Η υψηλή τέχνη δεν σέβεται ιερές αγελάδες

Είμαι εδώ, υποθέτω, για να μιλήσω για λογοκρισία, αλλά κανένας συγγραφέας δεν θέλει ποτέ πραγματικά να μιλάει για λογοκρισία. Οι συγγραφείς θέλουν να μιλούν για την δημιουργία, και η λογοκρισία είναι αντι-δημιουργία, αρνητική ενέργεια, μη δημιουργία, γέννηση του μη όντος, ή, για να χρησιμοποιήσω την περιγραφή του θανάτου από τον Τομ Στόππαρντ (Tom Stoppard), «η απουσία της παρουσίας». Η λογοκρισία είναι αυτό που σε εμποδίζει να κάνεις αυτό που θέλεις και αυτό για το οποίο θέλουν να μιλούν οι συγγραφείς είναι αυτό που κάνουν, όχι αυτό που τους σταματά να το κάνουν. Οι συγγραφείς θέλουν να μιλούν για το πόσο αμείβονται οι ίδιοι και να κουτσομπολεύουν άλλους συγγραφείς και για το πόσο εκείνοι αμείβονται, και θέλουν να παραπονιούνται για τους κριτικούς και τους εκδότες και να γκρινιάζουν για τους πολιτικούς, και θέλουν να μιλούν για αυτά που αγαπούν, τους συγγραφείς που αγαπούν, τις ιστορίες ακόμη και τις φράσεις που σημαίνουν κάτι γι’ αυτούς και, τέλος, θέλουν να μιλούν για τις δικές τους ιδέες και τις δικές τους ιστορίες. Για τα πράγματα που τους αφορούν. Ο Βρετανός χιουμορίστας Πωλ Τζέννινγκς (Paul Jennings), στο λαμπρό δοκίμιό του περί Resistentialism («Αντυπαρξισμού»), μια παρωδία του Υπαρξισμού, συμπεραίνει ότι ο κόσμος είναι χωρισμένος σε δύο κατηγορίες, το «πράγμα» και το «μη-πράγμα» και ότι ανάμεσα σε αυτά τα δύο διεξάγεται ένας ατελείωτος πόλεμος. Αν η γραφή είναι Πράγμα, τότε η λογοκρισία είναι Μη-Πράγμα, και, όπως ο Βασιλιάς Ληρ είπε στην Κορδέλια «Τίποτα δεν θα βγει από το τίποτα» ή όπως ο κ. Τζέννινγκς θα παράφραζε τον Σαίξπηρ «από το Μη-Πράγμα θα προκύψει το Μη-Πράγμα. Αναλογιστείτε το». Σκεφτείτε, αν θέλετε, τον αέρα. Εδώ είναι, παντού γύρω μας, άφθονος, ελεύθερος, διαθέσιμος και ευρέως αναπνεύσιμος. Και ναι, ξέρω, δεν είναι απόλυτα καθαρός ή τελείως αγνός αλλά εδώ είναι παρ’ όλα αυτά, άφθονος, αρκετός για όλους μας με μπόλικο περίσσευμα. Όταν ο αναπνεύσιμος αέρας είναι διαθέσιμος τόσο ελεύθερα και σε τέτοια ποσότητα, είναι περιττό να απαιτούμε να παρέχεται ελεύθερα σε όλους αναπνεύσιμος αέρας, σε επαρκή ποσότητα για τις ανάγκες όλων. Ό,τι έχει κάποιος, μπορεί εύκολα να το θεωρεί δεδομένο και να το αγνοεί. Απλά δεν χρειάζεται να κάνει κανείς φασαρία για αυτό. Αναπνέει τον ελεύθερα διαθέσιμο, ευρέως αναπνεύσιμο αέρα και συνεχίζει τη μέρα του. Ο αέρας δεν είναι ζήτημα. Δεν είναι θέμα προς συζήτηση. Φανταστείτε, τώρα, ότι κάπου εκεί ψηλά μπορεί να βρείτε ένα τεράστιο σύνολο βρύσες και ότι ο αέρας που αναπνέουμε ρέει από αυτές τις βρύσες, ζεστός αέρας και κρύος αέρας και χλιαρός αέρας από κάποια ουράνιο μίξερ. Και φανταστείτε ότι μια οντότητα εκεί πάνω, άγνωστη σε εμάς, ή ίσως ακόμη και γνωστή σε εμάς, ξεκινά μια ορισμένη μέρα να κλείνει τις βρύσες μία προς μία, ώστε