Η Ουκρανία είναι το μέλλον

1. Η Ρωσία, μια γερασμένη τυραννία, επιδιώκει να καταστρέψει την Ουκρανία, μια δημοκρατία που αντιστέκεται. Μια νίκη της Ουκρανίας θα επιβεβαιώσει την αρχή της ανεξαρτησίας, θα επιτρέψει να προχωρήσει η ενοποίηση της Ευρώπης και θα δώσει την δυνατότητα στους ανθρώπους με καλή θέληση να αντιμετωπίσουν ανανεωμένοι άλλες παγκόσμιες προκλήσεις. Αντίθετα, μια ρωσική νίκη, θα επεκτείνει τις γενοκτονικές πολιτικές στην Ουκρανία, υποτάσσοντας τους Ευρωπαίους και ακυρώνοντας κάθε όραμα για μια γεωπολιτική Ευρωπαϊκή Ένωση. Εάν η Ρωσία συνεχίσει τον παράνομο αποκλεισμό της Μαύρης Θάλασσας, μπορεί να επιφέρει λιμό σε Αφρικανούς και Ασιάτες, οι οποίοι εξαρτώνται από τα ουκρανικά σιτηρά, προκαλώντας μια διαρκή διεθνή κρίση που θα καταστήσει σχεδόν αδύνατη την αντιμετώπιση κοινών απειλών όπως η κλιματική αλλαγή. Μια ρωσική νίκη θα ενισχύσει τους φασίστες και τους άλλους τυράννους, καθώς και τους μηδενιστές, οι οποίοι αντιλαμβάνονται την πολιτική ως μια παράσταση σκηνοθετημένη από ολιγάρχες για να αποσπάσουν την προσοχή των απλών πολιτών από την καταστροφή του κόσμου. Με άλλα λόγια, αυτός ο πόλεμος θέτει τις βάσεις για τον εικοστό πρώτο αιώνα. Αφορά τις πολιτικές μαζικού θανάτου και το νόημα της ζωής στην πολιτική. Αφορά τη δυνατότητα ενός δημοκρατικού μέλλοντος. Οι συζητήσεις για τη δημοκρατία συχνά ξεκινούν με τις αρχαίες πόλεις-κράτη της Ελλάδας. Σύμφωνα με τον μύθο για την καταγωγή της Αθήνας, οι θεοί Ποσειδώνας και Αθηνά πρόσφεραν δώρα στους πολίτες για να αποκτήσουν την ιδιότητα του προστάτη της πόλης. Ο Ποσειδώνας, ο θεός της θάλασσας, χτύπησε το έδαφος με την τρίαινά του, κάνοντας τη γη να τρέμει και να αναβλύσει αλμυρό νερό. Πρόσφερε στους Αθηναίους την ισχύ της θάλασσας και τη δύναμη στον πόλεμο, αλλά εκείνοι ωχρίασαν από την γεύση της άλμης. Στη συνέχεια η Αθηνά φύτεψε έναν σπόρο από τον οποίο φύτρωσε μια ελιά. Προσέφερε σκιά για σκέψη, ελιές για τροφή, και λάδι για μαγείρεμα. Το δώρο της Αθηνάς κρίθηκε ανώτερο και η πόλη έλαβε το όνομα και την προστασία της. Ο ελληνικός μύθος παρουσιάζει το όραμα της δημοκρατίας ως ηρεμία, ως μια ζωή στοχασμού και κατανάλωσης. Ωστόσο, η Αθήνα έπρεπε να νικήσει σε πολέμους για να επιβιώσει. Η πιο διάσημη υπεράσπιση της δημοκρατίας, ο Επιτάφιος Λόγος του Περικλή, αφορά την αρμονία μεταξύ του κινδύνου και της ελευθερίας. Ο Ποσειδώνας είχε δίκιο για τον πόλεμο: κάποιες φορές η τρίαινα πρέπει να χτυπήσει στο έδαφος. Αποδείκνυε επίσης την αλληλεξάρτηση. Η ευημερία και κάποιες φορές η επιβίωση εξαρτώνται από το θαλάσσιο εμπόριο. Πώς θα μπορούσε, τελικά, μια μικρή πόλη-κράτος όπως η Αθήνα να διαθέσει το περιορισμένο έδαφός της αποκλειστικά στις ελιές; Οι αρχαίοι Αθηναίοι τρέφονταν με σιτηρά που μετέφεραν από τη βόρεια ακτή της Μαύρης Θάλασσας, που καλλιεργούνταν στη μαύρη γη της σημερινής νότιας Ουκρανίας. Μαζί με τους Εβραίους, οι Έλληνες έχουν την μακροβιότερη συνεχή παρουσία στην Ουκρανία. Η Μαριούπολη ήταν η πόλη τους, μέχρι που την κατέστρεψαν οι Ρώσοι. Η νότια περιοχή της Χερσώνας, όπου τώρα διεξάγονται μάχες, φέρει ένα ελληνικό όνομα δανεισμένο από ελληνική πόλη. Τον Απρίλιο, οι Ουκρανοί βύθισαν τη ρωσική ναυαρχίδα, το «Μόσκβα», με τους πυραύλους Neptune – το ρωμαϊκό όνομα του Ποσειδώνα. Τυχαίνει το εθνικό σύμβολο της Ουκρανίας να είναι η τρίαινα. Την συναντάμε ανάμεσα στα απομεινάρια του κράτους που ίδρυσαν οι Βίκινγκς στο Κίεβο πριν από περίπου χίλια χρόνια. Αφού ασπάστηκαν τον Χριστιανισμό από το Βυζάντιο, την ελληνόφωνη Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, οι ηγεμόνες του Κιέβου εγκαθίδρυσαν το κοσμικό δίκαιο. Η οικονομία στράφηκε από τη δουλεία στη γεωργία, καθώς οι άνθρωποι έγιναν αντικείμενο φορολογίας και όχι αιχμαλωσίας. Στους επόμενους αιώνες, μετά την πτώση του κράτους του Κιέβου, οι Ουκρανοί αγρότες υποδουλώθηκαν από τους Πολωνούς και στη συνέχεια από τους Ρώσους. Όταν οι Ουκρανοί ηγέτες ίδρυσαν μια δημοκρατία το 1918, αναβίωσαν την τρίαινα ως εθνικό σύμβολο. Η ανεξαρτησία δεν σήμαινε μόνο ελευθερία από τη δουλεία, αλλά και την ελευθερία να χρησιμοποιούν τη γη όπως ήθελαν. Ωστόσο, η Δημοκρατία της Ουκρανίας ήταν βραχύβια. Όπως πολλές άλλες νέες δημοκρατίες που ιδρύθηκαν μετά το τέλος της ρωσικής αυτοκρατορίας το 1917, καταστράφηκε από τους Μπολσεβίκους και τα εδάφη της ενσωματώθηκαν στη Σοβιετική Ένωση. Επιδιώκοντας να ελέγξει το εύφορο έδαφος της Ουκρανίας, ο Ιωσήφ Στάλιν προκάλεσε πολιτικό λιμό που θανάτωσε περίπου τέσσερα εκατομμύρια κατοίκους της Σοβιετικής Ουκρανίας το 1932 και το 1933. Οι Ουκρανοί υπερπλεόναζαν στα σοβιετικά στρατόπεδα συγκέντρωσης γνωστά ως γκουλάγκ. Όταν η ναζιστική Γερμανία εισέβαλε στη Σοβιετική Ένωση, ο στόχος του Αδόλφου Χίτλερ ήταν ο έλεγχος της ουκρανικής γεωργίας. Οι Ουκρανοί υπερπλεόναζαν και πάλι ανάμεσα στα θύματα αμάχων – αυτή τη φορά των Γερμανών κατακτητών αλλά και των στρατιωτών του Κόκκινου Στρατού που νίκησε τους Γερμανούς. Μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, η Σοβιετική Ουκρανία ωστόσο υποβλήθηκε σε μια αργή διαδικασία εκρωσισμού κατά την διάρκεια της οποίας η κουλτούρα της υποβαθμίστηκε. Όταν το 1991 η Σοβιετική Ένωση κατέρρευσε, οι Ουκρανοί επανέφεραν την τρίαινα ως εθνικό τους σύμβολο. Κατά τις τρεις δεκαετίες που ακολούθησαν, η Ουκρανία κινήθηκε, με παλινωδίες αλλά αναμφισβήτητα, προς την κατεύθυνση της λειτουργικής δημοκρατίας. Η γενιά που σήμερα διοικεί τη χώρα γνωρίζει τη σοβιετική και προ-σοβιετική ιστορία, αλλά θεωρεί αυτονόητη την ανεξαρτησία. Σε μια εποχή που η δημοκρατία βρίσκεται σε παρακμή σε όλο τον κόσμο[1] και απειλείται στις Ηνωμένες Πολιτείες, η ουκρανική αντίσταση στη ρωσική επιθετικότητα παρέχει μια απρόσμενη (για πολλούς) επιβεβαίωση της πίστης στις αρχές και το μέλλον της δημοκρατίας. Υπ’ αυτήν την έννοια, η Ουκρανία αποτελεί πρόκληση για όσους στη Δύση έχουν ξεχάσει την ηθική βάση της δημοκρατίας, παραχωρώντας έτσι, συνειδητά ή ασυνείδητα, έδαφος στην ολιγαρχία και τον ιμπεριαλισμό στο εσωτερικό και στο εξωτερικό. Η ουκρανική αντίσταση[2] είναι μια ευπρόσδεκτη και απαραίτητη πρόκληση. 