Κικέρων, πώς σε χλευάζει ο κόσμος την αξία σου αγνοώντας!

Μία συνοπτική καταγραφή της μεταφραστικής τύχης του Κικέρωνα στην ελληνική με αφορμή την πρώτη μετάφραση του De finibus bonorum et malorum (Περί των ορίων του καλού και του κακού). Όταν πριν από μερικούς μήνες συνέτασσα τα επίμετρα στην τελευταία ενότητα της εισαγωγής ενός υπό έκδοση συλλογικού τόμου με την ευκαιρία –το 2021– της συμπλήρωσης 2.100 χρόνων από το έτος του πρώτου ταξιδιού του Κικέρωνα στην Ελλάδα το 79 π.Χ.,[1] το οποίο αδιαμφισβήτητα συνέβαλε στη διαμόρφωσή του ως ρήτορα, φιλοσόφου και πολιτικού, διαπίστωσα –ομολογουμένως με κάποια απογοήτευση– ότι δεν υπήρχε (τουλάχιστον εν γνώσει μου) ελληνική μετάφραση ενός από τα σημαντικότερα φιλοσοφικά έργα του, του De finibus bonorum et malorum (Περί των ορίων του καλού και του κακού). Αναμφίβολα, το έργο ήταν και είναι γνωστό στους εγχώριους μελετητές του Κικέρωνα ήδη από τις αρχές της δεκαετίας του 1960 χάρη στην εξαιρετική μελέτη του Κωνσταντίνου Γρόλλιου, Kικέρων και Πλατωνική ηθική,[2] χωρίς να αναφέρομαι στις ξενόγλωσσες μεταφράσεις και μελέτες. Τη σχέση μεταξύ του πολιτικού-φιλοσοφικού διαλόγου De legibus και του φιλοσοφικού διαλόγου De finibus bonorum et malorum, όπως την ερμηνεύει ο Γρόλλιος, αξιοποίησα στην εξέταση της χρονολόγησης του πρώτου διαλόγου ως ένα επιπλέον επιχείρημα υπέρ της χρονολόγησής του στα τέλη της δεκαετίας του 50 π.Χ. έναντι όσων υποστηρίζουν την τοποθέτηση της σύνθεσής του μετά την άνοιξη του 45 π.Χ., λόγω της θεματικής και υφολογικής εγγύτητας του Πρώτου Βιβλίου του De legibus ιδίως με το Πέμπτο Βιβλίο του De finibus bonorum et malorum, του οποίου η συγγραφή ολοκληρώθηκε το θέρος του έτους εκείνου.[3] Όπως παρατηρεί ο Γρόλλιος,[4] «ηθική και πολιτική ήταν και για τους δύο [για τον Κικέρωνα και τον Πλάτωνα] έννοιες, που βρίσκονται μεταξύ τους σε αμοιβαία αλληλοεξάρτηση. […] Και οι δύο συγγραφείς πιστεύουν ότι ο άνθρωπος έχει μέσα του, από τη φύση, την ορμή για κοινωνική συμβίωση. Υπάρχει όμως και η χαρακτηριστική διαφορά ανάμεσα στο θεωρητικό Έλληνα και στον πρακτικώτερο Ρωμαίο. Ο Πλάτων παίρνει για αφετηρία την ηθική αναζήτηση για να στεριώση την πολιτική του. Ο Κικέρων ακολουθεί τον αντίστροφο δρόμο. Ξεκινά από την πραγματικότητα και ύστερα ζητεί να τη θεμελιώση με τη θεωρία. Έτσι προτάσσει τα δύο συγγράμματά του για την πολιτεία και για τους νόμους της και η πολιτεία είναι αυτή, που του δίνει την αφορμή στην ηθική αναζήτηση. […] Η πρόταξη λοιπόν αυτή των πολιτικών έργων, που απασχόλησαν τον Κικέρωνα, πριν να καταπιασθή με την συγγραφή των άλλων φιλοσοφικών του έργων, δεν είναι τυχαία.» Αφού παραθέσει τον διάλογο του Κικέρωνα με τον αδελφό του στο Leg. 1.52, ο οποίος καταλήγει με τη φράση του Μάρκου ad finem bonorum, ο Γρόλλιος συμπεραίνει ότι «με τον τρόπο αυτό [ο Κικέρων] προαγγέλλει το σκοπό του να ασχοληθή αργότερα με το έργο, που θα πραγματεύεται το τέλος, το ύψιστο ηθικό κριτήριο. Το έργο τούτο είναι ο φιλοσοφικός διάλογος De Finibus Bonorum et Malorum.» Η προαγγελία αυτή στην οποία αναφέρεται ο Γρόλλιος απαντά στο Leg. 1.52-56, όπου σε μία σύντομη παρέκβαση ο Κικέρων πραγματεύεται επιλεκτικά τις διαφορές που υπάρχουν ανάμεσα στις φιλοσοφικές σχολές (Παλαιά Ακαδημία, εντάσσοντας σε αυτήν κατά τη διδασκαλία του δασκάλου του, Αντίοχου του Ασκαλωνίτη, την πλατωνική και αριστοτελική φιλοσοφία, και Στοά) σχετικά με τον ορισμό του υπέρτατου καλού, καταλήγοντας ότι οι διαφορές τους είναι verbis και όχι re, ορολογίας και όχι ουσίας,[5] και προτείνοντας στο τέλος της να παγιωθούν και να γίνουν σεβαστά τα όρια τα οποία είχε θέσει ο Σωκράτης,[6] με τον έλληνα φιλόσοφο να εμφανίζεται ως το πρόσωπο προς τη διδασκαλία του οποίου θα μπορούσαν να συγκλίνουν οι φαινομενικά διαφορετικές θέσεις Παλαιών Ακαδημεικών και Στωικών.[7] Η μη συμπερίληψη των θέσεων του έτερου φιλοσοφικού δόγματος με αναμφίβολα ευρεία απήχηση στη ρωμαϊκή κοινωνία της εποχής του Κικέρωνα, της επικούρειας φιλοσοφίας, ίσως θεωρήθηκε περιττή σε αυτήν την παρέκβαση, δεδομένου ότι σε προηγηθέντα κεφάλαια του Βιβλίου απορρίφθηκε έντονα και ποικιλότροπα η ηδονή (voluptas), ουσιώδης έννοια της επικούρειας φιλοσοφίας.