Ο πρώτος Ρώσος — Αλεξάντρ Πούσκιν

ARB – THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS Ένα ημιτελές μυθιστόρημα με θέμα τον Αφρικανό προπάππου του μας προσφέρει την καλύτερη δυνατή εικόνα για το πώς έβλεπε ο Πούσκιν τη μαύρη ταυτότητά του. Alexander Pushkin, Peter the Great’s African: Experiments in Prose, μετάφραση από τα ρωσικά: Robert και Elizabeth Chandler, Boris Dralyuk, επιμέλεια: Robert Chandler, New York Review Books, σελ. 195 Τον Ιανουάριο του 1832, στο σπίτι του Αλεξάντρ Πούσκιν κατέφθασε ένα πρωτοχρονιάτικο δώρο. Το δέμα το είχε στείλει ένας στενός του φίλος, ο συλλέκτης έργων τέχνης Πάβελ Νασιόκιν, συνοδευόμενο από ένα σημείωμα: «Σου στέλνω τον πρόγονό σου». Το δώρο, ένα μελανοδοχείο, είχε στο κέντρο του τη μικρή φιγούρα ενός μαύρου αγοριού με κατακόκκινα χείλη, που έγερνε πάνω σε δύο μπάλες βαμβάκι. Μέσα στις μπάλες, αντί για το άσπρο βαμβάκι, υπήρχε μελάνι (τσέρνιλα κατά κυριολεξία «μαύρο πράγμα», στα ρωσικά). Η αντικατάσταση αυτή αποκάλυπτε πως ο πρόγονος του Πούσκιν ήταν άνθρωπος «εξαιρετικά διορατικός», όπως έγραφε ο Νασιόκιν, διότι πώς αλλιώς θα ήταν δυνατόν ένας μικρός σκλάβος από το σημερινό Καμερούν, που αγοράστηκε στην Κωνσταντινούπολη (έναντι μιας μποτίλιας ρούμι, όπως έλεγαν οι φήμες), να ήξερε ότι ο δισέγγονός του θα γινόταν κάποτε ο μεγαλύτερος ποιητής της Ρωσίας, ένας άνθρωπος ευρύτερα γνωστός ως «νάσε βσιό», «το παν μας»; Ο Πούσκιν γεννήθηκε το 1799 από αριστοκρατική οικογένεια που είλκυε την καταγωγή της από τους βογιάρους και τη φεουδαλική Ρωσία του 12ου αιώνα. Αμείλικτα σνομπ, απεχθανόταν τη νέα αριστοκρατία που είχε αποκτήσει τη θέση της χάρη στον Πίνακα Βαθμίδων του Μεγάλου Πέτρου – μια προσπάθεια καθιέρωσης της αξιοκρατίας, που απένεμε τίτλους βάσει της υπηρεσίας στο κράτος. Στο γράψιμό του, φρόντιζε να υπογραμμίζει την επιρροή της οικογένειάς του σε κομβικής σημασίας στιγμές της ρωσικής ιστορίας. Έδωσε στους προγόνους του ζουμερούς ρόλους στο Μπόρις Γκοντούνοφ (1825), το θεατρικό του έργο σχετικά με την Εποχή των Αναστατώσεων (1598-1613), το χάος της διαδοχής του Ιβάν του Τρομερού, μετά τον θάνατό του. Ο Πούσκιν είχε επίσης σκοπό να απαθανατίσει στο χαρτί και τον προπάππο του, τον Αμπράμ Πετρόβιτς Γκαννιμπάλ. Το 1828, ο ημιτελής πρώτος πειραματισμός του ποιητή στη μυθοπλαστική πεζογραφία έλαβε (μετά θάνατον) τον τίτλο «Ο Αφρικανός του Μεγάλου Πέτρου», η ιστορία ενός Ρώσου Οθέλλου με φόντο τις εκσυγχρονιστικές μεταρρυθμίσεις του τσάρου. Τώρα το μυθιστόρημα κυκλοφορεί σε νέα μετάφραση των Ρόμπερτ και Ελίζαμπεθ Τσάντλερ και του Μπορίς Ντραλιούκ, μαζί με τα πεζογραφήματα “Ντουμπρόφσκυ”, “Η ιστορία του χωριού Γκοριούχινο” και “Αιγυπτιακές νύχτες”. Πάντα σε συμπόρευση με την ταξική υπερηφάνεια του Πούσκιν, η οικογένεια φρόντιζε να υπογραμμίζει ότι ο Γκαννιμπάλ, ο οποίος είχε γεννηθεί το 1699, υπήρξε πρίγκιπας στην πατρίδα του. Επίσης, προτιμούσαν την εκδοχή της ιστορίας όπου δεν αγοράζεται αλλά τον παίρνουν όμηρο Οθωμανοί εισβολείς. Στην Κωνσταντινούπολη έφτασε σε ηλικία επτά ετών, και έμεινε στο σεράι του Σουλτάνου Αχμέτ Γ΄ έως ότου τον απέκτησε ένας Ρώσος απεσταλμένος, με αντάλλαγμα πιθανότατα γούνες από τη Σιβηρία (και όχι ρούμι). Οι Αφρικανοί αποτελούσαν συνηθισμένο εξωτικό αγαθό στην αυτοκρατορική Ρωσία. Ο Μέγας Πέτρος είχε αρκετούς στο ανάκτορό του, και μέχρι την Επανάσταση του 1917, όλοι οι Ρομανόφ είχαν μαύρους στρατιώτες για φρουρούς στην πόρτα των ιδιαίτερων διαμερισμάτων τους. Ήταν γνωστοί ως «Αβυσσηνιανοί Φρουροί», παρ’ όλο που δεν ήταν όλοι από την Αιθιοπία ή την Ερυθραία – ένας Αφροαμερικανός πυγμάχος ονόματι Τζιμ Χέρκιουλις [Ηρακλής] υπηρετούσε ως τέτοιος φρουρός επί Αλεξάνδρου Γ΄, όταν η σύζυγός του, η αυτοκράτειρα, πρόσεξε τον Χέρκιουλις στο Λονδίνο και του πρόσφερε τη δουλειά. Ο Τζιμ Χέρκιουλις επισκεπτόταν τακτικά την Αμερική και ήταν γνωστό ότι έφερνε από εκεί βάζα με μαρμελάδα γκουάβα για τα παιδιά του τσάρου. Αρκετοί Ρώσοι αριστοκράτες είχαν επίσης Αφρικανούς υπηρέτες, ώστε να συμβαδίζουν με τη μόδα της αυλής· μάλιστα ένας «νέγρος» κάνει ένα σύντομο πέρασμα και από το σπίτι της οικογένειας Ροστόφ στο Πόλεμος και Ειρήνη. Πορτρέτο του Αλεξάντρ Πούσκιν από τον Ορέστ Κιπρένσκυ, 1827, Πινακοθήκη Τρετιακόφ, Μόσχα. Ο Γκαννιμπάλ όμως ήταν ιδιαίτερη περίπτωση. Ο συγκεκριμένος Αφρικανός κέρδισε την εύνοια του Μεγάλου Πέτρου, ο οποίος τον μεγάλωσε σαν αναδεξιμιό του. Ο τσάρος τον έστειλε να σπουδάσει στο εξωτερικό, στη Γαλλία. Μετά τις σπουδές του επέστρεψε στη Ρωσία και