Εγώ, ο Λαός

ARB – THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS Marcel Gauchet, Robespierre: The Man Who Divides Us the Most (μετάφραση από τα γαλλικά: Malcolm DeBevoise, εισαγωγή: David A. Bell και Hugo Drochon, εκδ. Princeton University Press, σελίδες 199). Αποδεικνύει πράγματι η περίπτωση του Ροβεσπιέρου ότι οι βίαιες επαναστάσεις εις το όνομα των δικαιωμάτων και τις κοινωνικής δικαιοσύνης μπορούν να έχουν ως μόνη κατάληξη τον τρόμο και τον αυταρχισμό; Πριν από τον Χίτλερ και τον Στάλιν (και τον Πούτιν), υπήρξε ο Μαξιμιλιανός Ροβεσπιέρος, ο ηγέτης της Γαλλικής Επανάστασης κατά την περίοδο 1793-1794, την επονομαζόμενη Τρομοκρατία. Αν ο Ναπολέων Βοναπάρτης δεν είχε έρθει στην εξουσία και δεν είχε διεξαγάγει τόσους πολέμους στην Ευρώπη από το 1799 έως το 1815, ο Ροβεσπιέρος θα αποτελούσε την πιο αμφιλεγόμενη προσωπικότητα του καιρού του. Κι ωστόσο ο Ροβεσπιέρος ούτε άσκησε εξουσία για πολύ καιρό, ούτε μόνος του κυβέρνησε, ενώ ξεκίνησε την πολιτική του καριέρα ως φλογερός υπέρμαχος της φιλελεύθερης δημοκρατίας: υποστήριζε την κατάργηση της δουλείας, της θανατικής ποινής και του κεφαλικού φόρου· μιλούσε υπέρ της θρησκευτικής ελευθερίας και της ελευθερίας του τύπου· πήρε θέση ενάντια στη σπουδή της Γαλλίας να κηρύξει πόλεμο στην Αυστρία το 1792. Ήταν γνωστός στους οπαδούς του ως «ο Αδιάφθορος», λόγω της περιφρόνησής του για όσους αποκόμιζαν κέρδη επ’ ευκαιρία της επανάστασης και του πολέμου, κι όμως εν τέλει ενσάρκωσε ό,τι πιο αποκρουστικό είχε να επιδείξει η Γαλλική Επανάσταση. Ήταν άραγε απλώς ο αποδιοπομπαίος τράγος, το εξιλαστήριο θύμα που εύκολα μπορούσε να κατηγορηθεί εκ των υστέρων για την Τρομοκρατία – για τις πολλές χιλιάδες ανθρώπους που εκτελέστηκαν και τις εκατοντάδες χιλιάδες που φυλακίστηκαν ως ύποπτοι, για τη φίμωση του τύπου και την κατάπνιξη κάθε αντίθετης γνώμης; Ο Ροβεσπιέρος απώλεσε την εξουσία στις 27 Ιουλίου του 1794, όταν οι άλλοι βουλευτές της Εθνικής Συνέλευσης, του νομοθετικού σώματος που κυβερνούσε τη Γαλλία από το 1792 έως το 1795, διέταξαν τη σύλληψή του. Οι οπαδοί του τον απελευθέρωσαν, αλλά αμέσως κηρύχθηκε παράνομος, συνελήφθη ξανά και οδηγήθηκε την επόμενη μέρα στην γκιλοτίνα. Η πτώση του έθεσε σε κίνηση μια απροσδόκητη αλλαγή κατεύθυνσης, προς μεγάλη έκπληξη εκείνων που τον αποκαθήλωσαν από την εξουσία. Ο δικός τους σκοπός ήταν απλώς να ξεφορτωθούν έναν πολιτικό αντίπαλο που έμοιαζε αποφασισμένος να αναλάβει δράση εναντίον τους. Στους ηγέτες τους συμπεριλαμβάνονταν και ορισμένοι που είχαν προβεί κι οι ίδιοι σε σκληρότατες διώξεις στις επαρχίες, ανταγωνιστές του