σιγά σιγά να αρχίζουμε να παρατηρούμε ότι ο διαθέσιμος αέρας, ακόμα αναπνεύσιμος, ακόμα ελεύθερος, αραιώνει. Έρχεται η ώρα που διαπιστώνουμε ότι αναπνέουμε πιο βαριά, ίσως ακόμη και ν’ αγωνιζόμαστε να ανασάνουμε. Μέχρι αυτή τη στιγμή πολλοί από εμάς θα είχαν αρχίσει να διαμαρτύρονται, να καταδικάζουν την μείωση της παροχής αέρα και να επιχειρηματολογούν δυνατά για το δικαίωμα σε ελεύθερο, διαθέσιμο, ευρέως αναπνεύσιμο αέρα. Η έλλειψη δημιουργεί ζήτηση. Η ελευθερία είναι ο αέρας που αναπνέουμε, και ζούμε σε μια γωνιά του κόσμου όπου, όσο ατελής κι αν είναι η παροχή του αέρα, είναι ωστόσο ελεύθερα διαθέσιμη, τουλάχιστον για όσους από εμάς δεν είμαστε νέοι μαύροι στο Μαϊάμι να φοράμε κουκούλες, και γενικά αναπνεύσιμη, εκτός αν, φυσικά, είμαστε γυναίκες που ζουν στις κόκκινες πολιτείες (red states) [όπου απαγορεύονται οι αμβλώσεις] όπου προσπαθούμε να κάνουμε ελεύθερες επιλογές για το σώμα μας. Ατελώς ελεύθερος, ατελώς αναπνεύσιμος, αλλά όταν είναι αναπνεύσιμος και ελεύθερος δεν χρειάζεται να τον γιορτάζουμε. Τον θεωρούμε δεδομένο και συνεχίζουμε τη μέρα μας. Και τη νύχτα, όπως αποκοιμιόμαστε, θεωρούμε ότι αύριο θα είμαστε ελεύθεροι, γιατί ήμασταν ελεύθεροι σήμερα. Η δημιουργική πράξη απαιτεί όχι μόνο την ελευθερία αλλά και αυτή την προϋπόθεση της ελευθερίας. Αν οι δημιουργικοί καλλιτέχνες ανησυχούν για το αν θα είναι ακόμα ελεύθεροι αύριο, τότε δεν θα είναι ελεύθεροι σήμερα. Αν φοβούνται τις συνέπειες που μπορεί να έχει η επιλογή των θεμάτων τους ή η μεταχείριση αυτών των θεμάτων, τότε οι επιλογές τους δεν θα καθορίζονται από το ταλέντο αλλά από τον φόβο. Αν δεν είμαστε σίγουροι για την ελευθερία μας, τότε δεν είμαστε ελεύθεροι. Η παροχή αέρα είναι κλειστή και δεν μπορούμε ν’ αναπνεύσουμε. Και, ακόμη χειρότερα, όταν η λογοκρισία εισχωρεί στην τέχνη, τότε αυτή γίνεται το θέμα της· η τέχνη γίνεται «λογοκριμένη τέχνη», και έτσι την βλέπει και την καταλαβαίνει ο κόσμος. Ο λογοκριτής χαρακτηρίζει το έργο ανήθικο ή βλάσφημο, ή πορνογραφικό, ή αμφιλεγόμενο, και αυτές οι λέξεις κρέμονται για πάντα σαν άλμπατρος στο λαιμό εκείνων των καταραμένων ναυτικών, των λογοκριμένων έργων. Η επίθεση ενάντια στο έργο κάνει κάτι παραπάνω από το να καθορίσει το έργο· κατά μία έννοια, για το το ευρύ κοινό, γίνεται το ίδιο το έργο. Για κάθε αναγνώστη του Εραστή της Λαίδης Τσάτερλι ή του Τροπικού του Αιγόκερω, για κάθε θεατή του Τελευταίου Τανγκό στο Παρίσι ή του Κουρδιστού Πορτοκαλιού, θα υπάρχουν άλλοι δέκα, εκατό, χίλιοι άνθρωποι που «γνωρίζουν» αυτά τα έργα ως υπερβολικά πρόστυχα ή υπερβολικά βίαια ή και τα δύο. Η προκατάληψη της ενοχής αντικαθιστά το τεκμήριο της αθωότητας. Γιατί αυτός ο Ινδός μουσουλμάνος καλλιτέχνης έπρεπε να ζωγραφίσει γυμνή αυτήν την ινδουιστική θεά; Δεν μπορούσε να σεβαστεί τη σεμνότητά της; Γιατί αυτός ο Ρώσος συγγραφέας