Τέτα Μακρή: Μια ιδιαίτερη παιδαγωγική

Τέτα Μακρή, Το μερίδιο των αγγέλων (γράμμα σε έναν νέο ζωγράφο), Μελάνι 2021, σελ. 98 Εάν μισείς τη βία και δεν πιστεύεις στην πολιτική, το μόνο γιατρικό που σου απομένει είναι η παιδεία. Τζορτζ Όργουελ, Δοκίμια, «Κάρολος Ντίκενς» (1939) Η εκπαίδευση δεν είναι προετοιμασία για τη ζωή, είναι η ίδια η ζωή. John Dewey, Democracy and Education (1916) Tο έτσι κι αλλιώς σύντομο «γράμμα» της Τέτας Μακρή «σε έναν νέο ζωγράφο» θα μπορούσε να συνοψιστεί στην προτροπή: μάθε τα μυστικά της τέχνης σου αποκτώντας, ταυτόχρονα, ευρύτερη παιδεία. Κάποια «μυστικά», από το τέντωμα του τελάρου ως την υπογραφή στο έργο, απευθύνονται σαφώς σε νέους ζωγράφους. Διάχυτο όμως, παντού στο βιβλίο, είναι το ενδιαφέρον για την ουσία κάθε μαθητείας – την αναγνώριση της αξίας που η μάθηση έχει καθεαυτήν. Όπως στην επιστολή ενός Ρωμαίου, σύγχρονου του Κικέρωνα, ο οποίος έγραφε στον γιο του: «Ό,τι αξίζει είναι η παιδεία. Οι τίτλοι ευγενείας ανήκουν στους προγόνους μας. Τα πλούτη είναι δώρα της τύχης, εκείνη τα δίνει και τα παίρνει. Η δόξα είναι ασταθής, η υγεία ευμετάβλητη, το κάλλος εφήμερο, η ρώμη αιχμάλωτη της ασθένειας και του γήρατος. Η μόρφωση αποτελεί το μοναδικό από τα υπάρχοντά μας που μένει αθάνατο και θεϊκό». «Η Τέτα Μακρή είναι ζωγράφος», διευκρίνιζε ένα σημείωμα πέντε λέξεων στο πτερύγιο του εξωφύλλου του προηγούμενου βιβλίου της – ενός αυτοβιογραφικού μυθιστορήματος με τίτλο Το απολεσθέν διαβατήριο του Ζέμπαλντ (Σαιξπηρικόν 2014), φόρου τιμής στον αγαπημένο της γερμανό συγγραφέα Βίνφριντ Γκέοργκ Ζέμπαλντ. Σχεδόν από την αρχή εκείνου του βιβλίου, η συγγραφέας παρομοίαζε το στυλ της γραφής της με το στυλ της ζωγραφικής της: «Προσπαθώ να βάλω λέξεις στη σειρά σε αναζήτηση του ρυθμού της ανάσας μου, όπως τοποθετούσα ως τώρα τις χρωματικές κηλίδες, περνώντας τες πότε πότε με διαφανές κίτρινο ή μπλε του οξειδίου για ν’ αποκτήσουν ένα βάθος πεδίου και μια επιθυμητή τίντα». Τέτα Μακρή, Επικίνδυνη στροφή, πιθανό τελευταίο τοπίο, 1994, ακρυλικά σε λινό, Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης. Αυτή τη φορά, οι αποχρώσεις –η «τίντα»– των λεγομένων της έχουν σαφώς παιδαγωγική στόχευση. Δεν είναι η ροή σκέψεων, ένας εσωτερικός μονόλογος, που ευλόγως αρμόζει στη λογοτεχνία («χρώμα να βρω, το πράσινο και τίντες μυστικές», όπως έψαχνε και ο Νίκος Καββαδίας), αλλά προσεκτικά δομημένες παρεκβάσεις γύρω από μια συνεχή μέριμνα: να στραφεί η ματιά του νεαρού καλλιτέχνη προς την ευρυμάθεια και την αισθαντικότητα. Η λογοτεχνική δεξιότητα, σπάνια για εικαστικό, διατηρείται ωστόσο σε όλη τη σειρά προτροπών της αφοσιωμένης δασκάλας. Ο μη ζωγράφος αναγνώστης έχει, έτσι, να απολαύσει την τυπικά λαθραία ανάγνωση μιας επιστολής με άλλον παραλήπτη. Το πτερύγιο του βιβλίου του 2021 είναι κατά τι πλουσιότερο εκείνου του 2014. «Η Τέτα Μακρή είναι ζωγράφος», επαναλαμβάνει, προσθέτοντας τη διδακτική της θητεία στη Σχολή Καλών Τεχνών ΑΠΘ. Λακωνική, η προσθήκη έχει νόημα, καθώς οι στοχασμοί, οι αναπολήσεις, οι αναφορές σε ταξιδιωτικές εντυπώσεις και τα εύστοχα παραθέματα ή οι νύξεις σε βιογραφικά στοιχεία αρθρώνονται με άξονα, όπως ήδη είπα, μια παιδαγωγική. Μια παιδαγωγική που κατά τον Γκαστόν Μιαλαρέ, καθηγητή μέχρι το 2010 στο πανεπιστήμιο της Καν, «είναι πρώτα μια πρακτική της θεωρητικής αγωγής και στηρίζεται σε γνώσεις που θέλουμε να μεταδώσουμε με καλό χειρισμό, διευκολύνοντας τη μετάδοση. Δεν είναι όμως μόνο ζήτημα επιστήμης ή τεχνικής, αλλά συνείδησης και, συνεπώς, φιλοσοφίας». Για τη φιλοσοφία της «αποστολέως» Τέτας Μακρή, λοιπόν, η καλλιέργεια των δεξιοτήτων ενός φοιτητή ζωγραφικής οφείλει να περιλάβει και την ανάπτυξη της αγάπης του για γνώση, ευρύτερα. Να μάθει να ζωγραφίζει όχι τον κόσμο απέναντί του, μόνο, μα και τον κόσμο μέσα του. Με τις διαστάσεις του εξωτερικού κόσμου να πληθαίνουν όσο εμπλουτίζονται εκείνες του κόσμου μέσα του. Στην παράδοση μιας παιδαγωγικής σαν αυτή την οποία εγκαινίασε στα 1670 ο Γιόχαν Άμος Κομένιους (ο τσεχικής καταγωγής φιλόσοφος που διήνυσε την Ευρώπη, από την Τρανσυλβανία μέχρι την Αγγλία, υποστηρίζοντας τη λογική σκέψη αντί της απομνημόνευσης, την πρόσβαση των γυναικών στη μόρφωση και την διά βίου μάθηση), η δασκάλα Μακρή δείχνει στον «νέο ζωγράφο» –τον «παραλήπτη» του γράμματός της– τη σημασία που έχει η όρεξή του να ξέρει, εν γένει, πολύ πέρα από όσα οφείλει να ξέρει για την τέχνη του. Ώστε να είναι σε θέση να ξαναφτιάξει τον κόσμο «πλέκοντας», μαζί με τονικές ή χρωματικές κηλίδες, «το άγγιγμα του παρόντος, το τραύμα του παρελθόντος, την ουτοπία παντός καιρού» (σ. 15). Του εξηγεί άλλωστε, στο τέλος της επιστολής, ότι «η τέχνη δεν προοδεύει, η τέχνη ελίσσεται· δεν είναι συγκρίσιμα αυτά που δημιουργεί, είναι μοναδικά» (σ. 84). Γι’ αυτό και ενώ κανείς πολιτικός μηχανικός, φέρ’ ειπείν, δεν είναι υποχρεωμένος να διαβάσει το Liber Mechanicorum