Ροβεσπιέρου από τα αριστερά του εντός της Επιτροπής Δημόσιας Ασφάλειας που ουσιαστικά κυβερνούσε, και βουλευτές που, για τον έναν ή τον άλλο λόγο, φοβούνταν ότι θα ήταν οι επόμενοι στη λίστα εκείνων που είχαν ανακηρυχτεί προδότες. Άπαξ και έγινε η πράξη, όλοι εκείνοι προσπάθησαν κατ’ αρχάς να την παρουσιάσουν ως νίκη του παρισινού λαού και των εκπροσώπων του επί ενός πωρωμένου τυράννου και του στενού κύκλου των οπαδών του. Αλλά ο αντίκτυπός της ήταν αδύνατο να περιοριστεί, και σχεδόν αμέσως οι πιο απαράδεκτες πολιτικές ακυρώθηκαν. Ο δρακόντειος νόμος της 10ης Ιουνίου 1794, που περιόριζε τα δικαιώματα των κατηγορουμένων και διεύρυνε την έννοια του «υπόπτου» καταργήθηκε· ο νόμος αυτός, πέρα από τους συνήθεις «εχθρούς του λαού», περιελάμβανε και όσους «επιδίωκαν να αποθαρρύνουν» το λαό, όσους «διέδιδαν ψευδείς ειδήσεις» και όσους σκόπευαν να «υπονομεύσουν την ενέργεια και την καθαρότητα των επαναστατικών και ρεπουμπλικανικών ιδεών». Ο βασικός κατήγορος του επαναστατικού δικαστηρίου είχε δικαστεί και είχε εκτελεστεί. Κάποιοι από εκείνους που είχαν συνωμοτήσει εναντίον του Ροβεσπιέρου αντιμετώπιζαν επίσης με η σειρά τους τον κίνδυνο της φυλάκισης, ενώ άλλοι ύποπτοι απελευθερώνονταν από τις παρισινές φυλακές. Η Εθνοσυνέλευση περιέστειλε τις εξουσίες της Επιτροπής Δημόσιας Ασφάλειας, κι όταν ο καταιγισμός των αλλαγών ενθάρρυνε ακόμα περισσότερο όσους είχαν αντιτεθεί στις καταπιεστικές πολιτικές, οι βουλευτές έκλεισαν τη Λέσχη των Ιακωβίνων, η οποία υπήρξε το πολιτικό εφαλτήριο για πολλούς από αυτούς μέσα στα πέντε εκείνα θυελλώδη χρόνια. Στην προσπάθεια να προχωρήσουν τα πράγματα, οι βουλευτές έπρεπε να κατασκευάσουν ένα πειστικό αφήγημα για τα γεγονότα της προηγούμενης χρονιάς. Δεδομένου ότι ήταν αδύνατο να ρίξουν στον Ροβεσπιέρο το φταίξιμο για όλα –η μοναδική του θεσμική εξουσία ήταν η συμμετοχή του στη δωδεκαμελή Επιτροπή Εθνικής Ασφάλειας–, ήταν υποχρεωμένοι να σκάψουν βαθιά προκειμένου να τον παρουσιάσουν ως τον κύριο αρχιτέκτονα του καθεστώτος του Τρόμου. Η επίσημη αναφορά για τον ίδιο και τους «συνεργούς» του ισχυριζόταν ότι μολονότι ο Ροβεσπιέρος ήταν «συνεσταλμένος και φοβιτσιάρης», «ήθελε να οδηγήσει τους ανθρώπους στην τυραννία» πιέζοντας για εξισωτική ισοπέδωση της κοινωνίας· αποκηρύσσοντας τους εμπόρους, τους κατόχους ιδιοκτησίας και τους πλούσιους εν γένει· υπονομεύοντας την πειθαρχία στο στράτευμα μέσω της διάδοσης ριζοσπαστικών εντύπων μεταξύ των στρατιωτών· δημιουργώντας ένα περίπλοκο δίκτυο κατασκόπων στο εσωτερικό για να αναφέρουν οποιαδήποτε παρέκκλιση· και κατηγορώντας για «μετριοπάθεια» οποιονδήποτε