έβαλε τον ήρωά του να ερωτευτεί ένα νυμφίδιο; Δεν θα μπορούσε να έχει επιλέξει μια νόμιμα αποδεκτή ηλικία; Γιατί αυτός ο Βρετανός θεατρικός συγγραφέας απεικόνισε μια σεξουαλική επίθεση στον ναό (gurdwara) των Σιχ; Δεν θα μπορούσε να παραλείπεται η επίθεση από τον ιερό τόπο; Γιατί οι καλλιτέχνες είναι τόσο ενοχλητικοί; Δεν μπορούν απλώς να μας προσφέρουν ομορφιά, ηθική και μια καλή ιστορία; Γιατί νομίζουν οι καλλιτέχνες, όταν συμπεριφέρονται με αυτόν τον τρόπο, ότι πρέπει να τους υποστηρίζουμε; Και όλοι είπαν κάτσε κάτω, κάτσε κάτω, κουνάς την βάρκα.[1] Στην πιο αποτελεσματική του εκδοχή, το ψέμα του λογοκριτή καταφέρνει στην πραγματικότητα να αντικαταστήσει την αλήθεια του καλλιτέχνη. Αυτό που λογοκρίνεται θεωρείται ότι άξιζε λογοκρισία. Όταν κάποιος ταράζει τα νερά αποδοκιμάζεται ευρέως. Αυτή είναι η τελική νίκη του λογοκριτή: όταν οι άνθρωποι παύουν να μπορούν να φαντάζονται μια κοινωνία χωρίς λογοκρισία. Κάποιες φορές τα σπουδαία απαγορευμένα έργα αψηφούν την ετυμηγορία του λογοκριτή και επιβάλλονται στον κόσμο. Ο Οδυσσέας, η Λολίτα, οι Χίλιες και μία νύχτες. Κάποιες φορές σπουδαίοι και γενναίοι καλλιτέχνες αψηφούν τους λογοκριτές για να δημιουργήσουν υπέροχη λαθραία λογοτεχνία όπως στην περίπτωση των samizdat της Σοβιετικής Ένωσης, ή να σκηνοθετήσουν διακριτικές ταινίες που αποφεύγουν την κόψη του μαχαιριού του λογοκριτή, όπως στην περίπτωση του σύγχρονου ιρανικού και κάποια έργα του κινεζικού κινηματογράφου. Πιθανόν να συναντήσετε ακόμα και ανθρώπους που υποστηρίζουν ότι η λογοκρισία ευνοεί τους καλλιτέχνες γιατί προκαλεί τη φαντασία τους. Σαν να λέμε πως αν κόψεις τα χέρια ενός ανθρώπου μπορείς να τον επαινείς που έμαθε να γράφει κρατώντας ένα στυλό με τα δόντια του. Η λογοκρισία δεν κάνει καλό στην τέχνη, και είναι ακόμα χειρότερη για τους ίδιους τους καλλιτέχνες. Ο ποιητής Οβίδιος εξορίστηκε στη Μαύρη Θάλασσα από έναν δυσαρεστημένο Καίσαρα Αύγουστο και πέρασε το υπόλοιπο της ζωής του σε μια μικρή κόλαση, στους Τόμους [της Μοισίας], αλλά η ποίηση του Οβίδιου ξεπέρασε τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Ο ποιητής Μαντελστάμ πέθανε σε ένα από τα στρατόπεδα εργασίας του Στάλιν, αλλά η ποίηση του Μαντελστάμ ξεπέρασε τη Σοβιετική Ένωση. Ο ποιητής Λόρκα δολοφονήθηκε στην Ισπανία από τους μπράβους του στρατηγού Φράνκο, αλλά η ποίηση του Λόρκα ξεπέρασε τη φασιστική Φάλαγγα. Ίσως λοιπόν μπορούμε να πούμε ότι η τέχνη είναι ισχυρότερη από τον λογοκριτή, και ίσως να είναι συχνά. Οι καλλιτέχνες, ωστόσο, είναι ευάλωτοι. Εδώ στο PEN, το καθήκον μας είναι να υπερασπιστούμε και να προσπαθούμε να προστατεύσουμε τον καλλιτέχνη τόσο όσο και την τέχνη, τον φυλακισμένο συγγραφέα τόσο όσο τις φυλακισμένες ή απαγορευμένες λέξεις του. Υπάρχουν πολλές χώρες στον κόσμο όπου απλά δεν μπορεί να λάβει χώρα μια συγκέντρωση