του Γαλιλαίου, ώστε να κάνει μια στατική μελέτη, κανείς αστρονόμος δεν χρειάζεται να εμβαθύνει στο De Revolutionibus Orbium Coelestium του Κοπέρνικου, ώστε να υπολογίσει τροχιές πυραύλων, ή κανείς χειρουργός δεν μελετά τα επτά βιβλία του De humani corporis fabrica του Βεσάλιου, πριν προβεί σε μια επιτυχημένη εγχείρηση, δεν μπορώ να φανταστώ (ούτε η Τέτα Μακρή, ασφαλώς, κι αυτό τονίζει στο «γράμμα» της), έναν ποιητή που θα αγνοεί το ποικιλόθρον’ ἀθανάτ’ Ἀφρόδιτα –τον ύμνο της Σαπφώς στην Αφροδίτη– ή το Hope is the thing with feathers, της Έμιλι Ντίκινσον, επειδή αποστήθισε στίχους του Γιώργου Σεφέρη, έναν συγγραφέα που θα αδιαφορεί για οποιοδήποτε βιβλίο από την Ανθρώπινη Κωμωδία του Μπαλζάκ, επειδή διάβασε όλα τα μυθιστορήματα του Καζούο Ισιγκούρο, ή έναν ζωγράφο που δεν θα επιδιώξει να παρατηρήσει από κοντά πίνακες του Ρέμπραντ ή του Βαν Γκογκ, επειδή είδε το 2019 στο Λονδίνο όλα τα φωτο-ζωγραφικά πορτρέτα της Σίντυ Σέρμαν ή τα τελευταία γλυπτά του Ρίτσαντ Σέρρα, στο Ρότερνταμ το 2017. Εκεί διαφέρουν οι λεγόμενες φυσικές επιστήμες από τις ανθρωπιστικές ή τα «humanities», όπως αποδόθηκε το λατινικό humanitas, η πρώτη μετάφραση από τους Ρωμαίους της ελληνικής έννοιας της παιδείας. Ό,τι έχει αξία στις φυσικές επιστήμες είναι οι πιο πρόσφατες έρευνες, τα τελευταία άρθρα στα ειδικά περιοδικά, ενώ ό,τι προηγήθηκε είναι πια ξεπερασμένο. Στις ανθρωπιστικές επιστήμες, αντίθετα, τίποτα δεν παρέρχεται ανεπιστρεπτί. Ο ρόλος των κοινωνικών παραμέτρων για κάτι τόσο προσωπικό όπως η αυτοκτονία, τον οποίο ανέλυσε ο Εμίλ Ντυρκέμ το 1897, δεν έχει πάψει να διδάσκεται στις σχολές κοινωνιολογίας· η Ποιητική του Αριστοτέλη δεν αφαιρέθηκε ποτέ από τη διδακτέα ύλη των φιλοσοφικών σχολών· ο Αρθούρος Ρεμπώ είναι πάντα παρών, να προκαλεί Εκλάμψεις νεότερων ποιητών· ο Όμηρος συνεχίζει να χαμογελά πίσω από κάθε συγγραφέα που ξεκινά την αφήγησή του από το μέσο μιας πλοκής –in medias res, όπως λέγεται κι όπως ακριβώς συμβαίνει στην Ιλιάδα ή στην Οδύσσεια– και ο Πωλ Σεζάν παραμένει κορυφαίος διαπορθμευτής για όποιον ζωγράφο επιχειρεί να κινηθεί μεταξύ δύο τεχνοτροπιών. «Η τέχνη είναι σύννεφο που αλλάζει σχήμα, καπνός που αιωρείται, κύμα που ανεβοκατεβαίνει. Είναι η προσπάθεια του ανθρώπου να ξεπεράσει το όριό του», γράφει η Τέτα Μακρή, κλείνοντας μια σειρά παρατηρήσεων για τις ζωές και τα έργα παγκόσμια γνωστών συναδέλφων της, με τη σοφή επισήμανση ότι η έλλειψη