και την αντίληψη αυτή υπερασπίζεται ο ίδιος με το παράδειγμά του στις φιλοσοφικές αναζητήσεις του.»

Κικέρων: ένας «θησαυρός» της ηθικής σκέψης της ελληνιστικής περιόδου

Σύνδεση