Τα καλύτερα χρόνια, τα χειρότερα χρόνια

Σάρα-Τζέυν Μπλέικμορ, Επινοώντας τον εαυτό μας, μτφρ. Μαριλένα Παπαϊωάννου, επιστ. εποπτεία Φωτεινή Στυλιανοπούλου, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο, 2022, σελ. 343 «Ήταν τα καλύτερα χρόνια, ήταν τα χειρότερα χρόνια, ήταν η εποχή της σοφίας, ήταν η εποχή της ηλιθιότητας, ήταν ο καιρός της πίστης, ήταν ο καιρός της δυσπιστίας, ήταν η περίοδος του φωτός, ήταν η περίοδος του σκοταδιού, ήταν η άνοιξη της ελπίδας, ήταν ο χειμώνας της απελπισίας…».[1] Αυτή η λιτή, παράδοξη και δελεαστική εισαγωγική πρόταση του Καρόλου Ντίκενς στην Ιστορία δύο πόλεων μνημονεύεται συχνά γιατί αναδεικνύει καίρια τις αντικειμενικές προκλήσεις, τις εσωτερικές συγκρούσεις, τις αντιφάσεις, τις δυνατότητες και τις συνέπειες που αναπόδραστα εγκυμονεί κάθε ταραγμένη περίοδος η οποία αναζητά και διεκδικεί τις πιθανότητές της. Mία τέτοια περίοδος είναι η αμφίσημη περίοδος της εφηβείας. Στο καλά τεκμηριωμένο βιβλίο Επινοώντας τον εαυτό μας, η Σάρα Τζέυν Μπλέικμορ (Sarah-Jayne Blakemore), καθηγήτρια ψυχολογίας και γνωσιακής νευροεπιστήμης στο Πανεπιστήμιο του Καίμπριτζ, καταθέτει τις επιστημονικές γνώσεις της για τις ιδιαιτερότητες του εγκεφάλου και της ψυχολογίας των εφήβων και προσπαθεί, χωρίς ρηχούς λαϊκισμούς και ανούσιες υπερβολές[2], να εξηγήσει επιστημονικά τις έντονες συναισθηματικές και συμπεριφορικές αλλαγές που συνοδεύουν το πέρασμα από την παιδική ηλικία στην ενήλικη ζωή. Η πολύ καλή απόδοση του κειμένου στα Ελληνικά και η συνολικά προσεγμένη έκδοση των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης προσφέρουν στο ελληνικό κοινό μία από τις λιγοστές διαθέσιμες βιβλιογραφικές πηγές αξιόπιστης ενημέρωσης και σοβαρού προβληματισμού για την κατανόηση ενός διακριτού και ευαίσθητου σταδίου βιολογικής και κοινωνικής ωρίμανσης. Τα δεδομένα της εφηβείας Είναι πράγματι η εφηβεία ένα διακριτό στάδιο σε κάθε προσωπική διαδικασία βιολογικής και κοινωνικής ωρίμανσης; Μάλλον ναι. Πολιτισμικά, ιστορικά και πειραματικά δεδομένα συνηγορούν υπέρ αυτού. Τυπικές εκδηλώσεις εφηβικής συμπεριφοράς (ανασφάλεια, αναζήτηση συγκινήσεων, ριψοκίνδυνες επιλογές, επιρροή από συνομηλίκους κ.λπ.) είναι αναγνωρίσιμες σε διάφορους πολιτισμούς, διατρέχουν την Ιστορία και, κατά τα φαινόμενα, δεν περιορίζονται στους ανθρώπους. Σύμφωνα με μία μελέτη σε πολυπληθές δείγμα εφήβων από όλες τις ηπείρους[3], η δεύτερη δεκαετία της ζωής χαρακτηρίζεται από συνεχώς αυξανόμενη τάση αναζήτησης συγκινήσεων, ενώ η προοδευτική ανάκτηση του αυτοελέγχου κορυφώνεται περί τα μέσα της τρίτης