2. Το τεστ του κατευνασμού Η ιστορία της δημοκρατίας του εικοστού αιώνα εμπεριέχει μια υπενθύμιση για το τι συμβαίνει όταν αυτή η πρόκληση δεν αντιμετωπίζεται. Όπως και η περίοδος μετά το 1991, η περίοδος μετά το 1918 γνώρισε την άνοδο και την πτώση της δημοκρατίας. Σήμερα, πιθανόν το σημείο καμπής (με τον ένα ή τον άλλο τρόπο) να είναι η Ουκρανία. Στην Ευρώπη του Μεσοπολέμου ήταν η Τσεχοσλοβακία. Όπως η Ουκρανία το 2022[3], η Τσεχοσλοβακία το 1938 ήταν μια ατελής πολύγλωσση δημοκρατία σε μια δύσκολη περιοχή. Το 1938 και το 1939, αφού οι ευρωπαϊκές δυνάμεις επέλεξαν να κατευνάσουν τη ναζιστική Γερμανία στο Μόναχο, το καθεστώς του Χίτλερ κατέστειλε τη δημοκρατία της Τσεχοσλοβακίας μέσω του εκφοβισμού, της εισβολής χωρίς αντίσταση, της διχοτόμησης και της προσάρτησης. Αυτό που συνέβη στην Τσεχοσλοβακία στην πραγματικότητα ήταν παρόμοιο με αυτό που φαίνεται να έχει σχεδιάσει η Ρωσία για την Ουκρανία. Η ρητορική του Πούτιν[4] μοιάζει σε σημείο λογοκλοπής με τη ρητορική του Χίτλερ: και οι δύο ισχυρίζονται ότι μια γειτονική δημοκρατία είναι κατά κάποιο τρόπο τυραννική, και οι δύο επικαλούνται φανταστικές παραβιάσεις δικαιωμάτων των μειονοτήτων ως λόγο εισβολής, και οι δύο υποστηρίζουν ότι ένα γειτονικό έθνος δεν υπάρχει πραγματικά και ότι το κράτος του είναι παράνομο. Το 1938, η Τσεχοσλοβακία είχε αξιοπρεπείς ένοπλες δυνάμεις, την καλύτερη βιομηχανία όπλων στην Ευρώπη και μια φυσική άμυνα ενισχυμένη από οχυρώσεις. Η ναζιστική Γερμανία μπορεί να μην κέρδιζε την Τσεχοσλοβακία σε έναν ανοιχτό πόλεμο και σίγουρα δεν θα το κατάφερνε τόσο γρήγορα και εύκολα. Ωστόσο, οι σύμμαχοι της Τσεχοσλοβακίας την εγκατέλειψαν και οι ηγέτες της μοιραία επέλεξαν την εξορία αντί για την αντίσταση. Η ήττα ήταν, υπό μια ουσιαστική έννοια, ηθική. Και επέτρεψε τη φυσική μεταμόρφωση μιας ηπείρου μέσω του πολέμου, δημιουργώντας τις προϋποθέσεις για το Ολοκαύτωμα των Εβραίων της Ευρώπης. Όταν η Γερμανία εισέβαλε στην Πολωνία τον Σεπτέμβριο του 1939, κατά την έναρξη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, η Τσεχοσλοβακία δεν υπήρχε πια, και τα εδάφη και οι πόροι της είχαν εκ νέου καταμεριστεί σύμφωνα με τις γερμανικές επιθυμίες. Η Γερμανία είχε πλέον μεγαλύτερα σε έκταση σύνορα με την Πολωνία, περισσότερο πληθυσμό, τσεχοσλοβακικά τανκς και δεκάδες χιλιάδες Σλοβάκους στρατιώτες. Ο Χίτλερ απέκτησε επίσης τώρα έναν ισχυρό σύμμαχο στη Σοβιετική Ένωση, η οποία συμμετείχε στην καταστροφή της Πολωνίας μετά την εισβολή από τα ανατολικά. Κατά τη διάρκεια της εισβολής της Γερμανίας στη Γαλλία και τις Κάτω Χώρες το 1940 και κατά τη διάρκεια της Μάχης της Βρετανίας αργότερα την ίδια χρονιά, τα γερμανικά οχήματα τροφοδοτούνταν με σοβιετική βενζίνη και οι Γερμανοί στρατιώτες με σοβιετικά σιτηρά, τα οποία σχεδόν όλα προέρχονταν από την Ουκρανία. Αυτή η αλληλουχία γεγονότων ξεκίνησε με την εύκολη απορρόφηση της Τσεχοσλοβακίας από τη Γερμανία. Ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος, τουλάχιστον με τη μορφή που πήρε, θα ήταν αδύνατος εάν οι Τσεχοσλοβάκοι είχαν αντισταθεί. Κανείς δεν μπορεί να γνωρίζει τι θα είχε συμβεί αν οι Γερμανοί είχαν βρεθεί σε τέλμα στη Βοημία το 1938. Αλλά μπορούμε να είμαστε βέβαιοι ότι ο Χίτλερ δεν θα είχε την αίσθηση της ακαταμάχητης ορμής που του χάρισε συμμάχους και τρόμαξε τους εχθρούς του. Σίγουρα θα ήταν πιο δύσκολο για τη σοβιετική ηγεσία να δικαιολογήσει μια συμμαχία. Ο Χίτλερ δεν θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει τα τσεχοσλοβακικά όπλα στην επίθεσή του εναντίον της Πολωνίας, η οποία θα είχε ξεκινήσει αργότερα, αν ξεκινούσε. Το Ηνωμένο Βασίλειο και η Γαλλία θα είχαν περισσότερο χρόνο να προετοιμαστούν για πόλεμο και ίσως να βοηθήσουν την Πολωνία. Το 1938, η Ευρώπη έβγαινε από τη Μεγάλη Ύφεση, η οποία ήταν η κύρια δύναμη που ωθούσε τους ανθρώπους στα πολιτικά άκρα. Αν είχε ανοίξει το ρουθούνι του Χίτλερ στην πρώτη του εκστρατεία, η απήχηση της ακροδεξιάς ίσως να ήταν περιορισμένη. 3. Μεταμοντέρνοι τύραννοι Σε αντίθεση με τους ηγέτες της Τσεχοσλοβακίας, οι Ουκρανοί ηγέτες επέλεξαν να πολεμήσουν και υποστηρίχθηκαν, τουλάχιστον ως ένα βαθμό, από άλλες δημοκρατίες. Αντιστεκόμενοι, οι Ουκρανοί απέκρουσαν μια σειρά από πολύ σκοτεινά σενάρια και έδωσαν στις δημοκρατίες της Ευρώπης και της Βόρειας Αμερικής πολύτιμο χρόνο να σκεφτούν και να προετοιμαστούν. Όπως με τον κατευνασμό του 1938, μπορεί να εκτιμήσει κανείς τη σπουδαιότητα της ουκρανικής αντίστασης του 2022, αναλογιζόμενος τα μέλλοντα που αυτή αφήνει ανοικτά ή αποκλείει. Και για να το καταφέρει αυτό, χρειάζεται το παρελθόν για να κατανοήσει το παρόν. Η κλασική έννοια της τυραννίας και η σύγχρονη έννοια του φασισμού βοηθούν εξίσου στην κατανόηση του καθεστώτος του Πούτιν, αλλά δεν είναι αρκετές. Οι βασικές αδυναμίες των τυραννιών είναι γενικές και γνωστές ανέκαθεν – καταγράφονται, για παράδειγμα, στην Πολιτεία του Πλάτωνα. Οι τύραννοι δεν δέχονται να ακούσουν καλές συμβουλές, γίνονται εμμονικοί καθώς γερνούν και αρρωσταίνουν, και επιθυμούν να αφήσουν πίσω τους μια αθάνατη κληρονομιά. Σίγουρα όλα αυτά είναι εμφανή στην απόφαση[5] του Πούτιν να εισβάλει στην Ουκρανία. Ο φασισμός, μια συγκεκριμένη μορφή τυραννίας, βοηθά επίσης να ερμηνεύσουμε τη σημερινή Ρωσία, η οποία χαρακτηρίζεται από την προσωπολατρία, τον de facto μονοκομματισμό, τη μαζική προπαγάνδα, την προτεραιότητα της βούλησης έναντι της λογικής και την πολιτική «εμείς εναντίον των άλλων». Επειδή ο φασισμός βάζει τη βία πάνω από τη λογική, μπορεί να νικηθεί μόνο με βία. Ο φασισμός ήταν ιδιαίτερα δημοφιλής –και όχι μόνο στις φασιστικές χώρες– μέχρι το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Απαξιώθηκε μόνο επειδή η Γερμανία και η Ιταλία έχασαν τον πόλεμο. Παράθυρο με θέα… Συντρίμμια σε ένα από τα διαμερίσματα τριώροφου κτιρίου που καταστράφηκε από ρωσικές ρουκέτες, Ζαπορίζια, 24 Σεπτεμβρίου 2022. © Smytro Smolienko/ Ukrinform/ Getty Images/ Ideal Image Αν και η Ρωσία είναι φασιστική στην ηγεσία, δεν είναι φασιστική πέρα ως πέρα. Υπάρχει ένα ιδιαίτερο κενό στο κέντρο του καθεστώτος του Πούτιν. Είναι το κενό στα μάτια των Ρώσων αξιωματούχων στις φωτογραφίες καθώς κοιτάζουν σε μια άδεια μεσαία απόσταση, μια συνήθεια