αντιτασσόταν στις μαζικές και αδιάκριτες εκτελέσεις. Σύμφωνα με την αναφορά, η ατιμία ήταν παρεπόμενο του χαρακτήρα του: η επιθυμία για κυριαρχία, ο διαβρωτικός φθόνος του προς τους ανταγωνιστές του, η έλλειψη προσωπικού ταλέντου και ως εκ τούτου το μίσος για όσους διαθέτουν χάρισμα, η εκδικητική αλαζονεία και η αντιπάθεια για κάθε άλλο πρόσωπο με ευρεία αποδοχή. Προκειμένου να εξηγήσει την υποτιθέμενη κυριαρχία του Ροβεσπιέρου, η αναφορά έπρεπε να παραθέσει και την ατέλειωτη σειρά των επαίνων που συναντά κανείς στις επιστολές προσώπων και δημοφιλών λεσχών προς το «ίνδαλμά» τους, τον «νέο του θεό, τον Μαξιμιλιέν». Ο συντάκτης της αναφοράς δηλώνει με οδύνη ότι έβλεπε «παντού την ίδια εκπόρνευση των επαίνων, των ευχών και των τιμητικών λόγων» σε εγκώμια για «τη συνεισφορά των σπάνιων ταλέντων του», για «τον αδιάφθορο», «τον ενάρετο» Ροβεσπιέρο, «που σκεπάζει το λίκνο της Δημοκρατίας με την αιγίδα της ευφράδειάς του», για «τον ακατάβλητο υποστηρικτή, τον στυλοβάτη της Δημοκρατίας». Η ανειλικρινής αποθέωση των τυράννων σίγουρα δεν είναι κάτι άγνωστο, ωστόσο οι αντίπαλοι του Ροβεσπιέρου στην ουσία έφερναν στο προσκήνιο τη βαθιά διάσταση των απόψεων που έμελλε να αποτελέσει μόνιμο χαρακτηριστικό κάθε συζήτησης για τα επόμενα διακόσια και πλέον χρόνια. Ήταν άραγε ο Ροβεσπιέρος αυτό ακριβώς που είχε ανάγκη η νεοπαγής δημοκρατία ώστε να επιβιώσει από την εμφύλια σύγκρουση και τον αδιάκοπο πόλεμο με όλους ουσιαστικά τους γείτονες της Γαλλίας, όπως πίστευαν οι οπαδοί του; Μήπως αποτέλεσε απλώς μια προσωρινή παρέκκλιση που, βγαίνοντας από τη μέση, θα επέτρεπε στη δημοκρατία να ξαναβρεί τον δρόμο της, όπως ήλπιζαν εκείνοι που άνοιξαν τον λάκκο του; Ή μήπως η περίπτωσή του αποδεικνύει ότι οι βίαιες επαναστάσεις εις το όνομα των δικαιωμάτων και της κοινωνικής δικαιοσύνης μπορούν να έχουν ως μόνη κατάληξη τον τρόμο και εν τέλει τον αυταρχισμό, όπως υποστήριξαν αργότερα ορισμένοι σχολιαστές; Τα ερωτήματα αυτά αποτελούν, όπως είναι αναμενόμενο, αφορμή για ιδιαίτερο προβληματισμό στη Γαλλία. Γι’ αυτό και ο Μαρσέλ Γκωσέ δίνει στο βιβλίο του τον υπότιτλο «Ο άνθρωπος που μας διχάζει περισσότερο», όπου με το «μας» εννοεί τους Γάλλους. Ωστόσο οι Γάλλοι δεν είναι οι μόνοι ενδιαφερόμενοι, αφού η ενασχόληση του Γκωσέ με τον Ροβεσπιέρο εκπηγάζει από τις πολυετείς μελέτες του γύρω από το φιλοσοφικό υπόβαθρο της σύγχρονης δημοκρατίας γενικά. Το έργο του δεν είναι πολύ γνωστό στον αγγλόφωνο κόσμο, αν και ο απόηχος των αντεγκλήσεων που έχουν προξενήσει κάποιες από τις απόψεις του πάνω σε τρέχοντα ζητήματα έχει, πράγματι, διαδοθεί