[8] Από αυτήν αντιθέτως την ηθική θεωρία, «ως προφανέστατα λανθασμένη λόγω εγγενών αντιφάσεων και έτσι ως προσφορότερη για κριτική»,[9] ξεκινά ο Κικέρων την πραγμάτευση του θέματος περί του ύψιστου αγαθού για την επίτευξη της ευτυχίας και του μέγιστου κακού που οδηγεί στη δυστυχία στο De finibus bonorum et malorum, σε έναν διάλογο ο οποίος υποτίθεται ότι λαμβάνει χώρα μεταξύ Τορκουάτου και Κικέρωνα (Βιβλία 1 και 2). Έπεται ο διάλογος ανάμεσα στον Κικέρωνα και στον Κάτωνα, στον οποίο γίνεται η παρουσίαση και η κριτική της στωικής θεωρίας (Βιβλία 3 και 4), και το έργο ολοκληρώνεται με την αντιόχεια θεωρία (Βιβλίο 5), όπως αναδεικνύεται μέσα από τον διάλογο του Κικέρωνα με τον Πείσωνα. Χωρίς να είναι πεπεισμένος για τη συνέπεια και την ορθότητα και αυτής της θεωρίας,[10] «ο Κικέρων αφήνει τον αναγνώστη να κρίνει μόνος του πόσο αξιόπιστη είναι η θεωρία του Αντίοχου. […] Καμία από τις θεωρίες που εξέτασε δεν άντεξε στον ἔλεγχον που τις υπέβαλε. Ο αναγνώστης όμως μαθαίνει πολλά σχετικά με τις προϋποθέσεις των συγκεκριμένων θεωριών και τους λόγους για τους οποίους οδηγούνται σε αδιέξοδο.»[11] Μία συνοπτική παρουσίαση των θέσεων των τριών φιλοσοφικών δογμάτων, όπως ελέγχονται στο De finibus bonorum et malorum, δίνεται από τον Καραμανώλη στη δεύτερη ενότητα της εισαγωγής (Εισ. 2. «Το “De finibus bonorum et malorum”», σσ. 28-49), μαζί με μία σύντομη πραγμάτευση των φιλοσοφικών και παιδαγωγικών σκοπών του έργου και της διερεύνησης του λατινικού όρου finis και των σημασιών του, άρα και του τίτλου του έργου. Στην επόμενη ενότητα της εισαγωγής (Εισ. 3. «Ο Κικέρων μετά το “De finibus”», σσ. 49-54), εξετάζεται η συνέχεια της πραγμάτευσης από τον Κικέρωνα του ζητήματος του ύψιστου αγαθού, του summum bonum ή του finis bonorum. «Ο Κικέρων δεν θα μείνει στην αμφιβολία που εκφράζει στο τέλος του De finibus. Ως γνήσιος ακαδημεικός σκεπτικός και ως σωκρατικός φιλόσοφος, δεν μένει στην απορία, στο γεγονός ότι η συζήτηση στο De finibus έληξε χωρίς διέξοδο, χωρίς λύση ως προς το ύψιστο αγαθό, αλλά κινητοποιείται για να την υπερβεί. Είναι η αρετή μόνη της το ύψιστο αγαθό ή σε συνδυασμό με άλλα αγαθά; Στο πέμπτο βιβλίο των Tusculanae disputationes, επιστρέφει στο θέμα»,[12] θεωρώντας πιθανότερη ή πειστικότερη τη θέση των Στωικών έναντι των θέσεων άλλων φιλοσοφικών δογμάτων. Η αναζήτηση και η έρευνα της πιθανότερης ή πειστικότερης φιλοσοφικής προσέγγισης των ζητημάτων που μελετά, με μοναδικό κριτήριο τη θεώρηση της φιλοσοφίας ως καταφυγίου απέναντι στις δυσκολίες της ζωής, άρα ως πρακτικής φιλοσοφίας, και χωρίς την εξ αρχής δέσμευση ή την υποστήριξη κάποιας από αυτές, βρίσκεται, κατά τον Καραμανώλη, στο κέντρο της φιλοσοφικής φύσης του Κικέρωνα ως ακαδημεικού σκεπτικού (Εισ. 4. «Ο ακαδημεικός σκεπτικισμός του Κικέρωνα», σσ. 54-58). «Ως ουσιώδες ακαδημεικό χαρακτηριστικό, πέρα από την απόρριψη του στωικού γνωσιοθεωρητικού δογματισμού, [ο Κικέρων] θεωρεί την απορία και τη διαλεκτική συζήτηση, στην οποία η απορία εκβάλλει ή συμβάλλει.»[13] Τον σκεπτικισμό του Κικέρωνα εντοπίζει ο Καραμανώλης σε όλα σχεδόν τα όψιμα έργα της φιλοσοφικής παραγωγής του – κάτι που κάλλιστα θα μπορούσε να υποστηριχθεί και για τα φιλοσοφικά και πολιτικά έργα του της δεκαετίας του 50 π.Χ., ενώ με βάση εκκίνησης αυτή τη στάση του Κικέρωνα εξετάζεται πώς αυτή αποτυπώνεται σε ηθικά ζητήματα, στην ηθική θεωρία του εν γένει, και στις ηθικές κρίσεις και πεποιθήσεις που οδηγούν στο υπέρτατο αγαθό και στην ευτυχία (Εισ. 5. «Η ηθική του Κικέρωνα», σσ. 58-61). Ρίτσαρντ Γουίλσον, Ο Κικέρωνας στη βίλα του, 1778. Βασιλική Ακαδημία Τεχνών. Η απορητική φιλοσοφική φύση του Κικέρωνα είναι αυτή που αν δεν τον καθιστά «καλό φιλόσοφο», τουλάχιστον «τον κάνει έναν φιλόσοφο με σαφές στίγμα, που αξίζει την προσοχή μας αλλά και μια θέση μεταξύ των σημαντικών φιλοσόφων της Αρχαιότητας.»[14] Κράτησα για το τέλος, πριν από την εξέταση της μετάφρασης του έργου, την πρώτη ενότητα της εισαγωγής για τη θέση του Κικέρωνα ως φιλοσόφου (Εισ. 1. «Κικέρων ο φιλόσοφος», σσ. 15-28), διότι θεωρώ ότι αξίζει να αφιερώσει κανείς ιδιαίτερο χώρο –όσο είναι δυνατόν στο πλαίσιο ενός άρθρου– στην ηχηρή και θερμή υποδοχή του Κικέρωνα από τον Καραμανώλη ως ενός «των σημαντικότερων φιλοσόφων» ή έστω «των σπουδαίων αρχαίων φιλοσόφων, όπως ο Πλάτων, ο Αριστοτέλης, ο Πλωτίνος.»