κάποιου στοιχείου από ένα έργο «δεν είναι πρόβλημα· η προσθήκη του περιττού είναι» (σ. 53). Συμβουλεύει τον νέο ζωγράφο να υπογράψει «διακριτικά» τον πίνακά του, κάποια στιγμή, και να τον «εγκαταλείψει» στη συνέχεια. «Διότι το έργο δεν τελειώνει ποτέ, εγκαταλείπεται απλά, όπως λένε ότι συμβαίνει και με ένα ποίημα», συμπληρώνει τη συμβουλή της. Εννοώντας εμφανώς, με αυτό το συμπλήρωμα, να παραπέμψει στα περίφημα Γράμματα σ’ ένα νέο ποιητή του Ράινερ Μαρία Ρίλκε (τα δέκα γράμματα που μεταξύ 1903-1908 έστειλε ο Ρίλκε σ’ έναν νεαρό ανθυπολοχαγό ο οποίος του είχε ταχυδρομήσει κάποιους στίχους του). Και ο Ρίλκε επίσης διατύπωνε, από το πρώτο γράμμα του ήδη, μια παρόμοια θέση: ότι η απόλυτη ικανοποίηση, η βεβαιότητα πως ολοκλήρωσε μια τελειότητα δεν υπάρχει για τον ποιητή. «Τα περισσότερα από όσα μας συμβαίνουν δεν μπορούμε να τα εκφράσουμε», έγραφε, «ξετυλίγονται μέσα σε μια σφαίρα που ποτέ καμία λέξη δεν την καταπάτησε». Κάπου εκεί, νομίζω, βρίσκεται η αφορμή για τη συγγραφή του «γράμματος». Με μιαν ίσως ποιητικότερη σύλληψη από εκείνη του Ρίλκε, η αδυναμία να εκφράσει ο καλλιτέχνης το 100% της ιδέας ή της συγκίνησής του προσδιορίζεται ως «μερίδιο των αγγέλων» – το 2% που χάνεται μυστηριωδώς στα βαρέλια κατά την ωρίμαση του ουίσκι. «Ας μείνει έτσι, ανεξήγητο, μαγικό», προτείνει η συγγραφέας γι’ αυτή την αναπόφευκτη απώλεια, «να περιφέρεται εκεί έξω στο σύμπαν, σκαρώνοντας ιστορίες με τ’ αστέρια, ιστορίες που επιστρέφουν στη γη για να αποκοιμίσουν τα παιδιά, για να παρηγορήσουν τους ενήλικες» (σ. 15). Κοντολογίς, η δασκάλα Μακρή συμβουλεύει, επιχειρηματολογεί ή παραπέμπει σε δικές της εμπειρίες, αναμένοντας και η ίδια να ακούσει συμβουλές, να διδαχτεί, να αντιμετωπίσει αντεπιχειρήματα, όπως οφείλει να είναι έτοιμος να κάνει κάθε καλός δάσκαλος. Στην τάξη, με το ακροατήριο απέναντι, αυτό μπορεί να γίνει εφικτό. Στο κείμενο, παίζει η ίδια η συγγραφέας τον ομιλητή και τον ακροατή του. Το δηλώνει, άλλωστε, με την παράθεση της ρήσης του Φερνάντο Πεσόα: «Μη διδάσκεις τίποτε, γιατί έχεις όλα να τα μάθεις» (σ. 45). Κάτι για το οποίο είχε ήδη προετοιμάσει τον αναγνώστη, τονίζοντας, μερικές σελίδες νωρίτερα, ότι «η τέχνη είναι η απουσία της βεβαιότητας και η απορία η αρχή της φιλοσοφίας». Πράγματι, η απαγκίστρωση από βεβαιότητες, το «de omnibus dubitandum» (που αποδόθηκε στον Καρτέσιο κι αποτέλεσε αγαπημένο μότο του Μαρξ, ανεξάρτητα από το πώς το διάβασε