υπηρέτησε στον στρατό, όπου έφτασε μέχρι τον βαθμό του στρατηγού. Ως πολιτικός μηχανικός, ανέλαβε να καταρτίσει τους αρχιτέκτονες της νέας δυτικού χαρακτήρα αυτοκρατορίας του Μεγάλου Πέτρου. Ένα τέτοιο πεπρωμένο θα ήταν κανονικά αρκετό ώστε να καταστήσει τον Γκαννιμπάλ το λαμπρότερο αστέρι του γενεαλογικού του δέντρου. Δεν είναι αρκετό να πούμε απλώς ότι ο δισέγγονος του Γκαννιμπάλ έγινε ποιητής, ή έστω σπουδαίος ποιητής. Ο Πούσκιν θεωρείται από πολλούς ότι επινόησε την ίδια τη ρωσική λογοτεχνική γλώσσα. Πρόκειται, βέβαια, για υπερβολή (ο Πούσκιν είχε για δασκάλους σεβάσμιες μορφές της ποίησης όπως η Γκαβρίλα Ντερτζάβιν), είναι ωστόσο γεγονός ότι στα τέλη του δεκάτου ογδόου αιώνα, όταν γεννήθηκε ο Πούσκιν, τα κοσμικά λογοτεχνικά είδη ακόμα ήταν σε πρώιμο στάδιο στη Ρωσία. Η χρήση της καθομιλουμένης γλώσσας ήταν ακόμα στα σπάργανα (τα περισσότερα τυπωμένα κείμενα, πέρα από εκείνα που γράφονταν σε ξένες γλώσσες, ήταν γραμμένα στην Αρχαία Εκκλησιαστική Σλαβονική γλώσσα), ενώ το σύστημα των προστατών της τέχνης σήμαινε ότι είδη όπως η αυλική ωδή (η οποία εξυμνούσε τον τσάρο) κυριαρχούσε. Τα ρωσικά πρότυπα για τα λαϊκά λογοτεχνικά είδη, όπως η περιπέτεια ή η ιστορική μυθοπλασία, ήταν είτε περιορισμένης διάδοσης είτε χαμηλής ποιότητας. Μέσα σε αυτό το περιβάλλον ο Πούσκιν παρήγαγε θεατρικά έργα (το Μπόρις Γκοντούνοφ), παραμύθια («Ρουσλάν και Λουντμίλα»), ιστορικά μυθιστορήματα (Η κόρη του καπετάνιου) και ένα έμμετρο μυθιστόρημα (το Ευγένιος Ονέγκιν), ιστορικές διατριβές (Η ιστορία της εξέγερσης του Πουγκατσόφ) και εκπληκτικά κομμάτια λυρικής ποίησης. Έχει λοιπόν κάποια σημασία που αυτός ο συγγραφέας, τον οποίο ο Ντοστογιέφσκι αποκάλεσε αργότερα «ο πρώτος Ρώσος», αναφερόταν συχνά και σε μια άλλου είδους κληρονομιά; Το «Στον Γιούρεφ» (1820) είναι ένα ποίημα όπου απευθύνεται σε έναν φίλο και περιγράφει τον εαυτό του ως έναν «αιωνίως τεμπέλη πλεϊμπόι, έναν άσχημο απόγονο νέγρων, μεγαλωμένο στους αγριότοπους». Σε ένα γράμμα του στον ποιητή πρίγκιπα Βιαζέμσκυ με θέμα την ελληνική επανάσταση, ο Πούσκιν είχε να πει το εξής: «Μπορεί κανείς να σκεφτεί τη μοίρα των Ελλήνων με τον ίδιο τρόπο όπως και τη μοίρα των νέγρων αδελφών μου, και να ευχηθεί και στις δύο περιπτώσεις να απελευθερωθούν από την αβάσταχτη σκλαβιά». Στο Ευγένιος Ονέγκιν (1833), σε κάποιο σημείο ο αφηγητής δηλώνει: Είναι καιρός ν’ αφήσω την πληκτική ακτή του βλαβερού για μένα στοιχείου και μες στους μεσημβρινούς κυματισμούς κάτω από της Αφρικής τον ουρανό, να αναστενάξω για τη νηφάλια Ρωσία, όπου υπέφερα, όπου αγάπησα, εκεί που έθαψα την καρδιά μου. Εδώ, ο Πούσκιν έχει προσθέσει μια υποσημείωση: «Ο συγγραφέας είναι, από τη μεριά της μητέρας του, αφρικανικής καταγωγής». Δεν είναι τυχαίο ότι πολλοί αναγνώστες του Πούσκιν εξακολουθούν να αγνοούν τις αφρικανικές του ρίζες, και μάλιστα αποτελεί μέρος μιας ενορχηστρωμένης προσπάθειας ώστε ο μεγάλος εθνικός ποιητής της Ρωσίας, που είχε το ταλέντο να αλλάξει την εικόνα της στη Δύση και να πάψει να θεωρείται οπισθοδρομική και ανίκανη για λογοτεχνικό μεγαλείο, να παραμείνει όσο το δυνατόν πιο Ρώσος. Το 1899, σε ένα άρθρο με αφορμή τα εκατό χρόνια από τη γέννηση του Πούσκιν, το περιοδικό Νέα της Μόσχας δηλώνει: «Με το έργο του έδειξε ότι ο ρωσικός λαός δεν είναι από εκείνους τους λαούς της Ανατολής που πασχίζουν απλώς να υιοθετήσουν τους πιο πρόσφατους καρπούς του ευρωπαϊκού πολιτισμού». Τη χρονιά εκείνη, στη Ρωσία ολόκληρη γίνονταν λαμπρές εορταστικές εκδηλώσεις για τον ποιητή. Δρόμοι μετονομάστηκαν προς τιμήν του. Έδιναν στους μαθητές σοκολάτες με το πρόσωπο του ποιητή στο περιτύλιγμα. Κυκλοφόρησε ακόμα και ένα μακάβριο επιτραπέζιο παιχνίδι βασισμένο στον θάνατο του ποιητή, με την ονομασία: Η μονομαχία του Πούσκιν. Ανάμεσα στα άλλα κείμενα προς τιμήν του, ο εθνολόγος Ντμίτρι Ανούτσιν έγραψε ένα ειδικό άρθρο με τίτλο «Πούσκιν: ένα ανθρωπολογικό σκιαγράφημα». Ο Ανούτσιν, πρωτοπόρος στοχαστής τότε της ρωσικής σχολής φυλετικής έρευνας, δεν απέρριπτε συλλήβδην την αφρικανική καταγωγή του Πούσκιν. Σε κάποιο βαθμό, η διττή κληρονομιά του ποιητή εξυπηρετούσε ως μεταφορά για την αυτοκρατορική Ρωσία, η οποία επιδίωκε τότε να καταπιεί ένα πλήθος διαφορετικών εθνοτήτων στα νότια και στα ανατολικά της (στον χώρο που σήμερα ονομάζουμε Κεντρική Ασία). Ωστόσο ο Ανούτσιν, έχοντας πλήρη συνείδηση της φυλετικής ιεράρχησης στη Δύση, φρόντισε με κάθε τρόπο να διαχωρίσει την αφρικανική καταγωγή του Πούσκιν από τη «μαύρη» ταυτότητά του. Γι’ αυτό και υποστήριξε