που πιστεύουν ότι προβάλλει αρρενωπή νηφαλιότητα. Το καθεστώς του Πούτιν δεν λειτουργεί συσπειρώνοντας την κοινωνία με τη βοήθεια ενός μοναδικού μεγάλου οράματος, όπως έκαναν η φασιστική Γερμανία και η Ιταλία, αλλά αδρανοποιώντας τα άτομα, διαβεβαιώνοντάς τα ότι δεν υπάρχουν βεβαιότητες και θεσμοί που μπορούν να εμπιστευτούν. Αυτή η πολιτική της αδρανοποίησης αποτέλεσε πρόβλημα για τους Ρώσους ηγέτες κατά τη διάρκεια του πολέμου στην Ουκρανία, επειδή έχουν εκπαιδεύσει τους πολίτες τους να βλέπουν τηλεόραση αντί να αγωνίζονται. Αλλά κι έτσι, ο μηδενισμός που θεμελιώνει την αδρανοποίηση θέτει σε άμεσο κίνδυνο τη δημοκρατία. Το καθεστώς Πούτιν[6] είναι ιμπεριαλιστικό και ολιγαρχικό και η ύπαρξή του εξαρτάται από την προπαγάνδα που ισχυρίζεται ότι όλος ο κόσμος είναι πάντα ίδιος. Ενώ η Ρωσική υποστήριξη του φασισμού, του λευκού εθνικισμού και του χάους κερδίζει οπαδούς συγκεκριμένου είδους, ο απύθμενος μηδενισμός της είναι αυτό που προσελκύει πολίτες δημοκρατιών που δεν είναι σίγουροι για το πού μπορούν να βρουν ηθικά ορόσημα – πολίτες που έχουν διδαχθεί, στα δεξιά, ότι η δημοκρατία είναι φυσική συνέπεια του καπιταλισμού ή, στα αριστερά, ότι όλες οι απόψεις είναι εξίσου έγκυρες. Το δώρο των Ρώσων προπαγανδιστών ήταν να διαλύουν ιδέες, να ξεφλουδίζουν τα στρώματα του κρεμμυδιού μέχρι να μην μένει τίποτα παρά τα δάκρυα των άλλων και το δικό τους κυνικό γέλιο. Η Ρωσία κέρδισε τον πόλεμο προπαγάνδας την τελευταία φορά που εισέβαλε στην Ουκρανία, το 2014, στοχεύοντας ευάλωτους Ευρωπαίους και Αμερικανούς στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης με ιστορίες για τους Ουκρανούς σαν Ναζί, Εβραίους, φεμινίστριες και γκέι. Αλλά πολλά έχουν αλλάξει από τότε: μια γενιά νεότερων Ουκρανών ήρθε στην εξουσία που επικοινωνεί καλύτερα από τους γηραιότερους Ρώσους στο Κρεμλίνο. Το καθεστώς του Πούτιν το υπερασπίζουν άνθρωποι οι οποίοι λειτουργούν σαν κριτικοί λογοτεχνίας που διαρκώς αποδομούν και αποκρύπτουν. Η ουκρανική αντίσταση που ενσαρκώνει ο Πρόεδρος Βολοντίμιρ Ζελένσκι, μοιάζει περισσότερο με λογοτεχνία: περισσότερη προσοχή στην αισθητική, αναμφίβολα, αλλά με σκοπό την διατύπωση αξιών. Αν το μόνο που διαθέτει κανείς είναι η λογοτεχνική κριτική, τότε δέχεται ότι όλα γίνονται αέρας και εγκαταλείπει τις αξίες που κάνουν δυνατή την πολιτική της δημοκρατίας. Αλλά όταν κάποιος διαθέτει λογοτεχνία, βιώνει μια ορισμένη σταθερότητα, μια αίσθηση ότι η ενσάρκωση αξιών είναι πιο ενδιαφέρουσα και πιο θαρραλέα από την απόρριψη ή τον χλευασμό τους. Η δημιουργία προηγείται της κριτικής και την ξεπερνά σε διάρκεια· η δράση είναι ανώτερη της χλεύης. Όπως είπε ο Περικλής, «πιστεύοντες οὐ ταῖς παρασκευαῖς τὸ πλέον καὶ ἀπάταις ἢ τῷ ἀφ’ ἡμῶν αὐτῶν ἐς τὰ ἔργα εὐψύχῳ» (Διότι τὴν ἐμπιστοσύνην μας στηρίζομεν ὄχι εἰς τὰς προετοιμασίας ἢ εἰς τὰ πολεμικὰ τεχνάσματα, ἀλλ’ εἰς τὴν προσωπικήν μας κατὰ τὴν ὥραν τῆς δράσεως εὐψυχίαν)[7]. Η αντίθεση ανάμεσα στα ύπουλα μαύρα κοστούμια των Ρώσων ιδεολόγων και προπαγανδιστών και το σοβαρό χακί χρώμα των Ουκρανών ηγετών και στρατιωτών υπενθυμίζει μια από τις πιο θεμελιώδεις προϋποθέσεις της δημοκρατίας: τα άτομα πρέπει να προβάλλουν ανοιχτά αξίες παρά τον κίνδυνο που αυτό συνεπάγεται. Οι αρχαίοι φιλόσοφοι καταλάβαιναν ότι οι αρετές είναι εξίσου σημαντικές με τους υλικούς παράγοντες για την άνοδο και την πτώση των καθεστώτων. Οι αρχαίοι Έλληνες γνώριζαν ότι η δημοκρατία μπορούσε να υποκύψει στην ολιγαρχία, οι Ρωμαίοι γνώριζαν ότι οι δημοκρατίες μπορούσαν να γίνουν αυτοκρατορίες και οι δύο γνώριζαν ότι τέτοιοι μετασχηματισμοί ήταν ηθικοί όσο και θεσμικοί. Αυτή η γνώση αποτελεί θεμέλιο των δυτικών λογοτεχνικών και φιλοσοφικών παραδόσεων. Όπως αναγνώριζε ο Αριστοτέλης, η αλήθεια ήταν ταυτόχρονα απαραίτητη για τη δημοκρατία και ευάλωτη στην προπαγάνδα. Κάθε αναβίωση της δημοκρατίας, συμπεριλαμβανομένης της αμερικανικής του 1776 με τις αυτονόητες αλήθειες της, εξαρτιόταν από ηθικές διακηρύξεις: όχι ότι ήταν αναπόφευκτο να υπάρξει η δημοκρατία, αλλά ότι έπρεπε να υπάρχει, ως έκφραση επαναστατικής ηθικής δέσμευσης ενάντια στις πανταχού παρούσες βαρυτικές δυνάμεις της ολιγαρχίας και της αυτοκρατορίας. Το ίδιο ισχύει για κάθε αναβίωση της δημοκρατίας εκτός από την πιο πρόσφατη, που ακολούθησε τις ανατολικοευρωπαϊκές επαναστάσεις του 1989 και την πτώση της Σοβιετικής Ένωσης το 1991. Σε αυτό το σημείο, καθώς η Ρωσία και η Ουκρανία αναδύθηκαν ως ανεξάρτητα κράτη, μια διεστραμμένη πίστη σφηνώθηκε στο «τέλος της ιστορίας», στην έλλειψη εναλλακτικών της δημοκρατίας, και στην φύση του καπιταλισμού. Πολλοί Αμερικανοί είχαν χάσει τον φυσικό φόβο της ολιγαρχίας και της αυτοκρατορίας (της δικής τους ή των άλλων) και είχαν ξεχάσει την οργανική σύνδεση της δημοκρατίας με την ηθική δέσμευση και το ουσιαστικό θάρρος. Η συζήτηση για τη δημοκρατία στα τέλη του εικοστού αιώνα συνδύασε τον ορθό ηθικό ισχυρισμό ότι ο λαός πρέπει να κυβερνά με τον εσφαλμένο γεγονοτικό ισχυρισμό ότι η δημοκρατία είναι η φυσική κατάσταση πραγμάτων ή η αναπόφευκτη συνθήκη ενός ευνοημένου έθνους. Αυτή η παρεξήγηση έκανε τις δημοκρατίες, είτε παλιές είτε νέες, να είναι ευάλωτες. Το σημερινό ρωσικό καθεστώς είναι μια συνέπεια της εσφαλμένης πεποίθησης ότι η δημοκρατία συμβαίνει φυσικά και ότι όλες οι απόψεις είναι εξίσου έγκυρες. Αν αυτό ήταν αλήθεια, τότε η Ρωσία θα ήταν πράγματι δημοκρατία, όπως ισχυρίζεται ο Πούτιν. Ο πόλεμος στην Ουκρανία είναι ένα τεστ για το εάν μια τυραννία που ισχυρίζεται ότι είναι δημοκρατία μπορεί να θριαμβεύσει και κατά συνέπεια να διασπείρει το λογικό και ηθικό της κενό. Όσοι θεωρούσαν τη δημοκρατία δεδομένη υπνοβατούσαν προς την τυραννία. Η ουκρανική αντίσταση είναι το εγερτήριο σάλπισμα. 