ο Λένιν και πού κατέληξε ο μαρξισμός), συνιστά την αφετηρία της νεωτερικότητας. Συνέβαλε στη μετάβαση από το επιχείρημα της αυθεντίας (του κοσμικού δεσπότη ή του θρησκευτικού δέσποτα), στην αυθεντία του επιχειρήματος – όχι ποιος διατυπώνει μιαν άποψη, αλλά πόσο πειστικές κρίνονται οι θέσεις του. Σε μια δημοκρατική κοσμοαντίληψη, στοιχειώδη για τον καλό δάσκαλο, μόνη αυθεντία είναι εκείνη του καλύτερου επιχειρήματος. «Μπορείς να εκτιμάς και να θαυμάζεις όσο θέλεις έναν δάσκαλο», εξηγεί με τον τρόπο της η Τέτα Μακρή, «μη γίνεις όμως ποτέ οπαδός. Μοιάζει με δήλωση μειωμένων προσόντων. Ευτυχισμένος δάσκαλος δεν είναι αυτός που οι μαθητές του τον αναφέρουν συχνά, αλλά αυτός που θα μπορέσει μια μέρα να πει για ορισμένους από αυτούς: υπήρξαν μαθητές μου» (σ.43). Ανάλογη στάθηκε και η προβληματική του Χάρολντ Μπλουμ στο προ 50ετίας βιβλίο του Η αγωνία της επίδρασης. «Άραγε, οι ισχυροί ποιητές κερδίζουν ή χάνουν στο πάλεμά τους με τα φαντάσματα των πατέρων τους;», αναρωτιόταν ο Μπλουμ. Η εικόνα με την οποία παρουσίαζε αυτή του την απορία ήταν εκείνη της συνάντησης Λάιου και Οιδίποδα στο σταυροδρόμι. Κάθε ποίημα, όπως κάθε πίνακας, συνιστά «παρερμηνεία ενός πατρικού έργου», εναγώνια έκβαση μιας σύγκρουσης. Και το νέο έργο που προκύπτει δεν αποτελεί υπέρβαση της αγωνίας, είναι η ίδια η αγωνία. Είναι ο δάσκαλος που περηφανεύεται για τους μαθητές του, οι μαθητές που φέρνουν την εκ των υστέρων αναγνώριση του δασκάλου, ο μοιραίος ανταγωνισμός, ο φόβος της μίμησης, η παρερμηνεία και η άρνηση, η αγωνία της επίδρασης, μια «πειθαρχημένη διαστροφή», σύμφωνα πάντα με τον Μπλουμ. Ως πειθαρχημένη διαστροφή, τελικά, μπορεί να ιδωθεί και η επιστολή που «στέλνεται» για να λογαριαστεί η αποστολέας με τα δικά της πεπραγμένα. Μ’ ένα διακριτικό χιούμορ να χρωματίζει αναζητήσεις ακόμα και στα πιο βαθιά ερείσματα της καλλιτεχνικής συγκίνησης και μια παιδαγωγική διαρκώς ανοιχτή στην κριτική. Μακριά απ’ τον συνήθη σχηματισμό, εξαιτίας της μακράς παράδοσης «εργαστηρίων» διασήμων ζωγράφων, μιας αυλής γύρω από τον δάσκαλο. Αυλής οπαδών-μαθητών, μα και υστερόβουλης κλίκας ατόμων που περιμένουν να ευεργετηθούν ως διάδοχοι. Η Τέτα Μακρή προτιμά να ολοκληρώσει τη θητεία της δασκάλας με ένα επιπλέον, έντυπο και συνεπώς αποστασιοποιημένο, μάθημα. Ένα ιδιαίτερο encore, εν επιγνώσει του ότι πάλι θα χαθεί το 2% – το «μερίδιο των αγγέλων».

Τέτα Μακρή: Μια ιδιαίτερη παιδαγωγική

Σύνδεση