ότι ο πρόγονος του Πούσκιν προερχόταν από την Αβησσυνία. Σύμφωνα με τη διατύπωση του Ανούτσιν, ο Γκαννιμπάλ ανήκε «στην αιθιοπική φυλή, η οποία διέφερε σημαντικά από τη νέγρικη». Κι άλλοι Σοβιετικοί μελετητές προσπάθησαν να παρακάμψουν το ζήτημα της μαύρης ταυτότητας του Πούσκιν. Ο κριτικός Γιούρι Λότμαν, για παράδειγμα, απέφυγε να αναφέρει ονομαστικά τον προπάππο του Πούσκιν στη βιογραφία του ποιητή που δημοσίευσε το 1981, και μάλιστα ισχυρίστηκε ότι τα πειράγματα περί «μαϊμούς» που δεχόταν στο λύκειο ο Πούσκιν οφείλονταν στην άνεσή του με τη γαλλική γλώσσα. Μολονότι τα κίνητρα πίσω από τις αποσιωπήσεις αυτές είναι μάλλον δυσάρεστα, οι σύγχρονοι αναγνώστες δικαιολογημένα μπορεί να αναρωτιούνται πόση συμπλήρωση απαιτούν τα κενά αυτά. Για ορισμένους, η αναφορά στη μαύρη ταυτότητα του Πούσκιν φαντάζει άτοπη, σαν μια εσφαλμένη αναγωγή στο αμερικανικό φυλετικό ζήτημα μέσα σε ένα εντελώς διαφορετικό πλαίσιο. Μάλιστα ο Γ. Ε. Μπ. Ντι Μπουά έθεσε αυτό ακριβώς το ερώτημα σε ένα βιογραφικό σκαρίφημα του Πούσκιν, το 1940, που προοριζόταν για μια συλλογή παρουσιάσεων σπουδαίων μαύρων μορφών της ιστορίας. «Στην προκειμένη περίπτωση προκύπτει το ερώτημα», έγραφε ο Ντι Μπουά, κατά πόσο μια Εγκυκλοπαίδεια της νέγρικης φυλής πρέπει να περιλαμβάνει και κάποιον σαν τον Πούσκιν. Υπό τη στενή έννοια της λέξης και σύμφωνα με τον τρόπο που χρησιμοποιείται στην Ευρώπη, ο Πούσκιν δεν ήταν σε καμία περίπτωση νέγρος. Από μόνο του το γεγονός ότι ήταν κατά το ένα όγδοο νέγρος δεν επηρέασε σχεδόν καθόλου την πνευματική του εξέλιξη. Το 2006, η συζήτηση κρατούσε ακόμα, και μια ομάδα μελετητών αφιέρωσε μια συλλογή δοκιμίων με τίτλο Κάτω από τον ουρανό της Αφρικής μου: Ο Αλεξάντρ Πούσκιν και η μαύρη ταυτότητά του στην προσπάθεια να δώσει μια απάντηση. Το εισαγωγικό δοκίμιο των Κάθριν Θάιμερ Νεπομνιάστσι και Λουντμίλα Α. Τρίγκος έφερε τον πολύ ευθύβολο τίτλο «Ήταν ο Πούσκιν μαύρος και έχει αυτό σημασία;». Στα υπόλοιπα κείμενα, που η θεματολογία τους ξεκινά από το πώς διάβασε ο Πούσκιν τον Οθέλλο και φτάνει στο πώς αντιμετωπίστηκε το έργο του από το κίνημα της Αναγέννησης του Χάρλεμ, η απάντηση μοιάζει να είναι ένα σαφέστατο «ναι», όχι για λόγους βιολογίας αλλά για λόγους συναισθηματικούς. Το ότι ήταν μαύρος είχε σημασία για τον Πούσκιν, και το μαρτυρούν τα ίδια του τα λόγια. Όπως το έθεσε και ένας άλλος από τους συγγραφείς της συλλογής, ο μελετητής του Πούσκιν Ντέιβιντ Μ. Μπέθι: «Η μαύρη ταυτότητα ήταν για τον Πούσκιν κάτι πραγματικό, κάτι δεδομένο (τον απασχολούσε η επιφάνεια των πραγμάτων), και ταυτόχρονα κάτι που σήκωνε επεξεργασία και επιτήδευση». Στο ποιητικό του έργο, βρήκε χρήσιμη την Αφρική ως μύθο και τη μαύρη ταυτότητα ως μεταφορά. Στο Ονέγκιν αντιπαραθέτει τους περιορισμούς της ζωής του στη Ρωσία –όπου ζούσε σε σχεδόν μόνιμο καθεστώς παρακολούθησης και βρέθηκε σε διάφορες περιόδους στην εξορία– με μια φαντασιακή αφρικανική πατρίδα άγριας ελευθερίας. Στο «Ο Αφρικανός του Μεγάλου Πέτρου», ο προπάππος του ως εξευρωπαϊσμένος μαύρος, αποτέλεσε για τον Πούσκιν τη δίοδο ώστε να φανταστεί τη Ρωσία του Μεγάλου Πέτρου – έναν τόπο όπου είχαν επιβληθεί οι ευρωπαϊκοί κανόνες της νεωτερικότητας, ενίοτε διά της βίας, σε ανθρώπους απρόθυμους. Μέχρι να κάνουν την εμφάνισή τους αυτές οι πιο πρόσφατες μελέτες, η μαύρη κληρονομιά του Πούσκιν διατηρούσε τη θέση της στη συλλογική συνείδηση κυρίως χάρη στους μαύρους ζωγράφους και συγγραφείς που τον είχαν διαβάσει. Κατά την Αναγέννηση του Χάρλεμ, ο Πούσκιν αποτέλεσε πηγή φυλετικής υπερηφάνειας για ποιητές όπως ο Κλοντ ΜακΚέι, του οποίου το ποίημα με τίτλο «Πούσκιν» (1927) μιλά για τον αδριάντα που είδε όταν επισκέφθηκε, πολλά χρόνια νωρίτερα, τη Μόσχα: Κοιτάζοντας την όψη εκείνου του ανδρός Που έκανε ένα έθνος ν’ ανθήσει, να πάει μπρος, Τον πιο μεγάλο Ρώσο απ’ τη φυλή του, Κι είδα ολοκάθαρα τον Νέγρο στη μορφή του. Αναλογιζόμενοι τη σκηνή αυτή με τον αμερικανικής καταγωγής Τζαμαϊκανό ΜακΚέι να ατενίζει την εικόνα ενός άλλου μαύρου ποιητή και να παίρνει δύναμη απ’ αυτήν, έχοντας ούτως ή άλλως αποκτήσει τα νέα φτερά της κοινής μαύρης ταυτότητας που έδωσε σχήμα στη καλλιτεχνική παραγωγή της Αναγέννησης του Χάρλεμ, αντιλαμβάνεται κανείς βαθιά την απουσία παρόμοιων στιγμών από τη ζωή του Πούσκιν. Στον βαθμό που αντιλαμβανόταν τον εαυτό του ως μαύρο συγγραφέα, σφυρηλάτησε την ταυτότητα αυτή κατά μόνας, συναρμολογώντας την μάλλον από περιγραφές σχετικά με το εμπόριο σκλάβων, από κείμενα του Διαφωτισμού σχετικά με τους αγρίους