δεκαετίας. Και αυτό βέβαια δεν είναι συγκυριακό πολιτισμικό εύρημα, αφού δυόμισι χιλιετίες πριν, ο Αριστοτέλης περιέγραφε ανάγλυφα τον ψυχισμό των νέων αποδίδοντάς τους παρορμητικότητα, επιδίωξη έντασης, αλλοπρόσαλλες επιθυμίες και υπέρμετρη ταύτιση με τους συνομηλίκους. Το παράξενο, όμως για εμάς, είναι ότι ενδείξεις τυπικής εφηβικής συμπεριφοράς/αστάθειας εμφανίζουν και τα ζώα, εργαστηρίου και άγρια. Πότε αρχίζει και πότε τελειώνει η εφηβεία; Οι γνώμες διίστανται και εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό από το πολιτισμικό πλαίσιο. Γιατί, ενώ η έναρξή της μπορεί να οριστεί με βάση τις (εμφανείς) βιολογικές αλλαγές που επιφέρει η ήβη, η λήξη της συναρτάται με την απόκτηση ενός σχετικά αυτόνομου κοινωνικού ρόλου. Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, η περίοδος της εφηβείας συμπίπτει με τη δεύτερη δεκαετία της ζωής, αλλά στην πράξη, στις σύγχρονες Δυτικές κοινωνίες (με τη μακρόχρονη εκπαίδευση, τις πρώιμα αναπτυγμένες καταναλωτικές ανάγκες και την οικογενειακή οικονομική εξάρτηση των νέων), η περίοδος αυτή εκτείνεται από την ηλικία των 11-12 ετών μέχρι και πέραν της ηλικίας των 25 ετών. Αντίθετα, σε άλλους πολιτισμούς, η οικονομική δυσπραγία πολυμελών συνήθως οικογενειών και η συνεπαγόμενη ανάγκη προσωπικής αναζήτησης πόρων επιβίωσης, προκαλεί τη συμπίεση, μέχρις εξαφάνισης, της περιόδου αυτής. Σε ορισμένες μάλιστα γλώσσες, δεν υπάρχει καν η λέξη εφηβεία! Είναι πράγματι ευαίσθητη και ταραγμένη η περίοδος της εφηβείας; Για τους περισσότερους εφήβους, ναι. Η ανάγνωση οποιουδήποτε εφηβικού ημερολογίου, αλλά και οι μαρτυρίες γονέων, δασκάλων και επαγγελματιών της ψυχικής υγείας πείθουν ότι αυτό το φυσιολογικό στάδιο μετάβασης από την παιδική αντίληψη του εαυτού και του κόσμου στην επινόηση της προσωπικής ταυτότητας και στην υιοθέτηση ενός κοινωνικού ρόλου, είναι ανοικτό σε έντονες ορμονικές αλλαγές, απρόβλεπτες επιρροές και πρωτόγνωρες ανάγκες που δοκιμάζουν την υγεία και το μέλλον της προσωπικής εξέλιξης. Είναι χαρακτηριστικό ότι το μέσο εύρος ηλικίας έναρξης αρκετών ψυχολογικών διαταραχών εντοπίζεται στην εφηβεία ή την πρώιμη ενήλικη ζωή. Οι άνθρωποι γεννιούνται με μία υποτυπώδη αίσθηση του εαυτού τους και προοδευτικά συγκροτούν/επινοούν μία «ταυτότητα» την οποία θέλουν να προβάλλουν στον κόσμο, πραγματικό ή φανταστικό. Όπως όμως έχω περιγράψει αναλυτικά σε άλλη ευκαιρία[4], η εικόνα αυτής της «ταυτότητας» αποκτά ιδιαίτερη σημασία για αυτούς την περίοδο της εφηβείας. Οι αλλαγές που συμβαίνουν στον εγκέφαλό τους, στις ορμόνες τους και στις προσδοκίες