ευρύτερα. Παρ’ όλο που ξεκίνησε την καριέρα του από τη φιλελεύθερη αριστερά και εξακολουθεί να δηλώνει σοσιαλιστής, ορισμένοι κύκλοι στη Γαλλία έχουν αποκηρύξει τον Γκωσέ ως αντιδραστικό, μισογύνη και ομοφοβικό. Το δοκίμιο που δημοσίευσε το 2004 σχετικά με τις δυνάμει αρνητικές επιπτώσεις του διαρκώς αυξανόμενου ελέγχου που ασκούν οι άνθρωποι επί της αναπαραγωγής, αντί να τα βγάζουν πέρα όπως έρθουν, πυροδότησε ιδιαίτερα έντονες αντιδράσεις. Το άρθρο, με τίτλο «Το παιδί της επιθυμίας», που δημοσιεύτηκε στο Le Débat, το περιοδικό που εκδίδει και είναι γνωστό για την αυστηρά κεντρώα τοποθέτησή του, έδωσε την εντύπωση πως εκφράζει δυσαρέσκεια για το τέλος της πατριαρχίας και της γυναικείας υποταγής, προβάλλοντας την άποψη ότι «πολλά παιδιά της επιθυμίας δεν θα γνωρίζουν ποτέ με σαφήνεια τι είναι και τι θέλουν», διότι «θα εξαρτώνται για πάντα από την επιθυμία που τα έφερε στη ζωή».[1] Οι μομφές εναντίον του Γκωσέ κορυφώθηκαν όταν του ζητήθηκε να εγκαινιάσει το ετήσιο «ραντεβού με την ιστορία» το 2014. Δεν είναι εύκολο για έναν μη Γάλλο να κατανοήσει τη δημοφιλία και το κύρος της γιορτής αυτής που διεξάγεται στην πόλη Μπλουά, στην κοιλάδα του Λίγηρα, κάθε Οκτώβριο και προσελκύει κάπου 40.000 ένθερμους συμμετέχοντες σε διαλέξεις, συνεντεύξεις, προβολές ταινιών και συζητήσεις επικεντρωμένες σε πρόσφατα βιβλία ιστορίας. Σε ένα άρθρο γνώμης στη Le Monde τον Οκτώβριο του 2014, μια ομάδα επιστημόνων ισχυρίστηκε ότι ο Γκωσέ ήταν αδύνατο να μιλήσει με αξιοπιστία σχετικά με τους «επαναστάτες», το κεντρικό θέμα της χρονιάς, εφόσον γενικά ενθαρρύνει τη συμμόρφωση με «τις ιεραρχίες, την ηθική τάξη [και] την παράδοση», αξίες που διατρανώνει η άκρα δεξιά.[2] Είναι, πιστεύω, εσφαλμένοι παρόμοιοι χαρακτηρισμοί για τις θέσεις του Γκωσέ, ωστόσο δεν προξενούν έκπληξη, αν λάβει κανείς υπόψη τα διακυβεύματα των όσων υποστηρίζει σχετικά με τη σύγχρονη δημοκρατία, αλλά και τον τρόπο με τον οποίο συχνά επιλέγει να διατυπώσει τις απόψεις του. Όπως ισχυρίζεται, οι σύγχρονες δημοκρατίες αναδύθηκαν όταν διαλύθηκαν τα θρησκευτικά θεμέλια της συλλογικής ύπαρξης· δεν εξαφανίστηκε, φυσικά, η θρησκεία, έπαψε όμως να παρέχει την κρίσιμη νομιμοποίηση της πολιτικής και κοινωνικής ιεραρχίας. Κατά συνέπεια, οι σύγχρονες δημοκρατίες καλούνται να εξηγήσουν στο πολιτικό σώμα τι είναι αυτό που κρατά ενωμένες τις κοινωνίες απουσία οποιασδήποτε υπερβατικής ερμηνείας. Ο Γκωσέ δεν είναι πεπεισμένος ότι τα ανθρώπινα δικαιώματα μπορούν να καλύψουν το κενό αυτό, και η γενικότερη ανησυχία του είναι ότι η σύγχρονη έμφαση στο άτομο και τα δικαιώματά του θα