Γιάννης Σωτ. Κολιόπουλος (1942-2022)

Σε εποχή που μόνο Βρετανοί ιστορικοί εξέδιδαν στις εκδόσεις Oxford University Press ή και Clarendon Press της Οξφόρδης, ο Γιάννης Κολιόπουλος, με διδακτορικό από το London School of Economics, εξέδωσε δύο απανωτά βιβλία στον ιστορικό εκδοτικό οίκο: Greece and the British Connection 1935-1941 (1977), και Brigands with a Cause: Brigandage and Irredentism in Modern Greece 1821-1912 (1987). Στο εξωτερικό ο Κολιόπουλος τιμήθηκε με το βραβείο Steven Runciman για το ιστορικό του έργο από το King’ s College του Λονδίνου. Στην Ελλάδα τον τίμησαν δυο γενεές ιστορικών από το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης που υπήρξαν φοιτητές του: Βασίλης Γούναρης, Γιάννης Στεφανίδης, Δημήτρης Λυβάνιος, Ιάκωβος Μιχαηλίδης, Στράτος Δορδανάς, Σωτηρούλα Βασιλείου, Πέτρος Παπαπολυβίου, Βλάσης Βλασσίδης και πολλοί ακόμα. Το χαρακτηριστικό του Γιάννη Κολιόπουλου που τον έκανε μοναδικό ανάμεσα στους συγχρόνους του ήταν η επιλογή θεμάτων τα οποία περνούσαν απαρατήρητα από τους περισσότερους ομότεχνούς του. Ο όρος «πέραν» Ελλάς που βρίσκουμε σε κείμενα της Παλιγγενεσίας από το 1821, δηλώνει τους αλλόγλωσσους Χριστιανούς των βορείων κυρίως εσωτερικών χωρών που ενσωματώθηκαν στο σύγχρονο έθνος των Ελλήνων. Οι «άλλοι Έλληνες» υπήρξαν σύνοικοι εκείνων που την νεότερη εποχή ονομάστηκαν Έλληνες, με κριτήρια ταυτότητας την γλώσσα και την Ορθόδοξη πίστη. Κατά τον Κολιόπουλο, τέτοιοι «άλλοι Έλληνες» υπήρξαν οι Αλβανοί Χριστιανοί, οι Βλάχοι και οι νότιες σποράδες των Σλάβων. Και συμπληρώνει ο Κολιόπουλος: «Η εξέταση της μακράς διαδικασίας που απαίτησε, η ενσωμάτωση των “άλλων” Ελλήνων σε διάστημα ενός και πλέον αιώνος (1800-1912) και των συνθηκών υπό τις οποίες συντελέσθηκε αυτή η διαδικασία θα συμβάλουν στην κατανόηση ενός ζητήματος το οποίο είχε κατά καιρούς ανασυρθή από τα αζήτητα της Ιστορίας, είτε για να καταγγελθή το ελληνικό κράτος για την αφομοιωτική του πολιτική, είτε για να υμνηθή για τις επιδόσεις του στον τομέα αυτό».[1] Υπήρξε ακόμα ο ερευνητής που γνώριζε όσο λίγοι τις βαλκανικές ταυτότητες ώστε να ξεχωρίζει τις προσφυγικές εγκαταστάσεις από τους γηγενείς σλαβοφώνους. Η χάραξη των συνόρων της ελληνικής επικράτειας υπήρξε από τα πιο πρωτότυπά του επιτεύγματα. Με την μοναδική του ευρυμάθεια χρησιμοποιούσε τις μαρτυρίες των λογίων όπως του Κωσταντίνου Κούμα και του Αδαμάντιου Κοραή για να επιβεβαιώσει ή και αμφισβητήσει μια πολιτισμική - εθνολογική εικασία. Όμως αμφιβολία δεν χωράει για τον ρόλο των προσφύγων στην ελληνική κοινωνία: «Οι Έλληνες πρόσφυγες που είχαν διασωθεί μέσα από τα ερείπια των δυναστικών αυτοκρατοριών των Οθωμανών, των Ρομανώφ και των Αψβούργων, κατέκλυζαν την Ελλάδα την εποχή που οι Έλληνες της Ελλάδας άφηναν τη χώρα, για νέες πατρίδες. Η μετανάστευση από την Ελλάδα μετά τον Αγώνα και ως την τελευταία δεκαετία του 19ου αιώνα παραμένει ακατάγραφη».