του περιβάλλοντος τροφοδοτούν τους έφηβους με διαρκείς εναλλαγές συναισθημάτων ικανοποίησης και απογοήτευσης, ελπίδας και ματαίωσης, υπερηφάνειας και ντροπής, και τους οδηγούν στην αναζήτηση συμπαράστασης και επιβεβαίωσης κυρίως από τους καθημερινούς φυσικούς συναγωνιστές και κριτές τους, τους συνομηλίκους τους. Έχει βεβαιωθεί πειραματικά ότι οι πρώιμοι έφηβοι εκδηλώνουν περισσότερες ριψοκίνδυνες συμπεριφορές μόνο παρουσία συνομηλίκων, αλλά και ότι μόνον αυτοί, όχι παιδιά (8-11 ετών) και ενήλικοι (19-59 ετών), δίνουν μεγαλύτερη αξία στη γνώμη όχι των ενηλίκων, αλλά των άλλων νεαρών εφήβων. Η γνώμη και η αντιμετώπιση αυτών, αφήνουν ισχυρό αποτύπωμα στα υπό διαμόρφωση δίκτυα του «κοινωνικού εγκεφάλου», τα οποία έχουν τον περίπλοκο ρόλο να κατανοούν και να αλληλεπιδρούν με τους άλλους. Αποτύπωμα, το οποίο ανασύρει, πιθανώς αυτόματα, ο «κοινωνικός εγκέφαλος» των ενηλίκων κατά την εκδήλωση της ταυτότητάς τους… Ανησυχίες και προβλήματα Και τι γίνεται όταν κάποια πράγματα (φαίνεται ότι) πηγαίνουν στραβά; Είναι κατ’ αρχάς χρήσιμο να εκτιμηθεί ότι η εφηβική περίοδος δεν είναι ένα στάδιο βαθμιαίας διαρκούς βελτίωσης των εφηβικών ψυχο-νοητικών χαρακτηριστικών, επειδή, εκτός από τις στρεσογόνες κοινωνικές προκλήσεις που έχει να διαχειριστεί, χαρακτηρίζεται και από κύματα εγκεφαλικής αναδιοργάνωσης, τα οποία ίσως και να έχουν πρόσκαιρη επίπτωση στις παρατηρούμενες επιδόσεις των εφήβων. Για παράδειγμα, έχει παρατηρηθεί ότι στην αρχή της εφηβείας υπάρχει μία μείωση στην ικανότητα αναγνώρισης προσώπων, αλλά και στη μη λεκτική συλλογιστική. Η σχέση αυτών, καθώς και της επίσης παρατηρούμενης παροδικής εκπαιδευτικής «επιδείνωσης» στην ηλικία των 12 έως 14 ετών, με την πίεση του περιβάλλοντος ή τη φυσιολογική συναπτική αναδιοργάνωση των φλοιικών δικτύων του εγκεφάλου, αποτελεί αντικείμενο διερεύνησης. Ντάνι Τζόιντ, Έφηβος με μέικ απ, 2004, Μουσείο Νεανικής Κουλτούρας, Λονδίνο. Η δεύτερη δεκαετία της ζωής, όμως, είναι ίσως και η περίοδος κατά την οποία αρχίζουν και οι περισσότερες ψυχικές διαταραχές. Η σχιζοφρένεια, η κατάθλιψη, οι διατροφικές διαταραχές και η κατάχρηση ουσιών εμφανίζονται συχνότερα στην εφηβεία, και το κύριο ερώτημα είναι εάν, και εάν ναι υπό την επίδραση τίνων παραγόντων, η ανάπτυξη του εγκεφάλου εξελίσσεται με διαφορετικό τρόπο στους εφήβους που εκδηλώνουν τέτοιες ψυχικές διαταραχές. Σε ό,τι αφορά τη σχιζοφρένεια, η οποία πλήττει το 1% περίπου του παγκόσμιου πληθυσμού και εκδηλώνεται συχνότερα σε αυτούς που έχουν γενετική/κληρονομική προδιάθεση, έχει υποστηριχθεί ότι ίσως οφείλεται