[15] Δεν θα μπορούσα να συμφωνήσω περισσότερο με τον συγγραφέα και τα επιχειρήματά του για τη θέση αυτή: «[…] ο Κικέρων άσκησε εξαιρετικά μεγάλη επίδραση στην ιστορία της φιλοσοφίας, συναγωνίσιμη, αν όχι μεγαλύτερη, αυτής του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη, μια επίδραση πολυειδή και πολυεπίπεδη.»[16] Επισημαίνεται η συμβολή των φιλοσοφικών έργων του Κικέρωνα στη διαμόρφωση της ευρωπαϊκής φιλοσοφίας και η γνωριμία της λατινόφωνης Δύσης με την αρχαία ελληνική φιλοσοφική σκέψη από την περίοδο της Ύστερης Αρχαιότητας μέχρι και την Αναγέννηση, κάτι που σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό ισχύει για πολλά από τα είδη και τα έργα της ελληνικής λογοτεχνικής παραγωγής. Αναδεικνύεται η θέση του Κικέρωνα ως του πρώτου αξιόλογου συγγραφέα φιλοσοφικής πεζογραφίας στα λατινικά, ο οποίος «μαζί με τον σύγχρονό του Λουκρήτιο (99-55 π.Χ.) εισάγουν τη φιλοσοφία στον ρωμαϊκό κόσμο.»[17] Για να το επιτύχει αυτό, ο Κικέρων μεταφέρει στη λατινική τις θέσεις όλων των σημαντικών Ελλήνων φιλοσόφων, με τα έργα κάποιων εξ αυτών να έχουν χαθεί εξ ολοκλήρου και να είναι γνωστά μόνο μέσω της μαρτυρίας του Κικέρωνα, μεταφράζει ή δημιουργεί στη λατινική ελληνικούς φιλοσοφικούς και τεχνικούς όρους, πολλοί από τους οποίους (ενδεικτικά: qualitas, quantitas, impressio, scientia, affectus, ratio, notio) χρησιμοποιούνται μέχρι και σήμερα στη μορφή που εξελίχθηκαν στις επιχώριες γλώσσες, λατινογενείς και μη. Ελέγχεται η αντιμετώπιση του Κικέρωνα ως μεσάζοντα φιλοσοφικών ιδεών παρά ως πραγματικού φιλοσόφου και στοχαστή, με την αντιμετώπισή του στην Ελλάδα, «η οποία συμβάδιζε με τη γενικότερη τάση για απαξίωση της λατινικής γραμματείας και της ρωμαϊκής αρχαιότητας εν γένει»,[18] να μην αποτελεί εξαίρεση. Μία σύντομη επισκόπηση των φιλοσοφικών έργων του Κικέρωνα καταδεικνύει το βάθος και την έκταση της φιλοσοφικής θεματολογίας του, το χρέος που αδιαμφισβήτητα οφείλει –και το αναγνωρίζει– στην ελληνική φιλοσοφική σκέψη και παραγωγή, αλλά και τη θεώρηση της μελέτης της φιλοσοφίας, της ενασχόλησής του με αυτή και της συγγραφικής φιλοσοφικής παραγωγής του ως υπηρεσίας –σε συνδυασμό με τη δημόσια, πολιτική δράση του– προς όφελος της ρωμαϊκής πολιτείας και προς ανάδειξη της Romanitas, του ρωμαϊκού πολιτισμού και της λατινικής γλώσσας, περιλαμβανομένου και του εμπλουτισμού της από τις ιδέες και θεωρίες της ελληνικής φιλοσοφίας και τους όρους της. Τη δυσκολία στην απόδοση στη νέα ελληνική των ποικίλων όρων που χρησιμοποιεί ο Κικέρων στο De finibus bonorum et malorum για έννοιες για τις οποίες στην ελληνική θα χρησιμοποιούσε κανείς έναν όρο, σχολιάζουν οι μεταφραστές στην τελευταία ενότητα της εισαγωγής (Εισ. 6. «Η παρούσα μετάφραση», σσ. 61-62), μαζί με τις μεταφραστικές αρχές και δεσμεύσεις τους να παραμείνουν πιστοί στο πρωτότυπο κείμενο ως προς το ύφος, τη φρασεολογία, τη δομή, τον διαλογικό χαρακτήρα του και την ακρίβεια στην απόδοση των φιλοσοφικών ιδεών που διατυπώνονται σε αυτό. Η μετάφραση του κειμένου (σσ. 63-367) δικαιώνει τις προσδοκίες του αναγνώστη βάσει των μεταφραστικών αρχών. Πρόκειται για μία μετάφραση που αποδίδει στο ακέραιο το ύφος,[19] την ορολογία και το περιεχόμενο του λατινικού κειμένου, χωρίς να δημιουργεί εμπόδια στην κατανόηση ή να αφήνει περιθώρια παρερμηνειών ιδίως σε σημεία με βαθύ ή περίπλοκο φιλοσοφικό περιεχόμενο, και γραμμένη σε όμορφα ελληνικά. Συνοδεύεται από πλούσια υποσελίδια σχόλια, ερμηνευτικά, γραμματολογικά, πραγματολογικά, με συχνές αναφορές σε ελληνικά κείμενα και σε σύγχρονη βιβλιογραφία. Ακολουθεί ένα χρονολόγιο με τους σημαντικότερους σταθμούς της ζωής και του έργου του Κικέρωνα (σσ. 369-370), και ένας ενδεικτικός κατάλογος φιλοσοφικών όρων στο έργο (σσ. 371-375) με τους λατινικούς όρους σε αντιστοίχιση με τους αρχαιοελληνικούς όρους (σε πλάγιους χαρακτήρες) ή/και τη νεοελληνική μετάφρασή τους (σε ορθούς χαρακτήρες) (π.