[2] Η χρήση των πηγών στο έργο του είναι υποδειγματική. Η μελέτη του για την παρανομία στην ελληνική ύπαιθρο στα μέσα του 19ου αιώνα, συνδυάζεται με τους αλυτρωτικούς αγώνες στην Θεσσαλία, την Ήπειρο και την Κρήτη. Βασικές πηγές του αποτέλεσαν τα Γενικά Αρχεία του Κράτους (ΓΑΚ) και το Ιστορικό Αρχείο του Υπουργείου Εξωτερικών (ΑΥΕ). Από το πρώτο χρησιμοποιήθηκαν τα έγγραφα του Οθωνικού Αρχείου. Εκτός από τις εκθέσεις των νομαρχών και των επάρχων, που βασίζονταν σε αναφορές των δημάρχων και των διοικητών των καταδιωκτικών αποσπασμάτων, στο Υπουργείο Εσωτερικών κατέληγε και μεγάλο μέρος της υπηρεσιακής αλληλογραφίας σχετικά με την ληστεία. Το φαινόμενο παρακολουθεί τους αλυτρωτικούς πολέμους του κράτους, ώστε ληστεία και κρατική ενθάρρυνση να συμβαδίζουν. Έτσι δύο φαινομενικά ξεχωριστά αντικείμενα της ιστορικής θεώρησης συγκλίνουν και συχνά ταυτίζονται. Πολιτεία και παρανομία θα συναντηθούν στις παρυφές του κράτους.[3] Ο Κολιόπουλος χρησιμοποιεί συχνά τον όρο «ανακαίνιση» για να περιγράψει τις πολιτισμικές αλλαγές που σημειώνονται διαρκώς στην εξέλιξη του ελληνικού Έθνους. «Η ελληνική Ανατολή υπήρξε επινόηση αναπόφευκτη όσο και η ελληνική Δύση. Εξυπηρέτησε την αναζήτηση των απαραίτητων στοιχείων για την ανακαίνιση του Ελληνικού Έθνους ως σημείο αναφοράς για τον καθορισμό της σημασίας αυτών των στοιχείων. Ανατολική ήταν η αυτοκρατορία της αλούσης Νέας Ρώμης, ανατολική και η Ορθόδοξος του Χριστού Εκκλησία, ανατολική και η αυτοκρατορία του Οθωμανού δεσπότη των Ελλήνων (…) Αστήρικτη είναι η υπόθεση ότι το ελληνικό έθνος είχε διαφυλάξει κάποια ανατολικά αρχέτυπα τα οποία εσάρωσε το δυτικότροπο διαφωτιστικό κίνημα των Ελλήνων.»[4] Οι αρνητές της Δύσης και η καταδίκη της ρήξης με την Μεγάλη του Χριστού Εκκλησία προήλθαν κυρίως από συντηρητικούς εκπροσώπους της Εκκλησίας. Ο Δυτικός ορθολογισμός και οι κοραϊκές του προεκτάσεις εξακολουθούν να απασχολούν κάποιους νοσταλγούς μιας φαντασιακής «λαϊκής αρχοντιάς» που περιοριζόταν σε ελάχιστους κατοίκους της τουρκοκρατούμενης χώρας. Ένας ακόμα προσφιλής μύθος της νοσταλγίας υπήρξε η αυτοδιοίκηση των κοινοτήτων της Τουρκοκρατίας. «Οι κοινότητες αυτές, σε αντίθεση προς εκείνες της ελληνικής Διασποράς, αναπτύχθηκαν ως θεσμοί συμπληρωματικοί της κεντρικής Οθωμανικής εξουσίας, αφού κύρια αποστολή τους ήταν η κατανομή των φορολογικών βαρών στα μέλη της κοινότητας και η συλλογή του κάθε είδους φόρων εν ονόματι της κεντρικής εξουσίας».