4. Πραγματικός αγώνας Την Κυριακή πριν ξεκινήσει η Ρωσία την τελευταία της εισβολή στην Ουκρανία, προέβλεψα στην αμερικανική τηλεόραση ότι ο Ζελένσκι θα παραμείνει στο Κίεβο εάν η Ρωσία εισβάλει. Με κορόιδεψαν για αυτή την πρόβλεψη, όπως ακριβώς και όταν προέβλεψα την προηγούμενη ρωσική εισβολή, τον κίνδυνο που εκπροσωπεί ο πρόεδρος των ΗΠΑ Ντόναλντ Τραμπ για την Αμερικανική Δημοκρατία και την απόπειρα πραξικοπήματος του Τραμπ. Πρώην σύμβουλοι του Τραμπ και του Προέδρου Μπαράκ Ομπάμα διαφώνησαν μαζί μου σε μια τάξη στο Πανεπιστήμιο Γέιλ, όπου διδάσκω. Δεν έκαναν τίποτα άλλο από το να αντανακλούν την αμερικανική συναίνεση. Οι Αμερικανοί τείνουν να βλέπουν τον πόλεμο στην Ουκρανία υπό τη μακρά σκιά των επιθέσεων της 11ης Σεπτεμβρίου και των αμερικανικών ηθικών και στρατιωτικών αποτυχιών που ακολούθησαν. Στην κυβέρνηση Μπάιντεν, οι αξιωματούχοι φοβούνταν ότι παίρνοντας το μέρος του Κιέβου κινδύνευαν να επαναληφθεί η πτώση της Καμπούλ. Στους νεότερους και στην πολιτική αριστερά, μια βαθύτερη ανησυχία προέκυψε από την έλλειψη εθνικού απολογισμού για την εισβολή στο Ιράκ, που δικαιολογούνταν εκείνη την εποχή με την ιδέα ότι η καταστροφή ενός καθεστώτος θα δημιουργούσε μια tabula rasa από την οποία θα αναδυόταν με φυσικό τρόπο η δημοκρατία. Η ηλιθιότητα αυτού του επιχειρήματος έκανε μια γενιά να αμφιβάλλει για την πιθανότητα ότι ο πόλεμος και η δημοκρατία θα μπορούσαν να σχετίζονται. Η δυσφορία για μια άλλη στρατιωτική εμπλοκή ήταν ίσως κατανοητή, αλλά η ομοιότητα μεταξύ του Ιράκ και της Ουκρανίας ήταν μόνο επιφανειακή. Οι Ουκρανοί δεν επέβαλαν το δικό τους όραμα σε άλλη χώρα. Υπερασπίζονταν το δικαίωμα να επιλέγουν οι ίδιοι τους ηγέτες τους ενάντια σε μια εισβολή που είχε σκοπό να καταστρέψει τη δημοκρατία τους και να εξαφανίσει την κοινωνία τους. Η κυβέρνηση Τραμπ είχε επεκτείνει τον κυνισμό από την άλλη κατεύθυνση. Πρώτον, ο Τραμπ αρνήθηκε όπλα στην Ουκρανία για να εκβιάσει τον Ζελένσκι. Στη συνέχεια έδειξε ότι ένας πρόεδρος των ΗΠΑ ήταν διατεθειμένος να επιχειρήσει να κάνει πραξικόπημα για να παραμείνει στην εξουσία μετά από μια εκλογική ήττα. Το να βλέπεις συμπολίτες να πεθαίνουν σε μια προσπάθεια ανατροπής της δημοκρατίας είναι το αντίθετο του να ρισκάρεις τη ζωή σου για να την προστατέψεις. Φυσικά, εάν η δημοκρατία αφορά μόνο τις μεγαλύτερες δυνάμεις και όχι την ηθική, τότε οι ενέργειες του Τραμπ θα ήταν απολύτως λογικές. Αν κάποιος πιστεύει ότι ο καπιταλιστικός εγωισμός είναι αυτόματα δημοκρατική αρετή και το να λες ψέματα για το ποιος κέρδισε τις εκλογές είναι απλώς έκφραση γνώμης όπως οποιαδήποτε άλλη, τότε ο Τραμπ είναι ένας κανονικός πολιτικός. Στην πραγματικότητα όμως προσωποποιεί ευθαρσώς τη ρωσική ιδέα ότι δεν υπάρχουν αξίες και αλήθεια. Οι Αμερικανοί είχαν ξεχάσει σε μεγάλο βαθμό ότι η δημοκρατία είναι μια αξία για την οποία ένας εκλεγμένος αξιωματούχος –ή ένας πολίτης, εν προκειμένω– θα μπορούσε να επιλέξει να ζήσει ή να πεθάνει. Ρισκάροντας ο Ζελένσκι μετέτρεψε τον ρόλο του από έναν μικρό παίκτη σε ένα σκάνδαλο του Τραμπ σε ήρωα της δημοκρατίας. Οι Αμερικανοί υπέθεσαν ότι θα ήθελε να διαφύγει επειδή ήταν σίγουροι για την υπεροχή των απρόσωπων δυνάμεων: αν φέρουν δημοκρατία, τόσο το καλύτερο, αλλά όταν δεν συμβαίνει κάτι τέτοιο, οι άνθρωποι υποτάσσονται. «Χρειάζομαι όπλα, όχι μεταφορικό μέσον» ήταν η απάντηση του Ζελένσκι στις προτροπές των ΗΠΑ να φύγει από το Κίεβο. Ίσως όχι τόσο εύγλωττη όσο ο Επιτάφιος Λόγος του Περικλή, αλλά περνάει το ίδιο μήνυμα: είναι τιμή να επιλέγεις τον σωστό τρόπο να πεθάνεις για ένα λαό που επιδιώκει τον σωστό τρόπο να ζει. Για 30 χρόνια, πάρα πολλοί Αμερικανοί θεωρούσαν δεδομένο ότι η δημοκρατία ήταν κάτι που έκανε κάποιος άλλος – ή, μάλλον, ότι ήταν αποτέλεσμα που κάτι άλλο έφερνε: το τέλος της ιστορίας, η εξάλειψη των εναλλακτικών, ο καπιταλισμός με κάποιο ανεξήγητο μαγικό τρόπο. (Άλλωστε η Ρωσία και η Κίνα είναι καπιταλιστικές). Αυτή η εποχή τελείωσε όταν ο Ζελένσκι εμφανίστηκε ένα βράδυ του Φεβρουαρίου για να βιντεοσκοπήσει τον εαυτό του λέγοντας: «Ο Πρόεδρος είναι εδώ». Εάν ένας ηγέτης πιστεύει ότι η δημοκρατία είναι απλώς αποτέλεσμα μεγαλύτερων παραγόντων, τότε φεύγει όταν αυτοί οι μεγαλύτεροι παράγοντες φαίνονται να στρέφονται εναντίον του. Το θέμα της ευθύνης δεν τίθεται ποτέ. Αλλά η δημοκρατία απαιτεί «πραγματικό αγώνα», όπως είπε ο Αμερικανός υπέρμαχος της κατάργησης της δουλείας Φρέντερικ Ντάγκλας. Η ουκρανική αντίσταση σε αυτό που έδειχνε να είναι συντριπτική δύναμη υπενθύμισε στον κόσμο ότι η δημοκρατία δεν σημαίνει αποδοχή της φαινομενικής ετυμηγορίας της ιστορίας. Σημαίνει δημιουργία της ιστορίας· αγώνα για τις ανθρώπινες αξίες παρά το βάρος της αυτοκρατορίας, της ολιγαρχίας και της προπαγάνδας· και, με αυτόν τον τρόπο, αποκάλυψη δυνατοτήτων που πριν ήταν αθέατες. 5. «Ζώντας στην αλήθεια» Εκ πρώτης όψεως, η απλή αλήθεια του Ζελένσκι ότι «ο Πρόεδρος είναι εδώ» είχε σκοπό να ανατρέψει τη ρωσική προπαγάνδα που ισχυριζόταν ότι είχε εγκαταλείψει την πόλη. Αλλά το βίντεο, που γυρίστηκε σε εξωτερικό χώρο καθώς το Κίεβο δεχόταν επίθεση, ήταν επίσης μια ανάκτηση της έννοιας της ελευθερίας του λόγου, η οποία έχει ξεχαστεί. Ο τραγικός ποιητής Ευριπίδης αντιλαμβανόταν ότι σκοπός της ελευθερίας του λόγου είναι η αντίσταση στην εξουσία. Αυτός που μιλάει ελεύθερα διαφωτίζει έναν επικίνδυνο κόσμο όχι μόνο με αυτά που λέει αλλά με το ρίσκο που παίρνει για να μιλήσει. Λέγοντας «ο Πρόεδρος είναι εδώ» καθώς έπεφταν οι βόμβες και πλησίαζαν οι δολοφόνοι, ο Ζελένσκι «ζούσε στην αλήθεια», όπως έλεγε ο Βάτσλαβ Χάβελ, ή «έκανε πράξη τα λόγια του», όπως το έθεσε ένας φυλακισμένος φοιτητής μου. Το πιο διάσημο δοκίμιο του Χάβελ για το θέμα, «Η Δύναμη των Αδυνάτων», αφιερώθηκε στη μνήμη του φιλοσόφου Γιάν Πάτοτσκα, ο οποίος πέθανε λίγο μετά την ανάκρισή του από την μυστική κομμουνιστική αστυνομία της Τσεχοσλοβακίας. Ο Πούτιν, αξιωματικός της KGB από το 1975 έως το 1991, επεκτείνει τη σαδιστική παράδοση των ανακριτών: τίποτα δεν είναι αλήθεια, τίποτα δεν αξίζει τη θυσία, όλα είναι ένα αστείο, όλοι είναι για πούλημα. Η δύναμη καθορίζει το σωστό, μόνο οι ηλίθιοι πιστεύουν το αντίθετο και πρέπει να πληρώσουν για την ηλιθιότητά τους. Μετά το 1991, ο μηδενισμός του όψιμου κομμουνισμού έρεε παράλληλα με την αυτάρεσκη δυτική ιδέα ότι η δημοκρατία ήταν απλώς το αποτέλεσμα απρόσωπων δυνάμεων. Αν αποδεικνυόταν ότι αυτές οι δυνάμεις ωθούσαν προς διαφορετικές κατευθύνσεις, για παράδειγμα, προς την ολιγαρχία ή τον ιμπεριαλισμό, τι θα μπορούσαμε τότε να πούμε; Αλλά σύμφωνα με την παράδοση του Ευριπίδη ή του Χάβελ ή τώρα