χ. appetitio animi: ὁρμή· bona fama: εὐδοξία, καλή φήμη, υπόληψη· notio / notitia: ἔννοια, κατανόηση, έννοια). Η βιβλιογραφία (σσ. 377-390) χωρίζεται σε δύο μέρη: Α. Σχολιασμένες εκδόσεις και μεταφράσεις του De finibus· Β. Δευτερεύουσα βιβλιογραφία. Είναι αξιοσημείωτο ότι με εξαίρεση ελάχιστους τίτλους, η πλειονότητα της βιβλιογραφίας προέρχεται από την τελευταία τριακονταετία και καλύπτει σχεδόν ολόκληρο το φάσμα της πλέον σύγχρονης έρευνας που αφορά τον Κικέρωνα και το φιλοσοφικό έργο του. Το βιβλίο ολοκληρώνεται με το ευρετήριο προσώπων (σσ. 391-399) από την εισαγωγή και το κυρίως κείμενο. Όλα τα θετικά σημεία της ερμηνευτικής αυτής έκδοσης του De finibus bonorum et malorum του Κικέρωνα από τους Καραμανώλη και Μητούση,[20] όπως αναφέρθηκαν και σχολιάστηκαν ανωτέρω, την καθιστούν αναμφίβολα μία σημαντικότατη προσθήκη στη σύγχρονη ελληνική βιβλιογραφία για τον Ρωμαίο συγγραφέα και το έργο του. Αποτελεί ιδιαιτέρως ευτυχή συγκυρία το γεγονός ότι το 2021 κυκλοφόρησαν τρεις ερμηνευτικές εκδόσεις του Κικέρωνα,[21] δύο εκ των οποίων αφορούσαν αμετάφραστα μέχρι σήμερα έργα του στη νεοελληνική, συμβάλλοντας κατ’ αυτόν τον τρόπο στον εμπλουτισμό της μεταφραστικής και ερμηνευτικής παραγωγής των έργων του στη γλώσσα μας, μιας παραγωγής που πλέον καλύπτει ένα σημαντικό μέρος του συνολικού έργου του, αν λάβει κανείς υπόψη ότι από τα περίπου πενήντα επτά έργα του Κικέρωνα που μας έχουν παραδοθεί (θεωρώντας τις τέσσερις συλλογές των Επιστολών του ως ένα έργο), πλέον τεσσάρων νόθων αλλά αποδιδόμενων σε αυτόν, τα τελευταία 200 χρόνια έχουν μεταφραστεί στη νέα ελληνική, ολόκληρα ή μερικώς, τριάντα δύο γνήσια και ένα νόθο έργο του.[22] Η εξοικείωση του ελληνόφωνου κόσμου με το αρχαίο παρελθόν του, η οποία είχε τις ρίζες της στο κίνημα του Νεοελληνικού Διαφωτισμού τον 18ο αιώνα, επεκτάθηκε και εμπλουτίστηκε περαιτέρω με την ένταξη και Ρωμαίων συγγραφέων, ιδιαίτερα μετά την εισαγωγή της λατινικής γλώσσας και λογοτεχνίας στα σχολικά προγράμματα που θεσπίστηκαν από τη βαυαρική Αντιβασιλεία μετά το 1832. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα την αυξανόμενη ζήτηση για μεταφράσεις λατινικών κειμένων στη νέα ελληνική για την κάλυψη των αναγκών του νεοσύστατου εκπαιδευτικού συστήματος. Στην πιο πρόσφατη μελέτη για τη θέση της λατινικής γλώσσας και λογοτεχνίας στο ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα, οι Ε. Καρακάσης και Α. Σάρρα καταγράφουν τη σχεδόν αδιάλειπτη, αλλά σταδιακά φθίνουσα παρουσία των Λατινικών στα σχολικά προγράμματα από το 1824 έως το 2017,[23] χωρίς να λαμβάνονται υπόψη οι εξελίξεις των τελευταίων ετών με την κατάργηση των Λατινικών από τα εξεταζόμενα στις Πανελλήνιες Εξετάσεις μαθήματα για την εισαγωγή στην Τριτοβάθμια Εκπαίδευση το 2018 και την αποκατάστασή τους το 2020. Ωστόσο, ενώ η επιστροφή στην προ του 2018 κατάσταση ήταν ένα θετικό βήμα προς τη διδασκαλία των Λατινικών και την αναγνώριση της σημασίας τους στην ελληνική παιδεία, παραμένει γεγονός ότι τα Λατινικά δεν επέστρεψαν ποτέ στο καθεστώς τους στις αρχές της δεκαετίας του 1970, όταν οι μαθητές διδάσκονταν λατινικά κείμενα στο σύνολό τους ή εκτενή αποσπάσματα από αυτά, συμπεριλαμβανομένων των έργων του Καίσαρα, του Λίβιου, του Σαλλούστιου, του Βεργίλιου, του Οράτιου και του Κικέρωνα. Ρίτσαρντ Γουίλσον, Σπουδή για τον πίνακα «Ο Κικέρωνας και οι φίλοι του», περ. 1770, Μουσείο Ασμόλιαν. Ο Κικέρων εθεωρείτο μία από τις σημαντικότερες μορφές του ρωμαϊκού κόσμου και αυτό αντανακλάται στα έργα του που περιλαμβάνονταν στα ελληνικά σχολικά προγράμματα ή εξακολουθούν να διδάσκονται στην ελληνική Τριτοβάθμια Εκπαίδευση. Οι λόγοι του εναντίον του Κατιλίνα (In Catilinam) έχουν αποδειχτεί από τα πιο προσφιλή κείμενά του στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό με τριάντα μία μεταφράσεις, που εκτείνονται χρονικά από το 1843 μέχρι το 2022.[24] Δεύτερος σε προτίμηση είναι ο λόγος του Pro Archia με δεκαοκτώ μεταφράσεις, που χρονολογούνται από το 1851 έως το 2015,[25] ενώ έπεται το πλέον γνωστό απόσπασμα του πολιτικού διαλόγου De re publica, το Όνειρο του Σκιπίωνα, που διδάχθηκε εκτενώς στα ελληνικά σχολεία, με δεκαπέντε μεταφράσεις από το 1831 μέχρι και το 2005,[26] ενώ η μετάφρασή του περιελήφθη και σε δύο ερμηνευτικές εκδόσεις ολόκληρου του De re publica το 2015 και το 2021.