φθείρει τα θεμέλια για μια λειτουργική κοινωνική τάξη. Η ασάφεια και η αφαιρετικότητα της γραφής του αφήνει ανοιχτό την ερμηνεία, ότι στις συνεντεύξεις του αρνείται κάτι τέτοιο, ότι υποστηρίζει εκείνους που είναι αντίθετοι στα δικαιώματα των γυναικών, των ομοφυλόφιλων και των μειονοτήτων. Η γλώσσα στο «Παιδί της επιθυμίας» αποτελεί επίσης τέτοιο παράδειγμα. Ο Γκωσέ μοιάζει να ασκεί κριτική στο δικαίωμα να επιλέγεις αν θα αποκτήσεις παιδί ή όχι, στο τέλος του κειμένου όμως καθιστά σαφές ότι δεν επιθυμεί καθόλου την επιστροφή στο αυταρχικό παρελθόν· θέλει ωστόσο να συζητήσει το πιθανό κόστος της χειραφέτησης, τόσο για την κοινωνία όσο και για το άτομο. Κατά παρόμοια έννοια, επιθυμεί να συζητήσει τις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν οι δημοκρατίες, όταν η ίδια η ύπαρξή τους εξαρτάται από τη χειραφέτησή τους από τους παραδοσιακούς φορείς κοινωνικής εξουσίας. Η δημοκρατία είναι εγγενώς εύθραυστη ακριβώς λόγω της δυσκολίας να εξηγήσει τι είναι αυτό που ενώνει τους ανθρώπους μέσα σε μια κοσμική κοινωνία, και κατά συνέπεια, υποστηρίζει ο Γκωσέ, έχει την προδιάθεση να ρέπει προς τον αυταρχισμό ή ακόμα και τον ολοκληρωτισμό. Άρα ο Ροβεσπιέρος αποτελεί το τέλειο παράδειγμα, αφού «ενσάρκωσε την προσπάθεια να εκφραστεί η ελευθερία και η ισότητα με τον πληρέστερο δυνατό τρόπο», ενώ ταυτόχρονα ήταν η προσωποποίηση «της αποτυχίας να δημιουργηθεί ένα βιώσιμο σύστημα διακυβέρνησης από αυτές τις αρχές». Σε μια εποχή που οι δημοκρατίες αντιμετωπίζουν εξωτερικές και εσωτερικές απειλές παγκοσμίως, ο Ροβεσπιέρος είναι πιο επίκαιρος παρά ποτέ. Τζιάκομο Αλιπράντι, “Η εκτέλεση του Ροβεσπιέρου”, περ. 1799, χαρακτικό βασισμένο στο ομώνυμο έργο του Τζιάκομο Μπέυς. Τόσο οι αρετές όσο και τα μειονεκτήματα της προσέγγισης του Γκωσέ παρουσιάζονται ξεκάθαρα στο Ροβεσπιέρος: Ο άνθρωπος που μας διχάζει περισσότερο, το οποίο είναι, ευτυχώς, πιο συνοπτικό σε σύγκριση με πολλά άλλα δικά του βιβλία. Τα μειονεκτήματα μπορεί κανείς να τα απαριθμήσει εύκολα: αγνοεί εν πολλοίς ό,τι έχει γραφτεί από άλλους πάνω σ’ αυτό το θέμα (είτε για τη δημοκρατία γενικά είτε ειδικά για τον Ροβεσπιέρο) και προσπερνά με ευκολία την ουσία της καθημερινής πολιτικής και των κοινωνικών εντάσεων προκειμένου να εστιάσει στους τρόπους με τους οποίους ο Ροβεσπιέρος εξυπηρετεί την ευρύτερη άποψη του συγγραφέα περί δημοκρατίας. Δεν πρόκειται για καμιά πρωτότυπη στρατηγική· στη γαλλική ιστοριογραφία και στα πολιτικά κείμενα, όσο εντονότερη η πολεμική του κειμένου, τόσο μικρότερη η προσοχή που δίνει σε αλληλοσυγκρουόμενες εκδοχές αλλά και στην τεκμηρίωση. (Το