σε υπερβολική απώλεια των (κατά τα άλλα φυσιολογικά μειούμενων) συναπτικών συνδέσεων του φλοιού των εγκεφαλικών ημισφαιρίων κατά την περίοδο της εφηβείας, αλλά και σε διαταραχή της πορείας ανάπτυξης της φαιής και της λευκής ουσίας των ημισφαιρίων. Όσο για την κατάθλιψη των εφήβων, η οποία μπορεί να εκδηλώνεται με πολλές μορφές και με διαφορετικό βαθμό σοβαρότητας, υπάρχουν ενδείξεις ότι είναι αποτέλεσμα διαφοροποιημένης (αυξημένης) συνδεσιμότητας και δραστηριότητας των εγκεφαλικών περιοχών (αμυγδαλή και έσω προμετωπιαίος φλοιός) που επεξεργάζονται τις συγκινησιακές συνιστώσες της κοινωνικής ζωής. Το γεγονός ότι η κατάθλιψη, όπως εξάλλου και οι διαταραχές ύπνου και οι διατροφικές διαταραχές είναι συχνότερες στις γυναίκες, ενώ οι καταχρήσεις ουσιών είναι συχνότερες μεταξύ των ανδρών, αναδεικνύει και τη συμβολή πολλών άλλων ενδογενών και εξωγενών παραγόντων. Και η τεκμηρίωση του ρόλου αυτών των παραγόντων μπορεί ίσως να εξηγήσει γιατί οι γυναίκες υποφέρουν συχνότερα από κατάθλιψη και είναι προθυμότερες να μιλήσουν για τα συμπτώματά τους και να αναζητήσουν βοήθεια, αλλά και γιατί οι άνδρες, των οποίων ή έναρξη της ήβης και η ανάπτυξη του προμετωπιαίου φλοιού καθυστερούν ενάμισι με δύο χρόνια σε σύγκριση με τα κορίτσια, και νιώθουν πιθανόν αδύναμοι να αντιμετωπίσουν την πρώιμη γι’ αυτούς κοινωνική πίεση, είναι πιθανότερο να κρύψουν τα δικά τους προβλήματα στην κατάχρηση ουσιών. Η αυξημένες πιθανότητες ανάπτυξης σχιζοφρένειας σε άτομα που ζουν σε αστικό περιβάλλον παρά σε άτομα που ζουν σε αγροτικό περιβάλλον, καθώς και σε μετανάστες που υποχρεώνονται να ζήσουν σε ένα ξένο, αφιλόξενο και στρεσογόνο γι’ αυτούς πολιτισμικό περιβάλλον, ακόμη και η πιθανολογούμενη σχέση μεταξύ πρώιμης έντονης «χαλαρωτικής» χρήσης κάνναβης και σχιζοφρένειας, καλούν σε αποσαφήνιση και αντιμετώπιση των όποιων κοινωνικών παραγόντων επιβουλεύονται την ψυχική υγεία εφήβων και ενηλίκων. Η ευθύνη και ο ρόλος των ενηλίκων Η εφηβεία είναι ένα διακριτό και ευάλωτο στάδιο ψυχοσωματικής ανάπτυξης το οποίο κυριαρχείται από την ανάγκη συνδυαστικής αντιμετώπισης των σωματικών, ορμονικών, νευρωνικών και κοινωνικών προκλήσεων που προϋποθέτει η μετάβαση από τον παιδικό στον ενήλικο κόσμο. Ανεξάρτητα από πόσο καλή ή κακή φαντάζει η περίοδος αυτή στα μάτια του ενηλίκου, ο οποίος μπορεί να κοιτάζει από μακριά και με ασφάλεια όλα τα προηγούμενα, στην περίοδο αυτή εδραιώνεται μεγάλο μέρος της αντίληψης που έχουμε για τον εαυτό μας και για τον υπόλοιπο κόσμο. Είναι λοιπόν υποχρέωση των ενηλίκων (γονέων, εκπαιδευτικών, γιατρών, πολιτικών κ.