[27] Από κοντά έπονται οι μεταφράσεις κάποιων από τους Φιλιππικούς λόγους του εναντίον του Μ. Αντωνίου (Phil. I, II, IV και IX) με δώδεκα μεταφράσεις, που χρονολογούνται από το 1849 έως το 2017,[28] και μια επιλογή από τις Epistulae ad familiares και ad Atticum, που περιλαμβάνονταν στα σχολικά προγράμματα και έχουν αποδοθεί στα ελληνικά δέκα φορές από τα τέλη του 18ου αιώνα έως το 1960,[29] όταν η διδασκαλία τους σταμάτησε αμέσως μετά. Ίσες σε αριθμό είναι οι νεοελληνικές αποδόσεις του De amicitia, με την πρώτη να εμφανίζεται το 1835 και την πιο πρόσφατη το 2002.[30] Ο λόγος Pro Milone με οκτώ μεταφράσεις αποδόθηκε για πρώτη φορά στην ελληνική το 1886,[31] ενώ η πιο πρόσφατη μετάφρασή του έγινε το 2020.[32] Οι μεταφράσεις των Tusculanae disputationes εκτείνονται από πριν από το 1897 έως το 2004.[33] Το Δεύτερο Βιβλίο του De officiis συμπεριλήφθηκε επίσης στο σχολικό πρόγραμμα, όπως προκύπτει από δύο μεταφράσεις που αναφέρονται ρητά σε αυτό το 1916 και από τα μέσα περίπου του 20ού αιώνα.[34] Και τα τρία Βιβλία αποδόθηκαν στα ελληνικά ήδη από το 1898, ενώ ακολούθησαν άλλες τέσσερις μεταφράσεις, η τελευταία το 2017.[35] Το De senectute έχει γνωρίσει τέσσερις μεταφράσεις (η πρώτη είναι μία ανώνυμη από τον 19ο αιώνα και η τελευταία εκδόθηκε το 2016).[36] Δύο από τους λόγους του Κικέρωνα, οι Pro lege Manilia και Pro Ligario, έχουν μεταφραστεί στην ελληνική πέντε φορές ο καθένας: ο πρώτος τέσσερις φορές τον 19ο αιώνα (από το 1846 έως το 1893) και μια φορά στις αρχές του 20ού αιώνα (1908),[37] ο δεύτερος από το 1887 έως το 2017.[38] Άλλοι δύο λόγοι έχουν τρεις αποδόσεις ο καθένας τους: ο Pro Marcello μεταφράστηκε για πρώτη φορά στα ελληνικά το 1968 και πιο πρόσφατα το 2006 και το 2017,[39] ενώ οι μεταφράσεις του Pro Murena χρονολογούνται από το 1891, 1925 και κάπου στα μέσα του 20ού αι.[40] Ο λόγος Pro rege Deiotaro έχει μεταφραστεί δύο φορές, μία το 1957 και μία το 2017.[41] Το ίδιο ισχύει για δύο από τις φιλοσοφικές πραγματείες του Κικέρωνα: το De natura deorum I αποδόθηκε για πρώτη φορά στην ελληνική το 1995 και ξανά το 2020.[42] Ο De re publica διάλογος, όπως προαναφέρθηκε, μεταφράστηκε στο σύνολό του το 2015,[43] ενώ τα τρία πρώτα Βιβλία του διαλόγου μεταφράστηκαν για πρώτη φορά το 1839.[44] Τα ακόλουθα έργα έχουν μεταφραστεί μόνο μία φορά μέχρι σήμερα: Pro Sestio (1891),[45] In Verrem V (1892),[46] Pro Sulla (1893),[47] De domo sua (1900),[48] Divinatio in Caecilium (1928;),[49] De partitionibus oratoriae (1975),[50] De divinatione (2005),[51] De oratore (2008),[52] Pro Caelio (2013),[53] De legibus (2017),[54] De lege agraria III (2017),[55] Pro Rabirio perduellionis reo (2017),[56] Pro Flacco (2020),[57] De finibus bonorum et malorum[58] και οι δύο Post reditum λόγοι (in Senatu και ad Quirites) μαζί με το ψευδο-κικερώνειο Pridie quam in exilium iret το 2021.[59] Παρά την απουσία νεοελληνικών μεταφράσεων ενός όχι ασήμαντου αριθμού έργων του Κικέρωνα (λόγων και πραγματειών φιλοσοφικών και ρητορικών, όπως οι De fato, Brutus, κ.ά.), δεν μπορεί κανείς να αγνοήσει κάποιο ανανεωμένο ενδιαφέρον για τον Κικέρωνα την τελευταία εικοσαετία όχι μόνο υπό μορφή μεταφράσεων και ερμηνευτικών εκδόσεων, αλλά και διαφόρων μελετών σε επιστημονικά περιοδικά και πρακτικά συνεδρίων, διδακτορικών και μεταδιδακτορικών διατριβών κ.λπ. Λαμβάνοντας επίσης υπόψη το μάλλον περιορισμένο αναγνωστικό κοινό των μεταφράσεων του Κικέρωνα στην ελληνική σε σύγκριση με αυτές που παράγονται σε άλλες σύγχρονες γλώσσες, θα πρέπει να θεωρήσει κανείς τη μέχρι τώρα ελληνική επιστημονική παραγωγή των έργων του Κικέρωνα ως ένα σημαντικό επίτευγμα. Σημ. Ο τίτλος είναι εμπνευσμένος από την προσαρμοσμένη στον Κικέρωνα μετάφραση από τους Καραμανώλη και Μητούση: Κικέρων, Τὰ ὅρια τοῦ ἀγαθού καὶ τοῦ κακοῦ (De finibus bonorum et malorum), μτφρ. Γιῶργος Καραμανώλης, Εἰρήνη Μητούση, εἰσαγωγή, ἐπιμέλεια, σχόλια Γ. Καραμανώλης. Πανεπιστημιακὲς Ἐκδόσεις Κρήτης, Ἡράκλειο 2021, σ. 133: «Λάπαθο, πώς σε χλευάζει ο κόσμος την αξία σου αγνοώντας!») του λατινικού στίχου του ποιητή Λουκίλιου: O lapathe, ut iactare, nec es satis cognitus qui sis!, όπως παραδίδεται στο Cic. Fin. 2.24. [1] Ο τόμος I. Deligiannis (ed.), Cicero in Greece, Greece in Cicero, προγραμματίζεται να εκδοθεί στη σειρά CICERO – Studies on Roman Thought and Its Reception του εκδοτικού οίκου De Gruyter εντός του 2023. Η τελευταία ενότητα της εισαγωγής «Instead of Conclusion: Modern Greek Translations of and/or Commentaries on Cicero» καταγράφει τη μεταφραστική και ερμηνευτική παραγωγή των έργων του Κικέρωνα από τα τέλη του 18ου αι. έως το έτος έκδοσης του τόμου. [2] Κ. Χ. Γρόλλιος, Kικέρων και Πλατωνική ηθική (Σχόλια σε μερικά χωρία των διαλόγων του Kικέρωνος De Legibus και De Finibus Bonorum et Malorum), [χ.