κείμενο του Γκωσέ δεν περιλαμβάνει σχεδόν καθόλου υποσημειώσεις.) Στο ίδιο πνεύμα, παρακάμπτει πλήρως τα στοιχεία της βιογραφίας του Ροβεσπιέρου και ασχολείται μόνο με τα γραπτά και τις ομιλίες του. Δεδομένου ότι υπάρχει μια σταθερή παραγωγή βιογραφιών του Ροβεσπιέρου, πολλές από τις οποίες είναι έξοχες, μια τέτοια προσέγγιση μπορεί να δικαιολογηθεί μόνον εάν παρέχει μια εντελώς νέα οπτική για το θέμα. Η αρετή του βιβλίου του Γκωσέ είναι η απόλυτη προσήλωσή του σε εκείνη τη μία και μοναδική πεποίθηση που διαμόρφωνε τις διαρκώς εξελισσόμενες απόψεις και δράσεις του Ροβεσπιέρου: ότι η κυβέρνηση οφείλει να αντικατοπτρίζει τη βούληση του λαού, ενώ συγκεκριμένα συμφέροντα, στα οποία συχνά εμπλέκονται συνωμοσίες, στέκουν εμπόδιο στον θρίαμβο αυτής της γενικής βούλησης. Θα ήταν υπερβολή να δει κανείς αυτόν τον σεμνότυφο δικηγόρο από τη βόρεια Γαλλία ως πολιτικό φιλόσοφο, καθώς οι συνθήκες δεν του άφηναν χρόνο για να γράψει δοκίμια, πόσο μάλλον βιβλία ή απομνημονεύματα. Έτσι ο Γκωσέ στρέφεται σ’ εκείνο τον ενδιάμεσο χώρο όπου οι ιδέες συναντώνται με τα γεγονότα: «Οι πλέον μύχιες παρορμήσεις που καθοδήγησαν τη συμπεριφορά του Ροβεσπιέρου είναι αδιαχώριστες από το corpus των ιδεών που συνέκλιναν με αυτές ώστε να σχηματίσουν ένα σύστημα». Ο ιδιαίτερος τρόπος που ο Ροβεσπιέρος επιβλήθηκε στους άλλους βουλευτές αποτελούσε ανέκαθεν ένα από τα μεγαλύτερα μυστήρια της Γαλλικής Επανάστασης συνολικά. Πώς ήταν δυνατόν αυτός ο εντελώς άχρωμος και μέχρι πρότινος άγνωστος δικηγόρος να έφτασε να αποτελεί την ενσάρκωση της ίδιας της Επανάστασης στην πιο δραματική της περίοδο; Έχει δίκιο ο Γκωσέ που ισχυρίζεται ότι «ο τρόπος έκφρασης του Ροβεσπιέρου μετέδιδε την υπόσχεση της στιγμής με μια καθαρότητα και μια ακρίβεια που σταδιακά του προσέδωσε εξέχουσα θέση μεταξύ των ομοίων του». Από την άλλη, ο Γκωσέ υποβιβάζει το παράδοξο του πράγματος, το οποίο εκφράζει καλύτερα μια από τις πρώην οπαδούς και αργότερα εχθρός του Ροβεσπιέρου, η Μαρί-Ζαν Ρολάν, που γράφει, ενώ περιμένει την εκτέλεσή της, το 1793: Το ρητορικό του ταλέντο ήταν κάτω του μετρίου· η εντελώς συνηθισμένη του φωνή, οι κακοσχηματισμένες του εκφράσεις, ο πλημμελής τρόπος ομιλίας του έκαναν τους λόγους του τρομερά βαρετούς. Ωστόσο υπερασπιζόταν αρχές με ζέση και πείσμα· είχε το θάρρος τότε [όταν ο βασιλιάς επιχείρησε να διαφύγει τον Ιούνιο του 1791] να συνεχίσει [να υπερασπίζεται τις αρχές αυτές] σε μια περίοδο που οι υπερασπιστές του λαού είχαν μειωθεί αριθμητικά σε τρομακτικό βαθμό. Με άλλα λόγια, ενώ οι απόψεις του Ροβεσπιέρου εξελίσσονταν με τον χρόνο, ποτέ του δεν