του Ζελένσκι, είναι δεδομένο ότι οι μεγαλύτερες δυνάμεις στρέφονται πάντα εναντίον του ατόμου και η ιδιότητα του πολίτη πραγματοποιείται μέσω της ευθύνης που αναλαμβάνει κανείς για τα λόγια του και των κινδύνων που αναλαμβάνει με τις πράξεις του. Η αλήθεια δεν συντάσσεται με την εξουσία, αλλά είναι μια άμυνα εναντίον της. Γι’ αυτόν το λόγο η ελευθερία του λόγου είναι απαραίτητη: όχι για να δικαιολογούμε, όχι για να συμμορφωνόμαστε, αλλά για να διεκδικούμε αξίες στον κόσμο, γιατί αυτό είναι προϋπόθεση της αυτοδιάθεσης. Ο Αδόλφος Χίτλερ και ο στρατός του παρελαύνουν στην Πράγα στις 15 Μαρτίου 1939, ημέρα της εισβολής της Βέρμαχτ στην Τσεχοσλοβακία. © AFP / France Presse Voir / Visual hellas Στην παρακμή τους μετά το 1989, πολλοί πολίτες των δημοκρατιών της Βόρειας Αμερικής και της Ευρώπης κατέληξαν στο να συσχετίζουν την ελευθερία του λόγου με την ικανότητα των πλουσίων να εκμεταλλεύονται τα μέσα ενημέρωσης για να μεταδίδουν αυτάρεσκες ανοησίες. Όταν όμως κανείς θυμάται τον σκοπό της ελευθερίας του λόγου, νοιάζεται περισσότερο για το πώς ένας ολιγάρχης έγινε πλούσιος παρά για το πόσους ακόλουθους έχει στα social media. Ολιγάρχες όπως ο Πούτιν και ο Τραμπ κάνουν το αντίθετο από το να λένε την αλήθεια στην εξουσία: λένε ψέματα για την εξουσία. Ο Τραμπ είπε ένα μεγάλο ψέμα για τις εκλογές (ότι κέρδισε)· ο Πούτιν είπε ένα μεγάλο ψέμα για την Ουκρανία (ότι δεν υπάρχει). Η ψεύτικη ιστορία της Ανατολικής Ευρώπης του Πούτιν, μια από τις δικαιολογίες του για τον πόλεμο, είναι τόσο εξωφρενική που μας δίνει την ευκαιρία να θυμηθούμε το νόημα της ελευθερίας του λόγου. Αν ένας από τους πλουσιότερους ανθρώπους στον κόσμο, επικεφαλής ενός τεράστιου στρατού, ισχυρίζεται ότι δεν υπάρχει μια γειτονική χώρα, αυτό δεν είναι ένα απλό παράδειγμα ελεύθερης έκφρασης. Είναι γενοκτονική ρητορική μίσους, μια μορφή δράσης στην οποία πρέπει να αντισταθούν άλλες μορφές δράσης. Σε ένα δοκίμιο που δημοσιεύθηκε τον Ιούλιο του 2021, ο Πούτιν ισχυρίζεται ότι τα γεγονότα του δέκατου αιώνα προκαθόρισαν την ενότητα της Ουκρανίας και της Ρωσίας. Αυτό είναι γκροτέσκο ως ιστορία, αφού τη μόνη ανθρώπινη δημιουργικότητα που επιτρέπει να επιλέγει αναδρομικά και αυθαίρετα τη δική του γενεαλογία εξουσίας σε χίλια χρόνια και εκατοντάδες εκατομμύρια ζωές είναι αυτή του τυράννου. Τα έθνη δεν καθορίζονται από επίσημους μύθους, αλλά δημιουργούνται από ανθρώπους που συνδέουν το παρελθόν με το μέλλον. Όπως το έθεσε ο Γάλλος ιστορικός Ερνέστ Ρενάν, το έθνος είναι «ένα καθημερινό δημοψήφισμα». Ο Γερμανός ιστορικός Φρανκ Γκολτσέφσκι (Frank Golczewski) είχε δίκιο όταν έλεγε ότι η εθνική ταυτότητα δεν είναι ένας αντικατοπτρισμός «εθνοτικής καταγωγής, γλώσσας και θρησκείας», αλλά περισσότερο «επιβεβαίωση μιας ορισμένης ιστορικής και πολιτικής δυνατότητας». Κάτι παρόμοιο μπορούμε να πούμε για τη δημοκρατία: μπορεί να επιτευχθεί μόνο από ανθρώπους που την επιδιώκουν και στο όνομα των αξιών που επιβεβαιώνονται με το να διακινδυνεύουν γι’ αυτές. Το Ουκρανικό έθνος υπάρχει. Τα αποτελέσματα του καθημερινού δημοψηφίσματος είναι ξεκάθαρα και ο ένθερμος αγώνας είναι εμφανής. Καμία κοινωνία δεν θα έπρεπε να χρειάζεται ν’ αντισταθεί σε μια ρωσική εισβολή προκειμένου να αναγνωριστεί. Δεν θα έπρεπε να χρειάζεται ο θάνατος δεκάδων δημοσιογράφων για να δούμε τις βασικές αλήθειες που προσπαθούσαν να κάνουν γνωστές πριν και κατά τη διάρκεια της εισβολής. Το γεγονός ότι χρειάστηκε τόση προσπάθεια (και τόση περιττή αιματοχυσία) για να δει η Δύση την Ουκρανία δείχνει την πρόκληση που θέτει ο ρωσικός μηδενισμός. Δείχνει πόσο κοντά έφτασε η Δύση στο να εγκαταλείψει τη δημοκρατική παράδοση. 6. Μεγάλα ψέματα Όταν κάποιος ξεχνάει ότι ο σκοπός της ελευθερίας του λόγου είναι να λέει την αλήθεια στην εξουσία, δεν αντιλαμβάνεται ότι τα μεγάλα ψέματα που λένε οι ισχυροί αποδυναμώνουν τη δημοκρατία. Το καθεστώς του Πούτιν το καθιστά σαφές οργανώνοντας την πολιτική γύρω από την ξεδιάντροπη παραγωγή μυθοπλασίας. Η ειλικρίνεια της Ρωσίας, λέει το αφήγημα, συνίσταται στην αποδοχή ότι δεν υπάρχει αλήθεια. Σε αντίθεση με τη Δύση, η Ρωσία αποφεύγει την υποκρισία με το να απορρίπτει ευθύς εξαρχής όλες τις αξίες. Ο Πούτιν παραμένει στην εξουσία μέσω ενός τέτοιου στρατηγικού σχετικισμού: όχι κάνοντας καλύτερη τη χώρα του, αλλά κάνοντας άλλες χώρες να φαίνονται χειρότερες. Μερικές φορές, αυτό σημαίνει ενέργειες για την αποσταθεροποίησή τους – για παράδειγμα, την αποτυχημένη Ρωσική παρέμβαση στις εκλογές της Ουκρανίας το 2014, την πετυχημένη ψηφιακή υποστήριξη του Brexit στο Ηνωμένο Βασίλειο το 2016 και την πετυχημένη ψηφιακή υποστήριξη του Τραμπ το 2016. Αυτό το φιλοσοφικό σύστημα επιτρέπει στον Πούτιν να ενεργεί αλλά και να προστατεύει τον εαυτό του. Μπορεί να λένε στους Ρώσους ότι η Ουκρανία είναι το κέντρο του κόσμου και μετά ότι η Συρία είναι το κέντρο του κόσμου και μετά πάλι ότι η Ουκρανία είναι το κέντρο του κόσμου. Τους λένε ότι όταν οι Ρωσικές ένοπλες δυνάμεις επεμβαίνουν στην Ουκρανία ή τη Συρία, η άλλη πλευρά αρχίζει να σκοτώνει τους δικούς της ανθρώπους. Μπορεί να τους πουν μια μέρα ότι είναι αδύνατον να γίνει πόλεμος με την Ουκρανία και την άλλη μέρα ότι ο πόλεμος με την Ουκρανία είναι αναπόφευκτος, όπως συνέβη τον Φεβρουάριο. Μπορεί να τους πουν ότι οι Ουκρανοί είναι στην πραγματικότητα Ρώσοι που επιθυμούν να κατακτηθούν και επίσης σατανιστές ναζί που πρέπει να εξοντωθούν. Είναι αδύνατον να στριμώξει κάποιος τον Πούτιν σε μια γωνία. Αφού η ρωσική εξουσία ισοδυναμεί με τον έλεγχο ενός κλειστού συστήματος μέσων ενημέρωσης, μπορεί απλώς να διακηρύξει τη νίκη και να αλλάξει θέμα. Εάν η Ρωσία χάσει τον πόλεμο με την Ουκρανία, απλά θα ισχυριστεί ότι κέρδισε και οι Ρώσοι θα τον πιστέψουν ή θα προσποιηθούν ότι τον πιστεύουν. Για να επιβιώσει ένα τέτοιο καθεστώς, πρέπει να εξαλείψει διά της βίας, εάν δεν μπορεί να απορρίψει με την κοροϊδία, την αντίληψη ότι η δημοκρατία βασίζεται στο θάρρος να λέει κανείς την αλήθεια. Κάθε μέρα, οι προπαγανδιστές του Κρεμλίνου εξηγούν στην τηλεόραση ότι δεν είναι δυνατόν να υπάρχει ένας άνθρωπος όπως ο Ζελένσκι, ένα έθνος όπως η Ουκρανία ή ένα σύστημα όπως η δημοκρατία. Η