λπ.) να προσπαθήσουν να κατανοήσουν τη φυσιο-παθολογία της εφηβείας και να διαχειριστούν με τη μέγιστη δυνατή ευθύνη τις δυσκολίες και τα προβλήματα που αυτή εμφανίζει. Σύμφωνα με το αναπτυξιακό ψυχολόγο και ψυχαναλυτή Έρικ Χόμπουργκερ Έρικσον (Erik Homburger Erikson), ο οποίος επινόησε τον όρο «κρίση ταυτότητας», η εφηβεία αποτελεί ένα (το πέμπτο) από τα διαδοχικά στάδια ψυχοκοινωνικής ανάπτυξης που έχει να διαβεί ο άνθρωπος, από τη γέννηση μέχρι τον θάνατο, και των οποίων τις προκλήσεις/κρίσεις καλείται να αντιμετωπίσει και να επιλύσει. Κατά το στάδιο της εφηβείας (Ταυτότητα ή Σύγχυση), οι έφηβοι εξερευνούν διαφορετικές συμπεριφορές, ρόλους και ταυτότητες, προκειμένου να επιλέξουν και να σφυρηλατήσουν μία ισχυρή ταυτότητα και μία κατεύθυνση ενήλικης ζωής. Όσοι ανταποκρίνονται σε αυτήν την πρόκληση και αισθάνονται άνετα με την επινοημένη ταυτότητά τους, έχουν τη δυνατότητα να αναζητήσουν το μέλλον τους με μεγαλύτερη ασφάλεια και ανεξαρτησία. Όσοι παραμένουν σε σύγχυση και αδυνατούν να επιλέξουν μία ταυτότητα, παραμένουν ανασφαλείς και με μικρότερες πιθανότητες επιτυχούς αντιμετώπισης των επόμενων προκλήσεων της ζωής. Πώς μπορεί το περιβάλλον του εφήβου να τον βοηθήσει στην επιτυχέστερη αντιμετώπιση των αναπόφευκτων δυσκολιών του; Με πολλούς τρόπους. Κατ’ αρχάς, ο έφηβος, όπως και κάθε αναπτυσσόμενη ανθρώπινη ύπαρξη, έχει ανάγκη από ένα περιβάλλον που να του παρέχει ασφάλεια, αγάπη, βασικά υλικά αγαθά, δυνατότητα επικοινωνίας και υγιή πρότυπα/παραδείγματα ενηλίκων που νομιμοποιούνται όχι μόνο στην εκδήλωση της πάντα σημαντικής επιδοκιμασίας, αλλά και στην διατύπωση της πρόσκαιρα ενοχλητικής διαφορετικής άποψης. Η εξασφάλιση όλων αυτών των πολύτιμων αλλά κάθε άλλο παρά αυτονόητων συνθηκών, επιβάλλει και την αξιοποίηση νέων επιστημονικών πληροφοριών, καθώς και σύγχρονων αποδοτικών εκπαιδευτικών πρακτικών και κοινωνικών πολιτικών που μπορεί να συμβάλλουν στην αντιμετώπιση με μεγαλύτερη κατανόηση και αποτελεσματικότητα των ευαίσθητων και των δύσκολων του εφηβικού σύμπαντος. Μερικά παραδείγματα: – Ο ύπνος είναι μία φυσιολογική ανάγκη που όχι μόνο ξεκουράζει και προστατεύει την ψυχοσωματική υγεία, αλλά και επηρεάζει σημαντικά κάθε διαδικασία μάθησης και μνήμης. Όπως έχω εξηγήσει αλλού, είναι «μία φάση αναζωογόνησης-ανασυγκρότησης του εγκεφαλικού μας δυναμικού, εκπαίδευσης των μαθημένων δεξιοτήτων, σύνδεσης αναμνήσεων και συναισθημάτων, ενίσχυσης των φυλογενετικά και προσωπικά κρίσιμων αναμνήσεων, συρρίκνωσης των λιγότερο σημαντικών νευρικών συνδέσεων που δημιουργήθηκαν κατά τη διάρκεια της ημέρας, μία φάση που επιτρέπει στον εγκέφαλό μας, χωρίς να αυξάνει σε μέγεθος, να ανταποκρίνεται με επάρκεια (;) στις αμέτρητες πληροφορίες-προκλήσεις που σωρεύει η καθημερινή μας εμπλοκή στον κόσμο».