ό.], Αθήνα 1960. [3] Για μία συνοπτική παρουσίαση των απόψεων σχετικά με τη χρονολόγηση του De legibus, βλ. Ι. Ντεληγιάννης, Μ. Τύλλιου Κικέρωνα Περί Νόμων Βιβλία Τρία. Εισαγωγή, Κείμενο, Μετάφραση, Σχόλια, Αθήνα 2017, σσ. 3*-7*, και Ι. Ντεληγιάννης, Μ. Τύλλιος Κικέρων, Περί Πολιτείας & Περί Νόμων, Αθήνα 2021(α), σσ. 17-26. [4] Γρόλλιος (1960), ό.π., σσ. 23-24. [5] Πβ. Καραμανώλης και Μητούση (2021), ό.π., σ. 43. [6] Cic. Leg. 1.56: Quintus (vel Atticus?): Quamnam igitur sententiam dicimus? Marcus: Requiri placere terminos quos Socrates pepigerit, eisque parere. [«Κοϊντος (ή Αττικος;): Ποια είναι λοιπόν η ετυμηγορία μας; Μαρκος: Ότι είναι σωστό να παγιωθούν τα όρια τα οποία είχε θέσει ο Σωκράτης, και να γίνουν σεβαστά.»]. Η νεοελληνική μετάφραση των λατινικών παραθεμάτων προέρχεται από το Ντεληγιάννης (2021(α)), ό.π. [7] Βλ. και Ντεληγιάννης (2017), ό.π., σσ. 277-283, και (2021(α)), ό.π., σσ. 304-307. Όπως επισημαίνει ορθά ο Καραμανώλης στην εισαγωγή του (σ. 52), στο Πέμπτο Βιβλίο των Tusculanae disputationes, «ο Κικέρων […] θεωρεί τη θέση αυτή [των Στωικών] υπέρτερη όλων των άλλων σχετικών απόψεων. […] Είναι όμως σημαντικό να προσέξουμε εδώ ότι ο Κικέρων δεν συντάσσεται με τους στωικούς αλλά με μία θέση που εκείνοι υποστηρίζουν. Μάλιστα, όχι μόνο την παρουσιάζει ως πειστική […] αλλά και ως μία θέση που ο Σωκράτης υποστηρίζει στον πλατωνικό Γοργία […], ενώ αργότερα ο Κικέρων τονίζει ξανά ότι πρόκειται για μία σωκρατική θέση.» Στο τέλος της ενότητας που εξετάζει τον ακαδημεικό σκεπτικισμό του Κικέρωνα, ο Καραμανώλης καταλήγει (σ. 58): «[…] ο Κικέρων θεωρεί ότι η πλατωνική φιλοσοφία είναι ουσιαστικά σωκρατική, και την αντίληψη αυτή υπερασπίζεται ο ίδιος με το παράδειγμά του στις φιλοσοφικές αναζητήσεις του.» [8] Cic. Leg. 1.52: An –id quod turpissimum dictu est– voluptatem? At in ea quidem spernenda et repudianda virtus vel maxime cernitur. [«Ή είναι –αυτό που είναι το πλέον αισχρό ακόμη και να το αναφέρω– η ηδονή; Αλλά είναι στην περιφρόνηση αυτής βεβαίως και στην αποκήρυξή της όπου διακρίνεται απολύτως ξεκάθαρα η αρετή.»] [9] Καραμανώλης και Μητούση (2021), ό.π., σ. 37. [10] Πβ. Cic. Leg. 1.54: Atticus: Ergo assentiris Antiocho, familiari meo (‘magistro’ enim non audeo dicere), quocum vixi et qui me ex nostris paene convellit hortulis, deduxitque in Academiam perpauculis passibus. MARCUS: Vir iste fuit ille quidem prudens et acutus et in suo genere perfectus, mihique, ut scis, familiaris; cui tamen ego assentiar in omnibus necne, mox videro; hoc dico, controversiam totam istam posse sedari. [«Αττικος: Συμφωνείς λοιπόν με τον Αντίοχο, τον φίλο μου (διότι δεν τολμώ να τον αποκαλέσω «δάσκαλό» μου), τον οποίο έχω βιώσει και ο οποίος παρά λίγο να με σύρει έξω από τους δικούς μας κηπάκους και να με οδηγήσει μερικά βήματα από την Ακαδημία. Μαρκος: Εκείνος ήταν πραγματικά ένας συνετός και έξυπνος άνδρας, και άψογος στο είδος του και, όπως ξέρεις, φίλος μου· σε λίγο όμως θα φανεί εάν εγώ συμφωνώ ή όχι σε όλα με αυτόν· αυτό που λέω είναι ότι όλη αυτή η αντιπαράθεση είναι δυνατόν να σταματήσει.»] Για την αποστασιοποίηση του Κικέρωνα από τη διδασκαλία του Αντίοχου, πβ. Cic. Luc. 69. [11] Καραμανώλης και Μητούση (2021), ό.π., σσ. 48-49. [12] Ό.π., σ. 49. [13] Ό.π., σσ. 54-55. [14] Ό.π., σ. 57. [15] Ό.π., σ. 15. [16] Ό.π., σ. 15. [17] Ό.π., σσ. 16-17. [18] Ό.π., σ. 18. [19] Ίσως ξενίσουν κάποιους οι εντός παρενθέσεων ή αγκυλών «σκηνοθετικές», τρόπον τινά, οδηγίες, όπως π.