αυτοδιάθεση πρέπει να είναι ένα ανέκδοτο· η Ουκρανία πρέπει να είναι ένα ανέκδοτο· ο Ζελένσκι πρέπει να είναι ένα ανέκδοτο. Διαφορετικά όλο το αφήγημα του Κρεμλίνου, ότι η Ρωσία είναι ανώτερη επειδή δέχεται ότι τίποτα δεν είναι αληθινό, καταρρέει. Εάν οι Ουκρανοί μπορούν πραγματικά να αποτελέσουν μια κοινωνία και να επιλέξουν τους ηγέτες τους, τότε γιατί να μην μπορούν να κάνουν το ίδιο και οι Ρώσοι; Πρέπει οι Ρώσοι να αποτρέπονται από το να κάνουν τέτοιες σκέψεις με επιχειρήματα για την Ουκρανία τόσο αποκρουστικά όσο και αναληθή. Η ρωσική πολεμική προπαγάνδα για την Ουκρανία είναι βαθιά, επιθετικά, εσκεμμένα ψευδής, και αυτός είναι ο σκοπός της: να κάνει το γκροτέσκο ψέμα να φαίνεται φυσιολογικό και να υπονομεύει την ικανότητα των ανθρώπων να διακρίνουν και να ελέγχουν τα συναισθήματα. Όταν η Ρωσία επιδίδεται σε μαζικές δολοφονίες Ουκρανών αιχμαλώτων πολέμου και κατηγορεί την Ουκρανία, δεν αξιώνει πραγματικά να προβάλλει έναν αληθινό ισχυρισμό: προσπαθεί απλώς να παρασύρει δυτικούς δημοσιογράφους στο να μεταδίδουν ειδήσεις απ’ όλες τις πλευρές εξίσου, έτσι ώστε τα ανιχνεύσιμα γεγονότα να μπορούν να αγνοηθούν. Ο στόχος είναι να κάνει όλο τον πόλεμο να φαίνεται δυσνόητος και βρώμικος, υπονομεύοντας έτσι την εμπλοκή της Δύσης. Όταν οι Ρώσοι φασίστες αποκαλούν «φασίστες» τους Ουκρανούς παίζουν αυτό το παιχνίδι με τη συμμετοχή πολλών άλλων. Είναι γελοίο να θεωρείται ο Ζελένσκι μέρος μιας παγκόσμιας εβραϊκής συνωμοσίας και μιας ναζιστικής συνωμοσίας ταυτόχρονα, αλλά η ρωσική προπαγάνδα συνήθως προβάλλει και τους δύο αυτούς ισχυρισμούς. Ωστόσο το ζητούμενο είναι το παράλογο. Η δημοκρατία και η εθνότητα εξαρτώνται από την ικανότητα των ατόμων να αξιολογούν τον κόσμο για τον εαυτό τους και να αναλαμβάνουν απροσδόκητα ρίσκα· η καταστροφή τους εξαρτάται από την επιβολή ψεμάτων που είναι ευρέως γνωστά. Ο Ζελένσκι επισήμανε αυτό το σημείο σε μια ομιλία του τον περασμένο Μάρτιο: ότι το ψέμα απαιτεί βία, όχι επειδή η βία μπορεί να κάνει το ψέμα αληθινό, αλλά επειδή μπορεί να σκοτώσει ή να ταπεινώσει τους ανθρώπους που έχουν το θάρρος να πουν την αλήθεια στην εξουσία. Όπως τόνισε ο Ρώσος στοχαστής Μιχαήλ Μπαχτίν, το να ζεις μέσα σε ένα ψέμα σημαίνει να γίνεσαι εργαλείο κάποιου άλλου. Το να σκοτώνεις ή να πεθάνεις μέσα σε ένα ψέμα είναι ακόμη χειρότερο, καθώς δίνει τη δυνατότητα σε ένα καθεστώς όπως αυτό της Ρωσίας να ανασυντάσσεται. Το να δολοφονείς για τα ψέματα έχει συνέπειες γενεών για τη Ρωσία, ακόμη και πέρα από τις δεκάδες χιλιάδες νεκρούς και ακρωτηριασμένους νέους πολίτες. Μια μεγαλύτερη σε ηλικία ρωσική γενιά αναγκάζει μια νεότερη να περάσει από μια δοκιμασία, καθιστώντας το πολιτικό έδαφος τόσο ολισθηρό από το αίμα ώστε οι νέοι δεν μπορούν ποτέ να προχωρήσουν μπροστά, ενώ οι γηραιότεροι μπορούν να παραμείνουν στη θέση τους μέχρι να πεθάνουν. Η Ουκρανία κυβερνάται ήδη από μια γενιά που έχει μάθει να επιλέγει τους ηγέτες της, μια εμπειρία που οι Ρώσοι δεν είχαν ποτέ. Και με αυτή την έννοια, ο πόλεμος είναι γενεαλογικός. Η βία του πολέμου, σε όλες τις μορφές του, έχει σκοπό να καταστρέψει το ουκρανικό μέλλον. Τα ρωσικά κρατικά μέσα ενημέρωσης κατέστησαν σαφή τη γενοκτονική φιλοδοξία της Μόσχας, ξανά και ξανά. Στα κατεχόμενα, οι Ρώσοι εκτελούν Ουκρανούς άνδρες πολίτες ή τους εξαναγκάζουν να πάνε να πεθάνουν στο μέτωπο. Οι Ρώσοι βιάζουν Ουκρανές για να τις αποτρέψουν από το να θέλουν να κάνουν παιδιά. Τα εκατομμύρια των Ουκρανών που απελάθηκαν βίαια στη Ρωσία, πολλοί από αυτούς γυναίκες σε αναπαραγωγική ηλικία ή με μικρά παιδιά, πρέπει να δεχθούν αυτό που γνωρίζουν ότι είναι ψέμα προκειμένου να αποφύγουν τη φυλακή και τα βασανιστήρια. Λιγότερο τραγική αλλά επίσης σημαντική είναι η εσκεμμένη καταστροφή των ουκρανικών αρχείων, βιβλιοθηκών, πανεπιστημίων και εκδοτικών οίκων από τους Ρώσους. Ο πόλεμος γίνεται για τον έλεγχο περιοχών, αλλά και για τον έλεγχο σε μήτρες και μυαλά – με άλλα λόγια, για τον έλεγχο του μέλλοντος. Η Ρωσία ενσαρκώνει τον φασισμό ισχυριζόμενη ότι πολεμά εναντίον του· οι Ρώσοι διαπράττουν γενοκτονία ισχυριζόμενοι ότι την αποτρέπουν. Αυτή η προπαγάνδα δεν είναι εντελώς αναποτελεσματική: το γεγονός ότι η Μόσχα ισχυρίζεται ότι πολεμά τους Ναζί αποσπά την προσοχή πολλών παρατηρητών από τον φασισμό του καθεστώτος του Πούτιν. Και πριν οι Βορειοαμερικανοί και οι Ευρωπαίοι επαινέσουν τους εαυτούς τους που κέρδισαν τη μάχη των αφηγημάτων, θα πρέπει να κοιτάξουν προς τον παγκόσμιο Νότο. Εκεί επικρατεί το αφήγημα του Πούτιν, παρ’ όλο που οι Ασιάτες και οι Αφρικανοί πληρώνουν ένα φρικτό τίμημα για έναν πόλεμο που εκείνος επέλεξε. 7. Λιμός και μυθοπλασία Η μηχανή προπαγάνδας του Πούτιν, όπως και το υπόλοιπο καθεστώς του, χρηματοδοτείται από έσοδα από εξαγωγές πετρελαίου και φυσικού αερίου. Με άλλα λόγια, η ύπαρξη της τρέχουσας ρωσικής τάξης εξαρτάται από έναν κόσμο που δεν έχει κάνει τη μετάβαση στη βιώσιμη ενέργεια. Ο πόλεμος της Ρωσίας στην Ουκρανία μπορεί να γίνει κατανοητός ως ένα είδος προεπισκόπησης του πώς θα μοιάζει η ανεξέλεγκτη κλιματική αλλαγή: αντιδραστικοί πόλεμοι που διεξάγονται από απατεώνες ολιγάρχες υδρογονανθράκων, φυλετική βία αντί για επιδίωξη της ανθρώπινης επιβίωσης μέσω της τεχνολογίας, ελλείψεις και λιμοί σε πολλές περιοχές του κόσμου, και καταστροφή σε πολλά μέρη του παγκόσμιου Νότου. Στην Ουκρανική ιστορία, η πολιτική μυθοπλασία συνοδεύει τον πολιτικό λιμό. Στις αρχές της δεκαετίας του 1930, όταν ο Στάλιν εφάρμοσε αυτό που ονόμασε «εσωτερικό αποικισμό» της Σοβιετικής Ένωσης, υπήρχαν πολλές προσδοκίες για το εύφορο έδαφος της Ουκρανίας. Και όταν το σχέδιό του για ταχεία κολεκτιβοποίηση της γεωργίας απέτυχε, ο Στάλιν επέρριψε την ευθύνη σ’ έναν μακρύ κατάλογο αποδιοπομπαίων τράγων που είχε ετοιμάσει: πρώτα στους Ουκρανούς κομμουνιστές, μετά σε φανταστικούς Ουκρανούς εθνικιστές τους οποίους υποτίθεται ότι υπηρετούσαν οι κομμουνιστές, μετά σε φανταστικούς Πολωνούς πράκτορες τους οποίους υποτίθεται ότι υπηρετούσαν οι εθνικιστές. Eν τω μεταξύ, το Πολιτμπιρό, επέβαλε επιτάξεις και άλλα τιμωρητικά μέτρα που προκάλεσαν τον θάνατο περίπου τεσσάρων εκατομμυρίων Ουκρανών. Όσοι στο εξωτερικό