[5] Η είσοδος και η έξοδος από τον ύπνο ελέγχονται από ένα νευρωνικό εγκεφαλικό δίκτυο (ρολόι) που είναι κουρδισμένο στην εναλλαγή κύκλων ύπνου και εγρήγορσης κατά τη διάρκεια του 24ώρου. Υπάρχουν ενδείξεις ότι το ρολόι αυτό στους εφήβους δεν συγχρονίζεται απόλυτα με το εγκεφαλικό ρολόι των ενηλίκων του περιβάλλοντός τους και ότι οι έφηβοι νιώθουν λιγότερη υπνηλία το απόγευμα και μεγαλύτερη το πρωί. Επομένως, είναι ίσως χρήσιμο να γνωρίζουν οι γονείς και το εκπαιδευτικό σύστημα ότι οι έφηβοι μαθητές χρειάζονται ύπνο ακριβώς όταν τον στερούνται. Το πρωί. – Το αίσθημα ασφάλειας και προστασίας είναι σημαντικό για την ψυχονοητική ωρίμανση όλων των παιδιών/εφήβων, αλλά η επί μακρόν περιχαράκωσή τους σε έναν (βαρετό) κόσμο χωρίς ευθύνες όχι μόνο δεν τους προετοιμάζει στη διαχείριση των απαιτήσεων της ζωής και των άλλων, αλλά και τους ωθεί στην αναζήτηση ρόλων και συγκινήσεων που εγγυώνται οι οριακές και οι παραβατικές συμπεριφορές (σύσταση συμμοριών, βανδαλισμοί κ.λπ.). Ακόμη και η πρόωρη εφηβική μητρότητα μπορεί να αποτελεί ένα διάβημα διεκδίκησης προσοχής και απόκτησης ρόλου. – Είναι κοινό μυστικό ότι τα παιδιά και οι έφηβοι επιφυλάσσουν συχνά σκληρή και εκφοβιστική συμπεριφορά στους συνομηλίκους τους, και ότι οι διάφορες αποσπασματικές προσπάθειες των εκπαιδευτικών και των γονέων να αντιμετωπίσουν το πρόβλημα έχουν συνήθως πολύ μικρή επιτυχία. Είναι, ωστόσο, εξαιρετικά ενδιαφέρον και δηλωτικό των αξιών που αναγνωρίζονται στον κόσμο των εφήβων, ότι πειραματικά σχολικά προγράμματα καταπολέμησης του εφηβικού εκφοβισμού στα οποία ηγούνταν επώνυμα κάποιοι μαθητές, κατάφεραν να μειώσουν τα περιστατικά εκφοβισμού κατά 25-30%. Όσο μάλιστα πιο δημοφιλείς στους συνομηλίκους τους ήταν οι εμπλεκόμενοι στα προγράμματα μαθητές, τόσο μεγαλύτερη ήταν και η επιτυχία των προγραμμάτων[6]. Στους εφήβους, ίσως όχι μόνο σε αυτούς, μεγαλύτερη σημασία έχει αυτό που πιστεύουν οι φίλοι και τα άτομα της ίδια γενεάς. – Τα παραπάνω βοηθούν ίσως και στην κατανόηση του γιατί οι έφηβοι, οι οποίοι επιπλέον αποδίδουν μεγαλύτερη πιθανόν σημασία στην επιβράβευση παρά στην τιμωρία και επιθυμούν να αναγνωρίζονται ως κοινωνικά ενσυνείδητοι και αυτόνομοι άνθρωποι, αδιαφορούν μάλλον για τις όποιες «πατερναλιστικές» εκστρατείες ενημέρωσης για τις μακροπρόθεσμες καταστροφικές επιδράσεις που μπορεί να έχει το κάπνισμα, η ανθυγιεινή δίαιτα, η κατάχρηση αλκοόλ κ.