χ. στις σσ. 119: «Τ. (γελώντας) Έλα τώρα, ωραίο αστείο και αυτό!», 195: «Τ. (χαμογελώντας) Ένσταση!», 204: «Αλλά ας καθίσουμε, αν θέλεις. Έτσι και κάναμε. [Κάθονται.]». Οι εντός των παρενθέσεων όροι αποδίδουν τις μετοχές ridens και adridens των Cic. Fin. 2.6: Tum ille ridens: Hoc vero, inquit, optimum […], και Cic. Fin. 2.119: Eiuro, inquit adridens […], ενώ ο εντός των αγκυλών όρος προφανώς υποδηλώνει ότι αυτός δεν απαντά στο πρωτότυπο, αλλά αποτελεί προσθήκη των μεταφραστών-επιμελητών της έκδοσης, ίσως περιττή, αφού το λατινικό κείμενο είναι σαφές (Cic. Fin. 3.9: sed residamus, inquit, si placet. Itaque fecimus.) και δεν χρειάζεται τέτοιου είδους επεξηγήσεις. [20] Στο κανάλι των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης στο YouTube (https://bit.ly/39UwU38, πρόσβαση: 4 Ιουνίου 2022) γίνεται από τον Καραμανώλη μία σύντομη και εύληπτη παρουσίαση του βιβλίου και των θέσεων του Κικέρωνα στο συγκεκριμένο έργο. [21] Αυτή των Καραμανώλη και Μητούση για το De finibus bonorum et malorum, η Ντεληγιάννης (2021(α)), ό.π., για τους διαλόγους De re publica και De legibus, και η Ι. Ντεληγιάννης, Μ. Τύλλιου Κικέρωνα Λόγοι επ’ απονοστήσει ευχαριστήριοι ενώπιον της Συγκλήτου & προς τους Ρωμαίους πολίτες. Επίμετρο: [Μ. Τύλλιου Κικέρωνα] Ο της προηγουμένης της εξορίας λόγος. Εισαγωγή - Κείμενο - Μετάφραση - Ερμηνευτικός Σχολιασμός, Αθήνα 2021(β), για τους λόγους Post reditum in Senatu και Post reditum ad Quirites, μαζί με τον ψευδο-κικερώνειο λόγο Pridie quam in exilium iret, και οι τρεις σχετικοί με την εξορία του Κικέρωνα (κατά την οποία βρέθηκε επίσης στην Ελλάδα). [22] Για μία πρώτη καταγραφή των ελληνικών μεταφράσεων των έργων του Κικέρωνα, βλ. Θ. Μπάνου - Τσιάμη, Έλληνες λατινομαθείς λόγιοι (1204-1980). Ιστορική ανασκόπηση - εργογραφία, Διδ. Διατριβή, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 2003, σσ. 107-111, ενώ για μία λεπτομερέστερη καταγραφή τους, η οποία εκτείνεται μέχρι και το 2022, βλ. Επίμετρα Ι-ΙΙΙ του υπό έκδοση συλλογικού τόμου Cicero in Greece, Greece in Cicero, ό.π. [23] Ε. Καρακάσης - Α. Σάρρα, «Τα Λατινικά γράμματα στο ελληνικό Σχολείο: πορεία μέσα στο χρόνο», Δωδώνη 42-44 (2017), σσ. 289-304. [24] Στ. Καραθεοδωρής, [Μετάφραση των δύο πρώτων κατά Κατιλίνα λόγων του Κικέρωνα], Κωνσταντινούπολη 1843· Μ. Γκαράνη - Α. Μαστρογιάννη, Μάρκος Τούλλιος Κικέρων. Α Κατιλινιακός λόγος. Εισαγωγή, κείμενο, λεξιλόγιο, μετάφραση, σχόλια, Αθήνα 2022. [25] Κ. Φαβρίκιος, Μάρκου Τυλλίου Κικέρωνος εκλεκτοί λόγοι προς χρήσιν των σχολείων και γυμνασίων. Φυλλάδιον Τρίτον εμπεριέχον τον υπέρ Αρχίου του ποιητού λόγον, Αθήνα 1851· Δ. Μαντζίλας, Μάρκου Τύλλιου Κικέρωνα Λόγος υπέρ του ποιητή Αύλου Λικίνιου Αρχία. Εισαγωγή - κείμενο - μετάφραση - σχόλια - επίμετρο για τα επιγράμματα του Αρχία, Ιωάννινα 2015. Η τελευταία μετάφραση περιλαμβάνεται επίσης στο Δ. Μαντζίλας - Α. Γ. Πανουτσόπουλος, M. Tullius Cicero. Orationes. Pro Archia Poeta - De Lege Agraria III - Pro Rabirio Perduellionis Reo - In Catilinam I–IV - Pro Marcello - Pro Ligario - Pro Rege Deiotaro - In M. Antonium Orationum Philippicarum Libri II, IV, IX. Εισαγωγή - Κείμενο - Μετάφραση - Σχόλια, Ιωάννινα 2017, η οποία περιέχει επίσης τη μετάφραση των τεσσάρων Κατιλινιακών λόγων και αυτές των Pro Marcello και Pro Ligario όπως παρήχθησαν από τον Κ. Τσάτσο (με ελάχιστες τυπογραφικές ή γλωσσικές διορθώσεις), χωρίς απόδοση στον αρχικό μεταφραστή, αλλά παρουσιασμένες ως νέες μεταφράσεις. [26] Γ. Τερτσέτης, Όνειρο του Σκιπίωνος, μεταφρασμένο από το λατινικόν, Αθήνα 1959· Δ. Μαντζίλας, Μάρκου Τύλλιου Κικέρωνα: Το Όνειρο τον Σκιπίωνα (Somnium Scipionis). Μετάφραση - Σχόλια, Αθήνα 2005. [27] Ι. Ντεληγιάννης, Μ. Τύλλιου Κικέρωνα, Περί Πολιτείας Βιβλία Έξι. Εισαγωγή - Κείμενο - Μετάφραση - Σχόλια, Αθήνα 2015· Ντεληγιάννης (2021(α)), ό.π. [28] Κ. Φαβρίκιος, Μ. Τυλλίου Κικέρωνος Φιλιππικών ο πρώτος, Αθήνα 1849· Μαντζίλας – Πανουτσόπουλος (2017), ό.