προσπάθησαν να οργανώσουν παροχή βοήθειας, συμπεριλαμβανομένης της Ουκρανής φεμινίστριας Μιλένα Ρουντνίτσκα (Milena Rudnytska), η οποία έτυχε να είναι εβραϊκής καταγωγής, αποκαλούνταν Ναζί. Αυτή η λίστα του 1933 με φανταστικούς εχθρούς μοιάζει εκπληκτικά με τη λίστα της Ρωσίας σήμερα. Χυδαία ρατσιστική προβολή λέιζερ εις βάρος του Προέδρου Ομπάμα στην πρόσοψη της Αμερικανικής Πρεσβείας στη Μόσχα, 7 Αυγούστου 2014. Λίγους μήνες πριν ο Πούτιν είχε προσαρτήσει την Κριμαία. Υπάρχει εδώ ένα μεγαλύτερο ιστορικό μοτίβο, στο οποίο η εκμετάλλευση των καρπών του ουκρανικού εδάφους δικαιολογείται από φαντασιώσεις για τη γη και τους ανθρώπους. Στην αρχαιότητα, οι Έλληνες φαντάζονταν τέρατα και θαύματα στα εδάφη της σημερινής Ουκρανίας. Κατά τη διάρκεια της Αναγέννησης, καθώς οι Πολωνοί ευγενείς υποδούλωναν τους Ουκρανούς αγρότες, επινόησαν για τον εαυτό τους έναν μύθο φυλετικής ανωτερότητας. Αφότου η ρωσική αυτοκρατορία διεκδίκησε την ουκρανική επικράτεια από μια διαιρεμένη Πολωνία, οι διανοούμενοί της επινόησαν μια βολική ιστορία για το πώς οι δύο χώρες ήταν μία, ένα ψέμα που ο Πούτιν ανακύκλωσε στο περσινό του δοκίμιο. Ο Πούτιν έχει αντιγράψει τις φαντασιώσεις του Στάλιν – και, για την ακρίβεια, του Χίτλερ. Η Ουκρανία ήταν το επίκεντρο ενός ναζιστικού σχεδίου επισιτιστικής κρίσης, σύμφωνα με το οποίο οι κολεκτίβες του Στάλιν επρόκειτο να καταληφθούν και να χρησιμοποιηθούν για να παρέχουν τροφή στη Γερμανία και σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες, αφήνοντας δεκάδες εκατομμύρια Σοβιετικούς πολίτες να λιμοκτονήσουν. Καθώς πολεμούσαν για τον έλεγχο των ουκρανικών τροφίμων, οι Ναζί παρουσίαζαν τους Ουκρανούς ως έναν απλό αποικιακό λαό που θα ήταν ευτυχής να κυβερνάται από ανωτέρους τους. Αυτή είναι και η θεωρία του Πούτιν. Φαίνεται πως ο Πούτιν έχει το δικό του σχέδιο επισιτιστικής κρίσης. Η Ουκρανία είναι ένας από τους σημαντικότερους εξαγωγείς γεωργικών προϊόντων στον κόσμο. Ωστόσο, o ρωσικός στόλος απέκλεισε τα ουκρανικά λιμάνια στη Μαύρη Θάλασσα, οι Ρώσοι στρατιώτες κατέκαψαν τα ουκρανικά χωράφια και το ρωσικό πυροβολικό στόχευσε σε σιταποθήκες καθώς και σε σιδηροδρομικές υποδομές που απαιτούνται για τη μεταφορά σιτηρών στα λιμάνια. Όπως ο Στάλιν το 1933, ο Πούτιν έχει προβεί σε εσκεμμένες ενέργειες αποσκοπώντας να προκαλέσει επισιτιστική κρίση σε εκατομμύρια ανθρώπους. Ο Λίβανος εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τα ουκρανικά σιτηρά, όπως και η Αιθιοπία, η Υεμένη και τα εύθραυστα κράτη στην περιοχή του Σαχέλ [που εκτείνεται από την Σενεγάλη έως τα παράλια της Ερυθράς Θάλασσας]. Ωστόσο, η εξάπλωση της επισιτιστικής κρίσης δεν εξαρτάται μόνο από το εάν θα φτάσουν τα ουκρανικά τρόφιμα στις συνήθεις αγορές τους. Ενόψει των ελλείψεων οι τιμές των τροφίμων αυξάνονται παντού. Οι Κινέζοι αναμένεται να συσσωρεύσουν τρόφιμα, αυξάνοντας ακόμα περισσότερο τις τιμές. Πρώτοι θα υποφέρουν οι πιο αδύναμοι και οι φτωχότεροι. Και αυτό είναι το ζητούμενο. Όταν πεθαίνουν όσοι δεν έχουν φωνή, αυτοί που κυβερνούν σκηνοθετώντας μια παράσταση θανάτου μπορούν να επιλέξουν το νόημα που θα προσδώσουν στον θάνατό τους. Και αυτό ενδεχομένως να κάνει ο Πούτιν. Ενώ ο Στάλιν απέκρυψε τον ουκρανικό λιμό της δεκαετίας του 1930 μέσω της προπαγάνδας, ο Πούτιν χρησιμοποιεί την επισιτιστική κρίση ως προπαγάνδα. Εδώ και μήνες, οι Ρώσοι προπαγανδιστές κατηγορούν την Ουκρανία για τον επικείμενο λιμό. Η φρίκη τού να λέγεται ένα τέτοιο ψέμα στους ευάλωτους πληθυσμούς της Αφρικής και της Ασίας γίνεται πιο εύκολα κατανοητή υπό το πρίσμα της ρατσιστικής, αποικιακής αντίληψης του Πουτινικού καθεστώτος. Εξάλλου πρόκειται για ένα καθεστώς που επέτρεψε την προβολή στον τοίχο της αμερικανικής πρεσβείας στη Μόσχα μιας εικόνας του Ομπάμα να κάνει πεολειχία σε μια μπανάνα[8], ενώ τα μέσα ενημέρωσής του ανακήρυξαν το τελευταίο έτος της διακυβέρνησης Ομπάμα σε «έτος πιθήκου». Ο Πούτιν, όπως και άλλοι λευκοί εθνικιστές, έχει εμμονή με το δημογραφικό και φοβάται την εξάλειψη της φυλής του. Ο ίδιος ο πόλεμος ακολούθησε μια φυλετική αριθμητική. Κάποιοι από τους πρώτους Ρώσους στρατιώτες που σκοτώθηκαν στις μάχες ήταν Ασιάτες από την ανατολική Ρωσία, και πολλοί από αυτούς που έχασαν τη ζωή τους έκτοτε ήταν στρατολογημένοι διά της βίας Ουκρανοί από το Ντονμπάς. Ουκρανές γυναίκες και παιδιά έχουν απελαθεί στη Ρωσία επειδή θεωρούνται αφομοιώσιμα άτομα που μπορούν να ενισχύσουν την τάξη των λευκών Ρώσων. Από την σκοπιά του Πούτιν, η πρόκληση λιμού σε Αφρικανούς και Ασιάτες, είναι ένας τρόπος πρόκλησης δημογραφικής κρίσης στην Ευρώπη μέσω ενός νέου κύματος προσφύγων για να αποφύγουν τον λιμό. Παρόμοια λογική ακολουθούσε και ο ρωσικός βομβαρδισμός Σύριων αμάχων. Τίποτα στο σχέδιο επισιτιστικής κρίσης δεν είναι κρυφό. Στο Διεθνές Οικονομικό Φόρουμ της Αγίας Πετρούπολης τον Ιούνιο του 2022, η Μαργκαρίτα Σιμονιάν (Margarita Simonyan), αρχισυντάκτρια του κρατικού δικτύου RT, δήλωσε ότι «όλη η ελπίδα μας έγκειται στον λιμό». Όπως ο επιδέξιος προπαγανδιστής μπορεί ν’ αντιληφθεί, ο στόχος της λιμοκτονίας Αφρικανών και Ασιατών είναι η δημιουργία ενός σκηνικού προπαγάνδας. Καθώς αρχίζουν να πεθαίνουν, οι Ουκρανοί θα γίνουν αποδιοπομπαίοι τράγοι. Ίσως πιάσει το κόλπο, ίσως όχι. Όλες οι προηγούμενες φαντασιώσεις για την Ουκρανία και τα τρόφιμά της κάποτε γίνονταν πιστευτές από άτομα με επιρροή. Η ρωσική προπαγάνδα σήμερα έχει πλεονέκτημα στον παγκόσμιο Νότο. Σε μεγάλο μέρος της Αφρικής, η Ρωσία είναι ένας γνωστός παράγοντας, ενώ η Ουκρανία όχι. Λίγοι Αφρικανοί ηγέτες έχουν ταχθεί δημόσια κατά του πολέμου του Πούτιν, και κάποιοι μπορεί να πειστούν να παπαγαλίσουν τα επιχειρήματά του. Στον παγκόσμιο Νότο, δεν είναι ευρέως γνωστό ότι η Ουκρανία είναι κορυφαίος εξαγωγέας τροφίμων – ούτε ότι είναι μια φτωχή χώρα με κατά κεφαλήν ΑΕΠ συγκρίσιμο με αυτό των χωρών που σιτίζει, όπως η Αίγυπτος και η Αλγερία. Υπάρχει λόγος να ελπίζουμε. Οι Ουκρανοί προσπαθούν να γνωστοποιήσουν την πραγματικότητα της κατάστασής τους στους ανθρώπους του παγκόσμιου Νότου, ώστε να μπορέσουν να πουν την αλήθεια για το σχέδιο επισιτιστικής κρίσης της Μόσχας και να το ακυρώσουν. Και καθώς η Ουκρανία έχει αποκτήσει καλύτερα όπλα χάρη στις Ηνωμένες Πολιτείες και την Ευρώπη, η κυριαρχία της Ρωσίας στη Μαύρη Θάλασσα έχει αποδυναμωθεί. Τον Ιούλιο, η Ουκρανία και η Ρωσία υπέγραψαν συμφωνίες με την Τουρκία που θα έπρεπε, θεωρητικά, να επιτρέψουν σε ορισμένα πλοία με ουκρανικά σιτηρά να φύγουν από τη Μαύρη Θάλασσα και να τροφοδοτήσουν Αφρικανούς και Ασιάτες. Ωστόσο, την επομένη της υπογραφής της συμφωνίας, η Ρωσία εκτόξευσε πυραύλους στο λιμάνι της Οδησσού, από το οποίο η Ουκρανία αποστέλλει μεγάλο μέρος των σιτηρών της. Λίγες μέρες μετά, η Ρωσία σκότωσε τον μεγαλύτερο αγροεπιχειρηματία της Ουκρανίας σε μια πυραυλική επίθεση. Ο μόνος σίγουρος τρόπος για να τραφεί ο κόσμος είναι να πολεμήσουν οι Ουκρανοί στρατιώτες μέσω της επαρχίας της Χερσώνας μέχρι τη Μαύρη Θάλασσα και να νικήσουν. 