της Αφρικής και, σίγουρα, από τον Οθέλλο. Εξαίρετο μίγμα. Ο «Αφρικανός του Μεγάλου Πέτρου» και η περιγραφή του προγόνου του, του Γκαννιμπάλ, ο οποίος στο έργο μετονομάζεται σε Ιμπραήμ, μας προσφέρει την εγκυρότερη δυνατή ιδέα για το πώς φιλτράρισε ο Πούσκιν όλα αυτά τα σκόρπια (και αλλοπρόσαλλα) στοιχεία γύρω από τη μαύρη ταυτότητα, ώστε να τα μετατρέψει σε μια διαχειρίσιμη αίσθηση του εαυτού του. Η ιστορία ξεκινά στο Παρίσι, όπου έχει πάει για σπουδές ο «αναδεξιμιός του Μεγάλου Πέτρου, ένας Αφρικανός ονόματι Ιμπραήμ». Ο Πούσκιν περιγράφει τον Ιμπραήμ ως περίπου αξιοθέατο για τους Γάλλους, κατά καιρούς επίσης αντικείμενο ρατσιστικών σχολίων, άλλοτε πάλι, σεξουαλικού ενδιαφέροντος. «Όλες οι κυρίες επιθυμούσαν να δεχτούν le Nègre du czar» [τον νέγρο του τσάρου], γράφει. Η έξαψη της επιθυμίας ήταν κομβικής σημασίας στην πάλη του Πούσκιν με το θέμα της φυλής, και τη δικής του φυλής επίσης. Στα γραπτά του, ταλαντεύεται ανάμεσα στη λύπη για τη «νέγρικη ασχήμια» του (σε μια επιστολή στη γυναίκα του παραπονιέται ότι τα αφρικανικά χαρακτηριστικά του προσώπου του θα απαθανατίζονταν σε ένα καινούργιο άγαλμα) και στον ενθουσιασμό πως η εξωτική του εμφάνιση μπορεί να του φέρει νέες σεξουαλικές κατακτήσεις. Στο «Γιούρεφ» γράφει: «Χωρίς να καταλαβαίνει το γιατί, η νύμφη πιάνει φωτιά κοιτώντας τον φαύνο». Κατά παρόμοιο τρόπο, ο Ιμπραήμ είναι ταυτόχρονα ανασφαλής όσον αφορά την εμφάνισή του και ποτέ χωρίς επιλογές. Ξεκινά μια καταστροφική σχέση με μια παντρεμένη Γαλλίδα, την κόμισσα Ντ., η οποία σύντομα μένει έγκυος από κείνον. Για να συγκαλύψουν την ατασθαλία τους, στην αίθουσα τοκετών φέρνουν ένα λευκό βρέφος, ενώ ένα μαύρο βρέφος απομακρύνεται αμέσως. Ο Ιμπραήμ –ο οποίος έχει υιοθετήσει τις χειρότερες πεποιθήσεις της γαλλικής κοινωνίας σχετικά με τη φυλή του– καταλήγει να νιώθει πως ο έρωτάς τους αποτελεί αφύσικη ένωση, μια ένωση που θα φέρει ντροπή και εν τέλει μεγάλη δυστυχία στην κόμισσα. «Γιατί να πασχίζουμε», της γράφει, «να ενώσουμε τη μοίρα ενός τόσο τρυφερού και όμορφου πλάσματος όπως εσύ, με την τρομερή μοίρα ενός νέγρου – ενός όντος άθλιου, που καλά-καλά δεν αξίζει να λέγεται άνθρωπος;». Ο Ιμπραήμ αποφασίζει να επιστρέψει στη Ρωσία για να υπηρετήσει τον νονό του. Ο φίλος του, ο δούκας της Ορλεάνης, φρίττει με την ιδέα και προσπαθεί να τον πείσει να μείνει, επιστρατεύοντας ένα παράξενο επιχείρημα: «Σκέψου τι πας να κάνεις», τον ικετεύει. Δεν είναι πατρίδα σου η Ρωσία. Αμφιβάλλω αν θα αντικρίσεις ποτέ ξανά την πνιγηρή πατρίδα σου, αλλά η μακρά παραμονή σου στη Γαλλία σε έχει κακομάθει τόσο που δεν θα αντέξεις ούτε το κλίμα ούτε τον τρόπο ζωής της ημιβάρβαρης Ρωσίας. Εδώ βρίσκουμε την πρώτη νύξη πως ένας από τους τρόπους με τους οποίους ο Πούσκιν προσέγγιζε τη μαύρη ταυτότητα ήταν –κατά τρόπο ειρωνικό– η πάλη με το τι σημαίνει να είσαι Ρώσος. Την εποχή που έγραφε ο Πούσκιν, η φυλή ως φιλοσοφική έννοια βρισκόταν σε σύγκρουση με άλλες θεωρίες περί διαίρεσης των ανθρώπων σε κατηγορίες. Μια από τις πιο ισχυρές ήταν η κλιματική θεωρία της ανθρώπινης διαφοροποίησης, όπως την εξέφρασε ο Μοντεσκιέ –ο οποίος αναφέρεται και στην ιστορία του Πούσκιν– στο Πνεύμα των νόμων (1748). Ο Μοντεσκιέ πίστευε ότι το κλίμα επιδρά άμεσα στην ιδιοσυγκρασία και ότι η ευχέρεια ή μη στη διακυβέρνηση ενός λαού εξαρτάται από τις καιρικές συνθήκες. Με το πέρασμα των χρόνων, οι ερμηνευτές του Μοντεσκιέ χρησιμοποίησαν αυτή τη θεωρία για να υποστηρίξουν ότι το εύκρατο κλίμα της Δυτικής Ευρώπης αποτελεί ένα είδος χρυσού μέσου όρου ανάμεσα στις υποτίθεται αψίκορες, δεσποτικές κοινωνίες της Αφρικής και της Ασίας, και τους άκαμπτους λαούς του Βορρά, όπου οι πολικές θερμοκρασίες μουδιάζουν το πνεύμα. Κάποιοι Γάλλοι φιλόσοφοι έφτασαν να διατυπώσουν την υπόθεση ότι οι Ρώσοι δεν κατάφεραν να δημιουργήσουν λογοτεχνική παράδοση εφάμιλλη της δικής τους λόγω αυτών ακριβώς των μετεωρολογικών συνθηκών. «Συνεπώς, το έλλειμμα ιδιοφυίας μεταξύ των Ρώσων», έγραφε ο Ζαν-Μπατίστ Σαπ ντ’ Ωτρός στο Ταξίδι στη Σιβηρία (1770), «μοιάζει να είναι αποτέλεσμα του εδάφους και του κλίματος». Άγαλμα του ποιητή στην πλατεία Πούσκιν της Μόσχας. Πίσω του διακρίνεται το κτίριο της εφημερίδας Ιζβέστια (Ειδήσεις), 1962. © Jacoby/ ullstein/ Getty Images/ Ideal Image Βάζοντας έναν Γάλλο να περιγράφει τόσο το ρωσικό όσο και το αφρικανικό κλίμα ως αφιλόξενο για έναν άνθρωπο με τους εκλεπτυσμένους τρόπους και την υψηλή μόρφωση του Ιμπραήμ, ο Πούσκιν τοποθετεί διακριτικά τη ρωσική ταυτότητα ακριβώς