λπ., ενώ ενδεχομένως ευαισθητοποιούνται όταν η αιχμή της όποιας σχετικής καμπάνιας θεωρεί δεδομένα τα αισθήματα ευθύνης και αλληλεγγύης μεταξύ των εφήβων και τους προτρέπει να προστατέψουν τους συνομηλίκους τους από τις δόλιες πρακτικές και την εξουσία των βιομηχανιών καπνού, ανθυγιεινών σνακ και ποτών[7]. Η περίοδος της εφηβείας είναι άλλη μία φυσιολογική περίοδος ανάπτυξης, εξέλιξης, διεκδίκησης, αλλαγών. Και, ως γνωστόν, κάθε φορά που τα πράγματα αλλάζουν, οι άνθρωποι δυσκολεύονται ή αρνούνται να κατανοήσουν τις αντικειμενικές αιτίες και τις συνέπειες των αλλαγών. Η μελέτη και η ωφέλιμη διαχείριση των αλλαγών και των συνεπειών τους στον εγκέφαλο και στον κόσμο των εφήβων έχει να διατρέξει τόσο δρόμο, όσο και η υποχρέωση κατανόησης και διαφοροποίησης των ατομικών ιδιαιτεροτήτων και συνθηκών που καθιστούν κάθε έφηβο, κάθε άνθρωπο, μοναδικό. [1] Charles Dickens, Ιστορία δύο πόλεων, μτφρ. Αν. Αγαπητού και Β. Τράπαλη. Εξάντας, Αθήνα 2005. [2] Παρ’ όλο που στα εφηβικά της χρόνια η Σάρα Τζέυν Μπλέικμορ βίωσε σωρεία απειλητικών και τρομοκρατικών ενεργειών κατά της οικογένειάς της, επειδή ο πατέρας της, ο διακεκριμένος νευροβιολόγος Κόλιν Μπλέικμορ (Colin Blakemore), υπήρξε για πολλά χρόνια ο υπ’ αριθμόν ένα στόχος των βρετανικών φιλοζωικών οργανώσεων και των ακτιβιστών για τα δικαιώματα των ζώων. [3] Laurence Steinberg et al., “Around the world, adolescence is a time of heightened sensation, seeking and immature self-regulation”, Developmental Science, vol. 21 (2) e12532, 2018, https://doi.org/10.1111/desc.12532. [4] Βλ. Γιώργος Χ. Παπαδόπουλος, «Εγκέφαλοι, ταυτότητες και ιδεολογίες», The Athens Review of Books, τχ. 128, Μάιος 2021. [5] Βλ. Γιώργος Χ. Παπαδόπουλος, «Όνειρα: οι πιο δικοί μας άγνωστοι», The Athens Review of Books, τχ. 87, Σεπτέμβριος 2017. [6] Βλ. E. L. Paluck, H. Shepherd, P. M. Aronow, “Changing climates of conflict: a social network experiment in 56 schools”, Proceedings of the National Academy of Sciences, vol. 113 (3), 566-571, 2016, https://doi.org/10.1073/pnas.151448311. [7] Βλ. C. Pechmann, E. T. Reibling , “Anti-smoking advertising campaigns targeting youth: case studies from USA and Canada”, Tobacco Control, vol. 9(2), ii18–ii31, 2000, και C. J. Bryan, D. S. Yeager, C. P Hinojosa, A. Chabot, H. Bergen, M. Kawamura, F. Steubing, “Harnessing adolescent values to motivate healthier eating”, Proceedings of the National Academy of Sciences, vol. 113(39), 10830-1085, 2016.

Τα καλύτερα χρόνια, τα χειρότερα χρόνια

Σύνδεση