8. Ο τελευταίος ιμπεριαλιστικός πόλεμος Η Ουκρανία διεξάγει έναν πόλεμο ενάντια σε μια τυραννία που είναι επίσης αποικιακή δύναμη. Ανεξαρτησία δεν σημαίνει απλώς υπεράσπιση της δημοκρατικής αρχής της επιλογής της δικής σου κυβέρνησης, αλλά και σεβασμό της ισότητας των κρατών. Είναι ξεκάθαρο πως οι Ρώσοι ηγέτες πιστεύουν ότι μόνο ορισμένα κράτη είναι κυρίαρχα και ότι η Ουκρανία δεν είναι τίποτα άλλο παρά μια αποικία. Μια ουκρανική νίκη θα υπερασπιζόταν την ουκρανική κυριαρχία συγκεκριμένα και την αρχή της κυριαρχίας γενικότερα. Θα βελτίωνε επίσης τις προοπτικές άλλων μετα-αποικιακών κρατών. Όπως επισήμανε ο οικονομολόγος Αμάρτια Σεν, οι ιμπεριαλιστικοί λιμοί είναι αποτέλεσμα πολιτικών επιλογών σχετικά με τη διανομή και όχι αποτέλεσμα της έλλειψης τροφίμων. Εάν κερδίσει η Ουκρανία, θα συνεχίσει να εξάγει τρόφιμα στον παγκόσμιο Νότο. Αποφεύγοντας ένα μεγάλο κίνδυνο συμφοράς και αστάθειας στον παγκόσμιο Νότο, μια νικήτρια Ουκρανία θα συντηρούσε τη δυνατότητα παγκόσμιας συνεργασίας σε κοινά προβλήματα όπως η κλιματική αλλαγή. Για την Ευρώπη, είναι επίσης απαραίτητο να κερδίσει η Ουκρανία και να ηττηθεί η Ρωσία. Η Ευρωπαϊκή Ένωση είναι ένα σύνολο μετα-αυτοκρατορικών κρατών: κάποια από αυτά πρώην αυτοκρατορικές μητροπόλεις, κάποια από αυτά μετα-αυτοκρατορικές περιφέρειες. Οι Ουκρανοί αντιλαμβάνονται ότι η ένταξη στην Ευρωπαϊκή Ένωση είναι ο τρόπος για να διασφαλιστεί η κρατική τους υπόσταση σε μια ευάλωτη περιφερειακή θέση. Η νίκη της Ουκρανίας θα πρέπει να περιλαμβάνει μια προοπτική ένταξης στην ΕΕ. Όπως πολλοί Ρώσοι αντιλαμβάνονται, η Ρωσία πρέπει να χάσει, και για παρόμοιους λόγους. Τα ευρωπαϊκά κράτη που σήμερα υπερηφανεύονται για τις παραδόσεις του δικαίου και της ανεκτικότητάς τους έγιναν πραγματικά δημοκρατίες μόνο αφού έχασαν τον τελευταίο τους ιμπεριαλιστικό πόλεμο. Μια Ρωσία που διεξάγει έναν ιμπεριαλιστικό πόλεμο στην Ουκρανία δεν μπορεί ποτέ να ασπαστεί το κράτος δικαίου και μια Ρωσία που ελέγχει το ουκρανικό έδαφος δεν θα επιτρέψει ποτέ ελεύθερες εκλογές. Μια Ρωσία που χάνει έναν τέτοιο πόλεμο, στον οποίο ο Πουτινισμός είναι αρνητική κληρονομιά, έχει μια ευκαιρία. Παρά τα όσα ισχυρίζεται η ρωσική προπαγάνδα, η Μόσχα χάνει πολέμους με κάποια συχνότητα και κάθε περίοδος μεταρρυθμίσεων στη σύγχρονη ρωσική ιστορία έπεται μιας στρατιωτικής ήττας. Ακόμα περισσότερο επείγει μια ουκρανική νίκη για να αποτραπεί περαιτέρω ο θάνατος και η θηριωδία στην Ουκρανία. Αλλά το αποτέλεσμα του πολέμου έχει σημασία για όλη την υφήλιο, όχι μόνο στον υλικό κόσμο του πόνου και της πείνας, αλλά και στον κόσμο των αξιών, όπου τα πιθανά μέλλοντα είναι δυνατά. Η ουκρανική αντίσταση μας υπενθυμίζει ότι η δημοκρατία αφορά τον κίνδυνο και τις ανθρώπινες αξίες, και μια ουκρανική νίκη θα έδινε στη δημοκρατία μία νέα πνοή. Η ουκρανική τρίαινα που κοσμεί τις στολές των Ουκρανών που μάχονται, εκτείνεται από τις παραδόσεις της χώρας στην αρχαία ιστορία, παρέχοντας αναφορές που μπορούν να χρησιμοποιηθούν για τον επαναπροσδιορισμό και την αναβίωση της δημοκρατίας. Η Αθηνά και ο Ποσειδώνας μπορούν να συνδυαστούν. Εξάλλου η Αθηνά ήταν η θεά όχι μόνο της δικαιοσύνης αλλά και του δίκαιου πολέμου. Ο Ποσειδώνας δεν είχε στο μυαλό του μόνο τη βία αλλά και το εμπόριο. Οι Αθηναίοι επέλεξαν την Αθηνά ως προστάτιδά τους, αλλά στη συνέχεια έχτισαν μια κρήνη προς τιμήν του Ποσειδώνα στην Ακρόπολη – ακριβώς στο ίδιο σημείο που, σύμφωνα με τον μύθο, χτύπησε την τρίαινά του. Μια νίκη της Ουκρανίας θα δικαίωνε και θα επανασυνδύαζε αυτές τις αξίες: της Αθηνάς της σκέψης και της ευημερίας, του Ποσειδώνα της αποφασιστικότητας και του εμπορίου. Εάν η Ουκρανία καταφέρει να ξανακερδίσει τον Νότο της, οι θαλάσσιοι δρόμοι που τροφοδοτούσαν τους αρχαίους Έλληνες θα ανοίξουν ξανά και το ουκρανικό παράδειγμα της ανάληψης κινδύνων για την ανεξαρτησία θα διαφωτίσει τον κόσμο. Στο τέλος η ελιά θα χρειαστεί την τρίαινα. Η ειρήνη θα έρθει μόνο μετά τη νίκη. Ο κόσμος μπορεί να αποκτήσει ένα κλαδί ελιάς, αλλά μόνο αν οι Ουκρανοί καταφέρουν να επιστρέψουν στη θάλασσα. © 2022 Council on Foreign Relations, publisher of Foreign Affairs — Μετάφραση: Μιμή Βασιλάκη [1] Alexander Cooley and Daniel H. Nexon, “The Illiberal Tide. Why the International Order Is Tilting Toward Autocracy”, Foreign Affairs, 26.3.2021, https://fam.ag/3CcDtYZ [2] Tymofii Brik and Jennifer Brick Murtazashvili, “The Source of Ukraine’s Resilience. How Decentralized Government Brought the Country Together”, Foreign Affairs, 28.6.2022. https://fam.ag/3RIwaOg [3] Liana Fix and Michael Kimmage, “What If Ukraine Wins? Victory in the War Would Not End the Conflict With Russia”, Foreign Affairs, 6.6.2022. https://fam.ag/3EmzTxY [4] Andrei Kolesnikov, “Putin Against History. How His War Has Erased Russia’s Past—and Endangered Its Future”, Foreign Affairs, 26.5.2022. https://fam.ag/3SZXEQH [5] Ngaire Woods, “The Blind Spots of Power”, Foreign Affairs, Ιούλιος-Αύγουστος 2022. https://fam.ag/3eeedJK [6] Fiona Hill and Angela Stent, “The World Putin Wants. How Distortions About the Past Feed Delusions About the Future”, Foreign Affairs, Σεπτέμβριος-Οκτώβριος 2022. https://fam.ag/3eaClgo [7] Σ.τ.μ.: Θουκ. 2.39.1, μετάφραση Ελευθερίου Βενιζέλου. [8] Σ.τ.μ.: Βλ. βίντεο στο CNN: https://bit.ly/3SYBv58

Η Ουκρανία είναι το μέλλον

Σύνδεση