δίπλα στη μαύρη, υποδηλώνοντας ότι, εν μέρει τουλάχιστον, αντιλαμβανόταν τη μαύρη ταυτότητα μέσα από την εμπειρία του ότι ήταν Ρώσος – με άλλα λόγια, στον πάτο της ιεραρχίας που είχε κατασκευάσει η Δύση. Παρ’ όλα αυτά, δεν ανακάλυπτε ακριβώς τον τροχό συνδέοντας τη μαύρη με τη ρωσική εμπειρία, ιδίως στην περίοδο που γράφει. Στο μυθοπλαστικό ταξιδιωτικό ημερολόγιο του Ραντίτσεφ, το Ταξίδι από την Αγία Πετρούπολη στη Μόσχα (1790), ο αφηγητής διασχίζει τη ρωσική ύπαιθρο και γίνεται μάρτυρας της φρίκης των καθαρά ρωσικών ιδιαιτεροτήτων. Σε ένα διάλειμμα της πορείας του, βάζει στον καφέ του ζάχαρη ή, όπως το αναφέρει, «τον καρπό του ιδρώτα δύστυχων Αφρικανών σκλάβων». Η έκφραση θέσης σχετικά με το αφρικανικό δουλεμπόριο έγινε μετά τον Ραντίτσεφ ένας τρόπος να ασκούν έμμεση κριτική για τη δουλοπαροικία και να συμμετέχουν στη συζήτηση περί ελευθερίας γενικώς, και ιδίως περί ελευθερίας του λόγου. (Ο Ραντίτσεφ εξορίστηκε στη Σιβηρία μετά το Ταξίδι.) Στη συλλογή δοκιμίων για τη μαύρη ταυτότητα του Πούσκιν, η Νεπομνιάστσι περιλαμβάνει μια ακόμα σημαντική λογοτεχνική αναφορά που συναντάμε στον «Αφρικανό του Μεγάλου Πέτρου»: την Ενδιαφέρουσα αφήγηση της ζωής του Ολουαχάντ Εκβιάνο ή Γκουστάβους Βάσσα του Αφρικανού, γραμμένη από τον ίδιο (1789), που μεταφράστηκε στα ρωσικά το 1794. Ο Εκβιάνο στάθηκε η αρχή για τη μόδα των οδοιπορικών, όπου ένας Αφρικανός σκλάβος αποκτά πρόσβαση στη Δυτική παιδεία και ξαφνικά φανερώνει τεράστιες διανοητικές ικανότητες. Παρόμοιες ιστορίες προβάλλονταν συχνά από λευκούς οπαδούς της κατάργησης της δουλείας προκειμένου να δείξουν ότι η υποτιθέμενη καθυστέρηση των μαύρων λαών δεν ήταν κάτι εγγενές αλλά σύμπτωμα της υποδούλωσης. Ο Μεγάλος Πέτρος, σημειώνει η Νεπομνιάστσι, προφανώς διεξήγε ένα παρόμοιο πείραμα αντιπαράθεσης της φύσης έναντι της εκπαίδευσης εισάγοντας την ευρωπαϊκή κουλτούρα και τα ήθη σε μια χώρα που η Δύση θεωρούσε βαρβαρική. Κάπως έτσι, ισχυρίζεται, ένας Αφρικανός όπως ο Ιμπραήμ αποτελεί ιδανικό φορέα για μια ιστορία σχετικά με «τις μεταρρυθμίσεις του Πέτρου στη ρωσική κοινωνία, που αντιπαραθέτουν την εκπαίδευση και τις φυσικές ικανότητες με τη γενεαλογία». Να είναι η αφρικανική ταυτότητα η ερμηνεία για την υπομονή που δείχνει ο Ιμπραήμ απέναντι στην παλιά ρωσική αριστοκρατία που αντιδρά πεισματικά στις μεταρρυθμίσεις του Πέτρου αρνούμενη να επιτρέψει τη σύνδεση της αυταξίας της με την υιοθέτηση των ευρωπαϊκών προτύπων περί ύφους και αξιοπρέπειας; Επιστρέφοντας στην Αγία Πετρούπολη, ο Ιμπραήμ ξεχωρίζει από άλλους Ρώσους αξιωματικούς που επίσης έχουν γυρίσει από τη Γαλλία, επειδή αυτός δεν περιγελά τα ξεροκέφαλα μέλη της αυλής του Πέτρου που επιμένουν να κάνουν ορισμένα πράγματα σύμφωνα με τις παλιές παραδόσεις (π.χ., να κάθονται στο τραπέζι κατά σειρά ηλικίας). Την ώρα που ο Κόρσακοφ, ένας νεαρός Ρώσος επίσης με σπουδές στο Παρίσι, σνομπάρει τα ρωσικά έθιμα, παλιά και καινούργια ομοίως –“Que diable est-ce que tout cela?” («Τι διάβολο είναι όλα αυτά;») ψιθυρίζει αντικρίζοντας μια μπίρα– ο Ιμπραήμ κερδίζει θαυμαστές χάρη στον σεβασμό του στους ρωσικούς τρόπους (περιμένει να του ζητήσει η νεαρή γυναίκα να χορέψει μαζί της ένα μενουέτο), παρ’ όλο που εκ πρώτης όψεως είναι η ενσάρκωση του «αλλότριου». Πράγμα εξαιρετικά βολικό όταν αποφασίζει ότι θέλει να παντρευτεί μια Γαλλίδα θυγατέρα. Το «Ο Αφρικανός του Μεγάλου Πέτρου» είναι σημαντικό και ως διερεύνηση ενός ειδικού λογοτεχνικού είδους. Έχοντας ως έμπνευση την επιτυχία του Waverly του Γουόλτερ Σκοτ (1814) –ενός ιστορικού μυθιστορήματος σχετικά με την εξέγερση των Ιακωβιτών (1745)– ο Πούσκιν θέλησε να χρησιμοποιήσει τη φόρμα αυτή για να μιλήσει για ιστορικά γεγονότα στη δική του χώρα. Μολονότι ο Ιμπραήμ βρίσκεται στο επίκεντρο της αφήγησης, βασικό θέμα στην πραγματικότητα ήταν ο Μεγάλος Πέτρος. Ο τσάρος εμφανίζεται ή γίνεται αναφορά σ’ αυτόν σε διάφορες στιγμές (γράφει γράμματα στον Ιμπραήμ που είναι στο Παρίσι, τον υποδέχεται με θέρμη όταν επιστρέφει, παρατηρεί μια φάρσα που εκτυλίσσεται στη χοροεσπερίδα, διακόπτει ένα γεύμα των παλιών βογιάρων), αλλά η παρουσία του είναι αισθητή ακόμα και όταν είναι απών. Βρίσκεται παντού, σε όλες τις μεταρρυθμίσεις και στον αντίκτυπο που έχουν αυτές πάνω σε όλους στη Ρωσία. Η νεαρή γυναίκα την οποία αρραβωνιάζεται ο Ιμπραήμ, η Νατάλια, θέλει απεγνωσμένα να διακόψει τον αρραβώνα (τον οποίο έχει κανονίσει ο Πέτρος), διότι είναι ερωτευμένη με κάποιον άλλο. Η καμαριέρα της τη διαβεβαιώνει ότι χάρη στις μεταρρυθμίσεις