π. [29] [Ανώνυμος], [Κικέρωνος, Επιστολή προς Κουρίωνα, μετά διαστίχου ερμηνείας εις αρχαίαν ελληνικήν (μόνον σπανίως κατά την «ψυχαγωγικήν» μέθοδον)]· η πρώτη έντυπη έκδοση: Ευ. Κ. Κοφινιώτης, Κικέρωvος επιστολαί κατ’ εκλογήν μετά σημειώσεων προς χρήσιν μαθητών Γυμνασίων, Αθήνα 1878· Γ. Μ. Τσούλιος, Κικέρωνος επιστολαί. Μετάφρασις - Σχόλια, Αθήνα 1960. [30] [Ανώνυμος], Μάρκου Τυλλίου Κικέρωνος Λαίλιος είτε Περί φιλίας διάλογος. Προς χρήσιν των Γυμνασίων, Αθήνα 1835· Γ. Ε. Παπατσίμπας, Marcus Tullius Cicero, Laelius de amicitia. Εισαγωγή - Μετάφραση - Σημειώσεις, Πάτρα 2002. [31] Κ. Π. Σούτσας. Κικέρωνος, ο υπέρ Τ. Αννίου Μίλωνος Λόγος: μεταφρασθείς εις την καθομιλουμένην προς χρήσιν των γυμνασίων, Αθήνα 1886. [32] Ευ. Καρακάσης - Θ. Παπαδοπούλου - Β. Παππάς, Κικέρων. Λόγος υπέρ του Τ. Άννιου Μίλωνα/Cicero Pro Milone. Εισαγωγή - Κείμενο - Μετάφραση - Ρητορική Ανάλυση - Λεξιλόγιο, Ιωάννινα 2020. [33] Ν. Κογεβίνας, Τα έργα του Νικ. Κογεβίνα (Γλαύκου Ποντίου), Αθήνα 1916· Ο. Παπακώστα, Κικέρων, ο δρόμος προς την ευτυχία: Πέμπτη Τουσκουλανή διατριβή, Αθήνα 2004. [34] Γ. Κ. Γρατσιάτος, M. Tulli Ciceronis De officiis ad Marcum filium: liber secundus. Προς χρήσιν των μαθητών των Γυμνασίων, Αθήνα 1916· Ν. Ι. Ζαφειρίου, Μ. Τ. Κικέρωνος, De officiis ad Marcum filium: εκλογαί εκ του δευτέρου βιβλίου: προς χρήσιν των μαθητών της Η τάξεως των γυμνασίων κατά το εν ισχύι αναλυτικόν πρόγραμμα, Αθήνα [χ.ό]. [35] Ν. Κοντόπουλος, Μ. Τ. Κικέρωνος, Περί Καθηκόντων. Μετάφρασις, Αθήνα 1898· Δ. Χαλκωματάς, Κικέρων, Περί καθηκόντων, De officiis. Εισαγωγή, μετάφραση, σχόλια, βιογραφικές πληροφορίες, Αθήνα 2017. [36] [Ανώνυμος], Μ. Τυλλ. Κικέρωνος ρωμαίου, Κάτων ο μείζων ή Περί γήρως, [χ.ό.]· Α. Η. Σακελλαρίου, Μάρκος Τύλλιος Κικέρων, Κάτων ο Πρεσβύτερος, Περί των γηρατειών [Cato Maior, De senectute]. Λατινικό κείμενο, εισαγωγή, μετάφραση, σχόλια, Αθήνα 2016. [37] Κ. Φαβρίκιος (;), Λόγος Κικέρωνος Υπέρ του Μανιλίου νόμου, μετά σημειώσεων, Αθήνα 1846· Ν. Ι. Πολίτης, Μάρκου Τυλλίου Κικέρωνος Λόγος υπέρ του Μανιλιείου νόμου ή Περί της του Γναίου Πομπηίου αρχής: εις την Ελλάδα μετενεχθείς φωνήν τη εν τοις γυμνασίοις φιλοτίμως σπουδαζούση νεολαία, Ερμούπολη 1908. [38] Γ. Καλημέρης, Ο υπέρ Λιγαρίου λόγος του Κικέρωνος μεταγλωττισθείς εις την καθ’ ημάς μετά κριτικών σχολίων και ερμηνείας των δυσκολοτέρων χωρίων προς χρήσιν των μαθητών, Αθήνα 1887· Μαντζίλας - Πανουτσόπουλος (2017), ό.π. [39] Κ. Τσάτσος, Κικέρων. Τέσσερις λόγοι κατά Κατιλίνα, οι λόγοι για τον Μάρκελλο και τον Λιγάριο. Μετάφραση, εισαγωγικά σημειώματα και σχόλια, Αθήνα 1968· Γ. Τσουρέας - Ευ. Τσουρέας, Μάρκου Τύλλιου Κικέρωνα Ο υπέρ του Μάρκου Μαρκέλλου λόγος: Για τους φοιτητές, καθηγητές και βιβλιόφιλους, Αθήνα 2006· Μαντζίλας = Πανουτσόπουλος (2017), ό.π. [40] Γ. Ν. Καρατζάς, Μ. Τυλλίου Κικέρωνος λόγος υπέρ Λ. Λικινίου Μουρήνα, Μετάφρασις, Αθήνα 1891· Θ. Α. Κακριδής, Μάρκου Τυλλίου Κικέρωνος ο υπέρ του Λευκίου Λικίνου Μουρήνα λόγος μεταφρασθείς εις την νεωτέραν ελληνικήν γλώσσαν, Αθήνα 1925· Α. Μερτάνη, M. T. Ciceronis Oratio pro Murena. Εισαγωγή - Σχόλια - Μετάφρασις. Κείμενον κατά την έκδοσιν Teubner, Αθήνα [χ.ό]. [41] Λ. Λ. Λουϊζίδης, Μάρκου Τυλλίου Κικέρωνος Λόγος υπέρ του βασιλέως Δηϊοτάρου, Αθήνα 1957· Μαντζίλας - Πανουτσόπουλος (2017), ό.π. [42] Μ. Παπαδημητρίου, Κικέρωνος Περί Θεών Βιβλίο πρώτο, Ιωάννινα 1995· Καρακάσης - Παπαδοπούλου - Παππάς (2020), ό.π. [43] Ντεληγιάννης (2015), ό.π. [44] Α. ΣT. (= Καποδίστριας, Β.), Κικέρωνος, Περί Πολιτειών, εκ του Λατινικού, Αθήνα 1839. [45] Γ. Καμπάσης, Κικέρωνος: Ο υπέρ Σηστίου λόγος, μετάφρασις, Αθήνα 1891. [46] Γ. Ν. Καρατζάς, Μ. Τυλλίου Κικέρωνος λόγος E κατὰ Ουέρρου μεταφρασθείς, Αθήνα 1892. [47] Γ. Ν. Καρατζάς, Μάρκου Τυλλίου Κικέρωνος Λόγος υπέρ Ποπλίου Σύλλα, μεταφρασθείς και δι’ υποσημειώσεων διασαφηνισθείς, Αθήνα 1893. [48] Ν. Κονεμένος, Cicero Pro domo sua, Κέρκυρα 1900. [49] Θ. Α. Κακριδής, Μ. Τυλλίου Κικέρωνος ο λόγος Divinatio in Caecilium, μεταφρασμένος εις την νεωτέραν ελληνικήν γλώσσαν, [αδημοσίευτη· 1928;]. [50] Ν. Θ. Φουντεδάκης, Marcus Tullius Cicero Διαιρέσεις της ρητορικής (Partitiones oratoriae). Βιογραφικά, εισαγωγή, υπομνηματισμοί, μετάφραση, Αθήνα 1975. [51] Κ. Παππά, Κικέρωνα Περί μαντικής, Αθήνα 2005. [52] Γ. Δ. Κεντρωτής, Κικέρων, Ο τέλειος ρήτορας: De oratore. Εισαγωγή, μετάφραση, σχόλια, Αθήνα 2008. [53] Β. Α. Φυντίκογλου, Μάρκος Τούλλιος Κικέρων: Υπέρ του Μάρκου Καίλιου, Θεσσαλονίκη 2013. [54] Ντεληγιάννης (2017), ό.π. [55] Μαντζίλας - Πανουτσόπουλος (2017), ό.π. [56] Ό.π. [57] Καρακάσης - Παπαδοπούλου - Παππάς (2020), ό.π. [58] Καραμανώλης και Μητούση (2021), ό.π. [59] Ντεληγιάννης (2021)(β), ό.π.

Κικέρων, πώς σε χλευάζει ο κόσμος την αξία σου αγνοώντας!

Σύνδεση