[5] Μετά από δύο και πλέον αιώνες η αντιπαράθεση Διαφωτισμού και θρησκευτικού συντηρητισμού διατυπώνεται από οπαδούς των «Ενωτικών» και των «Ανθενωτικών» του Βυζαντίου, τους φίλους του Κοραή και του Αθανάσιου Πάριου. Η αντιπαράθεση είναι ψευδεπίγραφη: «Οι πολίτες, όσοι είναι σε θέση να παρακολουθήσουν αυτή την αντιπαλότητα, δείχνουν να δυσπιστούν τόσο προς τους θιασώτες των “ανατολικών” παραδόσεων όσο και προς τους όψιμους Ιακωβίνους, οι οποίοι παριστάνουν τους ανακαινιστές με κίνητρο την νομή της εξουσίας».[6] Η ανακοίνωση του Γιάννη Κολιόπουλου στην Επιστημονική Ημερίδα που οργάνωσε η Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών στις 29 Απριλίου 2007, με τίτλο «Η Ιστορία και οι χρήστες της», μας είπε με δικά του λόγια ότι η μελέτη του ιστορικού παρελθόντος βοηθάει τους ανθρώπους να κατανοήσουν ότι αποτελούν μέρος ενός ενιαίου κόσμου. Τους βοηθάει να σέβονται την ιδιαιτερότητα και να μην φοβούνται την ετεροδοξία, να διακρίνουν τα γεγονότα από τις εικασίες και να δυσπιστούν προς τις απλουστεύσεις και την μισαλλοδοξία: «Ο σχετικισμός, αυτή η μάστιγα της οργανωμένης πολιτείας, που συχνά σαγηνεύει τους θιασώτες της ήσσονος προσπάθειας, τους νωθρούς και απαίδευτους, καλλιεργεί την θέση ότι δεν υπάρχει αντικειμενική αλήθεια, ούτε ιστορική πραγματικότητα και ότι η άποψη του απαίδευτου έχει το ίδιο βάρος με αυτή του πεπαιδευμένου, ότι δεν υπάρχουν αυθεντίες, ούτε βέβαια αριστεία». Είναι γεγονός ότι η εκπαίδευση και ιδιαίτερα η αριστεία, είναι προϊόντα μεγάλης προσπάθειας και, γιατί όχι, και χαρίσματος. Δεν κατανέμονται όπως άλλα αγαθά, αλλά είμαστε όλοι αποδέκτες της θετικής τους αύρας. [1] Ιωάννης Σ. Κολιόπουλος, Η «πέραν» Ελλάς και οι «άλλοι» Έλληνες. Το σύγχρονο ελληνικό έθνος και οι ετερόγλωσσοι σύνοικοι χριστιανοί (1800-1912), Βάνιας, Θεσσαλονίκη 2003, σ. 10. [2] Ιωάννης Σ. Κολιόπουλος, Ιστορία της Ελλάδος από το 1800, τόμος Α΄: Το έθνος, η πολιτεία και η κοινωνία των Ελλήνων, Βάνιας, Θεσσαλονίκη 2000, σσ. 192-200. [3] Γιάννης Κολιόπουλος, Ληστές. Η Κεντρική Ελλάδα στα μέσα του 19ου αιώνα, Ερμής, Αθήνα 1979, σσ. 1-61. [4] Ιωάννης Σ. Κολιόπουλος, Δυτικά της Εδέμ. Η ανακαίνιση του ελληνικού έθνους και η νοσταλγία του «ανατολικού παρελθόντος»: Δοκίμια της περιόδου 1989-2004, Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη 2010, σσ. 51-54. [5] Στο ίδιο, σσ. 56-57. [6] Στο ίδιο, σσ. 60-61.

Γιάννης Σωτ. Κολιόπουλος (1942-2022)

Σύνδεση