του Πέτρου (που επιτρέπουν, μεταξύ άλλων, στις γυναίκες της αριστοκρατίας να παρίστανται σε χοροεσπερίδες και να συναναστρέφονται και άλλους άνδρες εκτός από τους συζύγους τους), θα έχει άφθονες ευκαιρίες να βρει τον έρωτα και αφού παντρευτεί. «Ίσως είναι η μοίρα σου να παντρευτείς Αφρικανό», λέει στη Νατάλια, «παρ’ όλα αυτά, δεν θα πάψεις να είσαι μια ελεύθερη γυναίκα. Έχουν αλλάξει τα πράγματα. Οι άνδρες δεν κρατάνε πια τις γυναίκες τους κλειδωμένες». Τον Πούσκιν, που για πρώτη φορά εξέταζε κι ο ίδιος σοβαρά την περίπτωση του γάμου, τον απασχολούσε ιδιαίτερα το ζήτημα της γυναικείας αφοσίωσης. Η μέλλουσα σύζυγός του, Νατάλια Γκοντσάροβα, ήταν εξαιρετικά δημοφιλής στις χοροεσπερίδες της αυλής, όπου είχε πολλούς θαυμαστές (μεταξύ των οποίων, όπως λέγεται, και τον Νικόλαο Α΄). Την εποχή που ζούσε ο Πούσκιν, υπήρχε μεγάλη συζήτηση γύρω από τη Ιστορία –τον σκοπό της και το πώς πρέπει να γράφεται– και ελάχιστοι μπήκαν στη συζήτηση με περισσότερη ζέση από όση ο ίδιος ο Πούσκιν. Στα νιάτα του υπήρξε ένθερμος αναγνώστης της πρωτοποριακής δωδεκάτομης Ιστορίας του ρωσικού κράτους (1816-1829) του Νικολάι Καραμζίν. Όπως και πολλοί άλλοι, ο Πούσκιν θαύμαζε την ικανότητα του Καραμζίν να συνδυάζει τη σχολαστική αρχειακή έρευνα με ένα αφηγηματικό ύφος που έρεε σαν να ήταν μυθοπλασία, γεμάτο ολοζώντανες μικρότερες ιστορίες και ιστορικές μορφές που εμφανίζονταν πλήρεις σαν μυθιστορηματικοί ήρωες. Συμφωνούσε ωστόσο με τους φιλελεύθερους κριτικούς που θεωρούσαν ότι το γράψιμο του Καραμζίν αμαυρώνεται από υπόρρητη υπεράσπιση της δεσποτείας. Η Ιστορία του γράφτηκε με κρατική υποστήριξη, κι ο Καραμζίν παρουσίαζε τον τσάρο και τους προκατόχους του ως ικανούς ηγεμόνες, και τη δουλοπαροικία ως αναγκαία για τη διασφάλιση της τάξης. Όταν ο Πούσκιν κάθισε να γράψει δικά του ιστορικά έργα, έστρεψε την κριτική του στους Γάλλους ιστορικούς, που εστίαζαν υπερβολικά, κατά την άποψή του, στον εντοπισμό των νόμων της ιστορίας που ορίζουν τη μοίρα των εθνών. Στην κριτική του για τον Γάλλο ιστορικό Φρανσουά Γκυζό, έγραφε ο Πούσκιν: «Μη λέτε: Δεν θα μπορούσε να γίνει αλλιώς. Αν αυτό ίσχυε, οι ιστορικοί θα ήταν αστρονόμοι και τα γεγονότα της ζωής της ανθρωπότητας θα ήταν προβλέψιμα όπως οι ηλιακές εκλείψεις». Κατά τον Πούσκιν, τέτοιου είδους ιστορικοί υποβαθμίζουν ατυχέστατα τη σημασία του τυχαίου. Και αυτό ίσχυε ιδίως στη Ρωσία, πίστευε ο Πούσκιν, μια χώρα όπου όλη η εξουσία ήταν συγκεντρωμένη στα χέρια ενός και μόνο ανθρώπου που μπορούσε να υπόκειται σε παράλογες παρορμήσεις ή καπρίτσια. Η πίστη του Πούσκιν στον κεντρικό ρόλο της παράλογης ιδιοτροπίας εξηγεί τις πάμπολλες απόπειρές του, μέσω διαφόρων λογοτεχνικών ειδών, να συλλάβει και να αποδώσει τη μορφή του Μεγάλου Πέτρου. Ο τσάρος εμφανίζεται στο ποίημα «Ο μπρούντζινος καβαλάρης» (1837) ως ένα απειλητικό άγαλμα που ζωντανεύει και τρέχει μέσα στους δρόμους της Αγίας Πετρούπολης – μια μεταφορά για την άγρια ταχύτητα με την οποία προσπάθησε να εκσυγχρονίσει το έθνος. Στο αφηγηματικό ποίημα «Πολτάβα» (1829), ο Πέτρος είναι ο ηρωικός ηγέτης στο πεδίο της μάχης, που οδηγεί τον στρατό του στη νίκη επί των Σουηδών. Στον «Αφρικανό του Μεγάλου Πέτρου», είναι μια ζεστή, πατρική παρουσία. Όταν ο Ιμπραήμ επιστρέφει πρώτη φορά από το Παρίσι, οι δυο τους δειπνούν μαζί με την οικογένεια του τσάρου, και στη διάρκεια του δείπνου, ο Πέτρος θυμήθηκε κάποια περιστατικά από την παιδική ηλικία του Ιμπραήμ και τα αφηγήθηκε με έναν τρόπο τόσο κεφάτο, τόσο καλόκαρδο, που κανείς δεν θα υποψιαζόταν ποτέ πως αυτός ο ευγενής και φιλόξενος οικοδεσπότης μπορούσε να ήταν ο ήρωας της Πολτάβα, ο τρανός και φοβερός αναμορφωτής της Ρωσίας. Στο «Η ιστορία του χωριού Γκοριούχινο», ο Πούσκιν αναδεικνύει τον ρόλο του τυχαίου στο πώς γράφεται η ιστορία. Φορέας της αφήγησης είναι ένας γαιοκτήμονας ονόματι Μπέλκιν, ο οποίος θέλει να γίνει συγγραφέας. Πολλοί από τους λογοτεχνικούς πειραματισμούς του Μπέλκιν απηχούν τους αντίστοιχους του Πούσκιν, μεταξύ αυτών και την προσπάθεια να συνθέσει ένα επικό ποίημα αντλώντας από την ιστορία της Ρωσίας (με επίκεντρο τον Ρούρικ, τον Βίκινγκ ο οποίος, σύμφωνα με τον θρύλο, ίδρυσε την παλαιά χώρα των Ρως), για να προχωρήσει εν συνεχεία στην κανονική ιστοριογραφία. «Η πιθανότητα να περάσει κανείς από τις ασήμαντες και αμφισβητήσιμες ιστορίες στην αφήγηση πραγματικών και σπουδαίων γεγονότων», εξηγεί ο Μπέλκιν, «ερέθιζε εδώ και καιρό τη φαντασία μου». Το πλαίσιο αυτό επιτρέπει στον Πούσκιν να ασκήσει κριτική στην