όπως το World Voices, όπου εκατό συγγραφείς μιλούν για όλα τα πράγματα με όλους τους διαφορετικούς τρόπους. Ο αέρας εδώ είναι βρώμικος, αλλά αναπνεύσιμος. Αυτός δεν είναι λόγος εφησυχασμού. Στην Αγγλία πρόσφατα, η αγγλική PEN διαμαρτυρήθηκε ότι η Έκθεση Βιβλίου του Λονδίνου είχε προσκαλέσει μόνο μια ομάδα «επίσημων», εγκεκριμένων από το κράτος Κινέζων συγγραφέων, ενώ οι φωνές τουλάχιστον τριάντα πέντε συγγραφέων που φυλακίστηκαν από το καθεστώς, συμπεριλαμβανομένου του νομπελίστα Λιου Σιαομπό (Liu Xiaobo) και του μέλους του PEN Τζου Γύφου (Zhu Yufu) αποσιωπήθηκαν και αγνοήθηκαν. Στις Ηνωμένες Πολιτείες, κάθε χρόνο, θρησκευτικοί φονταμενταλιστές προσπαθούν να απαγορεύσουν διαφορετικούς συγγραφείς από τον Κερτ Βόννεγκατ (Kurt Vonnegut) μέχρι την Τζ. Κ. Ρόουλινγκ (J.K. Rowling) –μια προφανής υπέρμαχος της μαγείας και των μαύρων τεχνών– ας μην μιλήσω για τον δύσμοιρο Κάρολο Δαρβίνο, εναντίον του οποίου συνεχίζουν να διαδηλώνουν οι υποστηρικτές του «ευφυούς σχεδιασμού». Κάποτε έγραψα, και ακόμα έτσι αισθάνομαι, ότι οι επιθέσεις κατά της θεωρίας της εξέλιξης σε μέρη των Ηνωμένων Πολιτειών κατά κάποιο τρόπο διαψεύδουν τη θεωρία του Δαρβίνου, αποδεικνύοντας ότι η φυσική επιλογή δεν λειτουργεί πάντα, ή τουλάχιστον όχι στην περιοχή του Κάνσας, και ότι οι άνθρωποι είναι ικανοί να εξελίσσονται και προς τα πίσω, προς την κατεύθυνση του ελλείποντος κρίκου. Ακόμη πιο ανησυχητική είναι η αυξανόμενη αποδοχή της προτροπής να μην ταράζουν τα νερά οι καλλιτέχνες που τα ταράζουν, η αυξανόμενη αντίληψη ότι η λογοκρισία μπορεί να δικαιολογηθεί όταν ορισμένες ομάδες πίεσης, ή φύλων, ή θρησκειών δηλώνουν ότι ένα έργο τις προσβάλλει. Αλλά η υψηλή τέχνη –ή για να το πούμε πιο σεμνά, η πρωτότυπη τέχνη– δεν δημιουργείται ποτέ στο ασφαλές μέσο αλλά πάντα στα άκρα. Η πρωτοτυπία είναι επικίνδυνη. Προκαλεί, αμφισβητεί, ανατρέπει συμπεράσματα, διαταράσσει ηθικούς κώδικες, δεν σέβεται ιερές αγελάδες ή άλλες τέτοιες οντότητες. Μπορεί να είναι σοκαριστική ή άσχημη, ή, για να χρησιμοποιήσω τον όρο που οι φυλλάδες αγαπούν, επίμαχη. Και αν πιστεύουμε στην ελευθερία, αν θέλουμε να παραμείνει ο αέρας που αναπνέουμε άφθονος και αναπνεύσιμος, αυτή είναι η τέχνη της οποίας το δικαίωμα ύπαρξης δεν πρέπει μόνο να υπερασπιζόμαστε αλλά και να το γιορτάζουμε. Η τέχνη δεν είναι ψυχαγωγία. Στην καλύτερή της εκδοχή είναι μία επανάσταση. © Salman Rushdie 2012 / Wylie Agency (UK) — Μετάφραση: Μιμή Βασιλάκη Σαλμάν Ρούσντι, Ομιλία «Άρθουρ Μίλλερ», Φεστιβάλ Λογοτεχνίας PEN World Voices 2012. Περιλαμβάνεται στον τόμο Salman Rushdie, Languages of Truth: Essays 2003-2020, Random House, Νέα Υόρκη 2021. [1] Σ.τ.μ. “And the people all said sit down, / sit down you’re rocking the boat.” Στίχοι τραγουδιού από το μιούζικαλ Guys and Gals.

Η υψηλή τέχνη δεν σέβεται ιερές αγελάδες

Σύνδεση