αυτοπεποίθηση με την οποία οι ιστορικοί ξεκινούν να κάνουν τη δουλειά τους. Για παράδειγμα, η πορεία του Μπέλκιν περιλαμβάνει πολλές περιπτώσεις καλοτυχίας χάρη στις οποίες αποκτά πρόσβαση σε αρχειακό υλικό. Σε κάποιο σημείο, έχει πέσει στα χέρια των παιδιών ενός ιερέα ένα χρονικό γραμμένο από τον νεωκόρο του χωριού. Τα παιδιά μετατρέπουν το χρονικό σε χαρταετό, ο οποίος καταλήγει στην αυλή του Μπέλκιν. «Το χρονικό αυτό», μας λέει ο Μπέλκιν, «το οποίο απέκτησα έναντι λίγης βρώμης, διακρίνεται για τη βαθιά του στοχαστικότητα και την ασυνήθιστη καλλιέπειά του». Ο Πούσκιν επιδόθηκε σε σοβαρή αρχειακή έρευνα τόσο για την Ιστορία της εξέγερσης του Πουγκάτσεφ όσο και για τη μακρόπνοη, αλλά εν τέλει ανολοκλήρωτη, μελέτη για τον Μεγάλο Πέτρο. Το 1831 διορίστηκε επίσημος ιστορικός της Ρωσίας, στο πόστο που προηγουμένως κατείχε ο Καραμζίν. Έτσι, στο «Η ιστορία του χωριού Γκοριούχινο» δεν καταδικάζει τη δουλειά του ιστορικού αλλά μάλλον αναγνωρίζει τα όριά της, αυτά ακριβώς που έμελλε να ωθήσουν τον Πούσκιν να επιστρέψει στη μυθοπλασία. Γιατί εκεί, έχοντας πρώτα μελετήσει με σοβαρότητα τι συνέβη, είχε τη δυνατότητα να φανταστεί τι άλλο θα μπορούσε να είχε συμβεί. Με άλλα λόγια, η ιστορική αφήγηση αφήνει χώρο για άλλες, ενάντιες αφηγήσεις που οι ιστορικοί της εποχής θεωρούσαν μη σοβαρές, υπερβολικά χυδαίες: τους μύθους, τις διαδόσεις και όλες τις λαϊκές μορφές ιστοριογραφίας. Στο «Γκοριούχινο», η επίσημη ιστορία του χωριού από τον Μπέλκιν αντιπαρατίθεται με δύο άλλες, τις οποίες αφηγούνται δύο δουλοπάροικοι. Αφηγούμενος έναν τοπικό θρύλο σχετικά με ένα μυστηριώδες έλος, ο Μπέλκιν σπεύδει να τον εξοβελίσει από την ιστορική καταγραφή: Λέγεται ότι μια γυναίκα λίγο λειψή στο μυαλό φρόντιζε ένα κοπάδι γουρούνια όχι πολύ μακριά από αυτόν τον απομονωμένο τόπο. Κάποτε έμεινε έγκυος, αλλά της ήταν αδύνατο να εξηγήσει επαρκώς πώς συνέβη αυτό. Η λαϊκή δοξασία θεωρεί υπεύθυνο έναν δαίμονα του έλους, αλλά αυτός ο θρύλος δεν αξίζει την προσοχή του ιστορικού. Όμως στον κόσμο της μυθοπλασίας, την προσοχή μας προσελκύουν ακριβώς τέτοιες ζωηρές, μαγικές ιστορίες. Εδώ ο Πούσκιν παραδόξως προοικονομεί αυτό που η καθηγήτρια Σαϊντίγια Χάρτμαν ονομάζει “critical fabulation”, μια μορφή ημι-δοκιμιακού δημιουργικού λόγου που σκοπό έχει να δώσει φωνή στους περιθωριοποιημένους που γενικά αποσιωπούνται από τα αρχεία. Κανείς δεν ξέρει για ποιον ακριβώς λόγο ο Πούσκιν δεν ολοκλήρωσε ποτέ τον «Αφρικανό του Μεγάλου Πέτρου». Ίσως σκόπευε να επιστρέψει αργότερα σ’ αυτό, αλλά ο ποιητής πέθανε σε ηλικία τριάντα επτά ετών σε μονομαχία με έναν άνδρα που οι φήμες ήθελαν εραστή της γυναίκας του. (Η προειδοποίηση του Κόρσακοφ στον Ιμπραήμ, ότι «Κανείς δεν μπορεί να βασίζεται στην πίστη της γυναίκας» αποδείχθηκε προφητική). Κάποιοι μελετητές έχουν υποστηρίξει ότι ο Πούσκιν είχε ευαισθησία ως προς την κοινωνική τάξη και όχι ως προς τη φυλετική καταγωγή του προγόνου του, και ανησυχούσε ότι το έργο του μπορούσε να προξενήσει αμφισβήτηση όσον αφορά τη βασιλική προέλευση του Γκαννιμπάλ. Μετά από μια σχετική επιστολή, η εφημερίδα Μέλισσα του Βορρά υπαινίχθηκε ότι τον πρόγονο του Πούσκιν πιθανότατα τον αγόρασε κάποιος πλοηγός με αντάλλαγμα ένα μπουκάλι ρούμι. Ο Πούσκιν απάντησε με στίχους. Στο ποίημά του «Η γενεαλογία μου» (1830), γράφει ότι ο «πλοηγός» δεν ήταν άλλος από τον Μεγάλο Πέτρο, και αποκαλεί τον Γκαννιμπάλ νιεποντκούπεν, που σημαίνει κάτι σαν αδιάφθορος. Ένας άλλος μελετητής, λαμβάνοντας υπόψη την ετυμολογία της λέξης και τη φύση του σχολίου του Πούσκιν, μεταφράζει τη λέξη ως «αυτός που δεν αγοράζεται με χρήματα». Η μονομαχία του Λένσκυ με τον Ονιέγκιν. Εικονογράφηση για το έργο του Αλεξάντρ Πούσκιν «Γιεβγκένι Ονιέγκιν» (στα ελληνικά, «Ευγένιος Ονέγκιν»). Ακουαρέλα του Ιλιά Γιεφίμοβιτς Ρέπιν. © Alamy / Visual Hellas Πράγματι, στα πεζά που συμπεριλαμβάνονται στη συλλογή σημαντικό ρόλο παίζει η υποβόσκουσα ιδέα ότι η ίδια η ύπαρξή της αποτελεί υποπροϊόν του μεταβαλλόμενου εμπορικού τοπίου στη ρωσική λογοτεχνία επί των ημερών του Πούσκιν, μια μεταβολή την οποία ο Πούσκιν αντιμετώπιζε με βαθιά αμφιθυμία. Ο Πούσκιν ξεκίνησε την καριέρα του, κατά τη συνήθη πρακτική, ως ποιητής που διαβάζει τα έργα του στα λογοτεχνικά σαλόνια. Αλλά οι πρόοδοι στην τεχνολογία της εκτύπωσης στη Ρωσία διευκόλυναν τη μετάβαση από το πελατειακό σύστημα προς μια αγορά όπου μεγαλύτερη ζήτηση είχε η πεζογραφία και όχι η ποίηση. Ο ποιητής Αλεξάντρ Μπεστούζεφ περιγελούσε αυτή την προτίμηση του κοινού: «Πεζογραφία, πεζογραφία! Νερό, σκέτο νερό!». Παρ’ όλο που ο Πούσκιν έγινε γνωστός ως ο πρώτος επαγγελματίας συγγραφέας στη Ρωσία, που σημαίνει ότι μπορούσε να ζει από τη λογοτεχνική του παραγωγή, έβλεπε με δυσθυμία τις προσδοκίες της αγοράς. Το 1824 έγραψε το ποίημα «Συζήτηση ανάμεσα σε έναν βιβλιοπώλη και έναν ποιητή», όπου παρουσιάζει τον βιβλιοπώλη σαν έναν στυγνό καπιταλιστή που ουδόλως ενδιαφέρεται για τους υψηλότερους στόχους της καλλιτεχνικής δημιουργίας. Ο ποιητής νοσταλγεί τις εποχές που δεν ήταν στο έλεος του πλήθους, προοικονομώντας το «Στον ποιητή» του Πούσκιν (1830), ένα ποίημα που προτρέπει τους συγγραφείς να μην υποκύπτουν στις απαιτήσεις του κοινού: «Είσαι τσάρος, ζήσε μόνος». Στο τέλος της «Συζήτησης», ο ποιητής –που έχει ανάγκη από χρήματα και του λείπουν οι αναγνώστες– υποκύπτει... ελαφρώς. Λέει ότι μπορεί ο βιβλιοπώλης να αγοράσει το χειρόγραφό του, αλλά «η έμπνευση δεν πωλείται [Νιε πρανταγιότσα]». Στο διήγημα «Αιγυπτιακές νύχτες», που ο Ρόμπερτ Τσάντλερ δικαίως χαρακτηρίζει αριστούργημα, ο Πούσκιν προσθέτει περισσότερες αποχρώσεις. Ο κεντρικός ήρωας, ο Τσάρσκυ, είναι ποιητής με υπόβαθρο και βιογραφικά στοιχεία που έχουν πολλά κοινά με τον Πούσκιν. Όπως κι ο Πούσκιν, ο Τσάρσκυ έχει κληρονομήσει από κάποιον συγγενή ένα κτήμα, ενώ έχει και μια θέση δημόσιου υπάλληλου «όχι επαχθή», που του αφήνει χρόνο να αφιερώσει στην ποίηση. «Η ζωή του θα μπορούσε να ήταν εξαιρετικά ευχάριστη», παρατηρεί ο αφηγητής, «αν δεν είχε την ατυχία να γράφει και να δημοσιεύει ποίηση». Τον Τσάρσκυ τον ενοχλεί η δημόσια διάσταση της ιδιότητας του ποιητή, από τη ρηχότητα των γραμματιζούμενων που διαρκώς πετάνε ονόματα λογοτεχνών έως την αγαπημένη ερώτηση όλων προς κάθε συγγραφέα: «Τι καινούργιο μας έχετε;». Σε αντιδιαστολή με αυτή την αναξιοπρέπεια βρίσκουμε την προσωπική εμπειρία του Τσάρσκυ στο γράψιμο, το αγνό έδαφος της έμπνευσης που απειλούν να μολύνουν οι πιέσεις της έκδοσης και των πωλήσεων. Η αφελής άποψη του Τσάρσκυ γύρω από το λογοτεχνικό σινάφι δοκιμάζεται όταν του χτυπά την πόρτα ένας πάμφτωχος ποιητής από την Ιταλία. Ο άνδρας αυτός αυτοσχεδιάζει δημοσίως στίχους έναντι αμοιβής και αναζητά βοήθεια για να δώσει την παράστασή του και στη Ρωσία. (Πηγή έμπνευσης για τον συγκεκριμένο χαρακτήρα υπήρξε μάλλον ο Πολωνός ποιητής και ακτιβιστής Άνταμ Μιτσκιέβιτς, φίλος του Πούσκιν). Αρχικά, ο Τσάρσκυ τον αποκρούει, σύντομα όμως επικρατεί ο οίκτος και συμφωνεί να του κανονίσει την παράσταση. Παρ’ όλα αυτά, εξακολουθεί να του φαίνεται κακόγουστο να κατευθύνονται οι επιλογές ενός ποιητή από το κοινό και όχι από την έμπνευσή του. Όταν ο Ιταλός ζητά από τον Τσάρσκυ ένα θέμα για να αυτοσχεδιάσει, εκείνος του λέει: «Ορίστε ένα θέμα... “Το αντικείμενο του τραγουδιού του το διαλέγει ο ποιητής. Το πλήθος δεν έχει δικαίωμα να ορίζει την έμπνευσή του”». Ο Ιταλός κλείνει τα μάτια και προετοιμάζεται, και σε λίγο απαγγέλλει τον παρακάτω αυτοσχεδιασμό: «Οι ποιητές οι αληθινοί το νιώθουν αναγκαίο Να τραγουδούνε μοναχά ό,τι είναι αλήθεια ωραίο Για την έμπνευση και για τις Μούσες τους». Τι κάνει άραγε τον άνεμο με βία να σαρώνει τις ρεματιές και τα ξερά τα φύλλα να ξεσηκώνει Ενώ τα πλοία στης σιωπηλής θαλάσσης την ηρεμία Το φίλημά του προσδοκούν με τόση απελπισία; Τι κάνει τάχα τον αετό να κατεβεί απ’ τα ύψη Και αφήνοντας καστρόπυργους να πάει και να καθίσει Επάνω σ’ ένα κούτσουρο; Μόνο ο αετός το ξέρει. Της Δεισδαιμόνας η καρδιά, τον μαύρο Οθέλλο θέλει σαν το φεγγάρι που αγαπά τη μαύρη νύχτα μόνο. Γιατί ποτέ καμιά καρδιά δεν ξέρει άλλο νόμο. Είναι ο αετός ελεύθερος σαν και τον αέρα Κι ο ποιητής σαν άνεμος πετάει κι εδώ και πέρα. Φεύγει απ’ όλα τα δεσμά Σαν τον αετό πετά μακριά. Σαν Δεισδαιμόνα πρέπει ν’ αγαπήσει όποιο είδωλο μες στην καρδιά του κλείσει αδιαφορώντας εντελώς ποιον θα δυσαρεστήσει. Ο Τσάρσκυ μένει άναυδος. Η πεποίθησή του ότι χρήμα και δημιουργικότητα δεν γίνεται να συνυπάρχουν διαψεύδεται από αυτή την εκπληκτική επίδειξη. Και βλέπουμε και τον Πούσκιν με τη σειρά του, τον δισέγγονο ενός σκλάβου, που κάποτε του δημιουργούσε τόσο άγχος η αναφορά στο πώς έγινε η αγορά του προγόνου του, να συμβιβάζεται με την ιδέα ότι δεν είναι ντροπή να σ’ αγοράζουν και να σε πουλάνε και ότι μάλιστα η δυνατότητα να υπηρετείς δύο αφέντες, έναν εξωτερικό και έναν εντός σου, αποτελούσε από καιρό μια πράξη μαύρης ιδιοφυίας. © THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS 2022 — Μετάφραση: Μαργαρίτα Ζαχαριάδου

Ο πρώτος Ρώσος — Αλεξάντρ Πούσκιν

Σύνδεση