έπαψε να παρουσιάζεται ως ο εκφραστής της βούλησης του λαού. Άρα δεν ήταν ασυνεπής όταν αρχικά δεν έσπευσε να υποστηρίξει τη δημιουργία μιας δημοκρατικής πολιτείας· μπορούσε να φανταστεί βασιλείς ως «εκπροσώπους» ή «ενεργούμενα» του λαού, έστω κι αν ο Λουδοβίκος ΙΔ΄ δεν μπορούσε. Πρότεινε λίγους νόμους, σύντομα όμως απέκτησε τη φήμη του ανθρώπου που υπενθύμιζε διαρκώς στους βουλευτές το χάσμα ανάμεσα σε «όσα υποσχέθηκε η Επανάσταση και σε αυτά που έχει πετύχει μέχρι στιγμής». Πολύ σύντομα, όπως καταδεικνύει ο Γκωσέ, η «λαχτάρα του Ροβεσπιέρου για δημοφιλία» ενίσχυσε την ταύτισή του με τη γενική βούληση. «Το συμφέρον, η επιθυμία του λαού είναι φυσική, ανθρώπινη· είναι το γενικό συμφέρον», υποστήριξε σε μια ομιλία του τον Δεκέμβριο του 1790. Πίστευε ότι ήξερε το νόημα και την κατεύθυνση του συμφέροντος αυτού και ότι όσοι αντιτίθεντο στον λαό (ή σε εκείνον) εκπροσωπούσαν αποκλειστικά τη δική τους «φιλοδοξία, οίηση, πλεονεξία». Ο Ροβεσπιέρος συνδύαζε μια αταλάντευτη εμπιστοσύνη στη βούληση του λαού και στη δική του ικανότητα να την ερμηνεύει, με έναν εμμονικό φόβο για τις συνωμοσίες, τον οποίο διακήρυξε από τις πρώτες κιόλας μέρες της Επανάστασης. Δεν επινόησε ο ίδιος τον φόβο της προδοσίας, σίγουρα όμως συνέβαλε στο να αποκτήσει αληθοφάνεια. Η διαρκής κατάσταση συναγερμού για μυστικές ραδιουργίες, συχνά φανταστικές, άλλοτε όχι, ήταν επόμενο να φτάσει να δικαιολογεί εν τέλει ακόμα και τα πιο δραστικά μέτρα καταπίεσης. Επίσης αποτέλεσε το καύσιμο γι’ αυτό που ο Γκωσέ ονομάζει «θυσιαστικό ναρκισσισμό» του Ροβεσπιέρου, εκείνη την επιδεικτική αυταπάρνηση σε συνδυασμό με τις επαναλαμβανόμενες αναφορές στον εαυτό του ως μάρτυρα. Όλα αυτά έφτασαν στο απόγειό τους ακριβώς πριν από την πτώση του, όταν απάντησε σε εκείνους που τον κατηγόρησαν ότι επιδίωκε να αποκτήσει εξουσίες δικτάτορα: «Ποιος είμαι εγώ που κατηγορούμαι; Ένας σκλάβος της ελευθερίας, ένας ζωντανός μάρτυρας για τη Δημοκρατία, θύμα όσο και εχθρός του εγκλήματος». Ο Γκωσέ παίρνει την κατηγορία περί δικτατορικών επιδιώξεων σοβαρά, στο τέλος όμως υποστηρίζει ότι «δικτατορική ήταν η γλώσσα του, όχι ο ίδιος». Ο Ροβεσπιέρος θύμιζε δικτάτορα στην ικανότητά του να προξενεί φόβο, ο εκφοβισμός όμως δεν ενείχε πραγματικά δικτατορική εξουσία. Ο τρόπος που το εκφράζει αυτό ο Γκωσέ είναι χαρακτηριστικά αφαιρετικός: Η ιστορία δεν έχει να μας προσφέρει άλλα παραδείγματα ανθρώπων που κατόρθωσαν να ασκούν αντικειμενικά ένα είδος δικτατορίας χωρίς να μπαίνουν υποκειμενικά στη θέση του δικτάτορα, με άλλα λόγια, πρακτικά, χωρίς να παρέχουν στον εαυτό τους τα μέσα ώστε όντως να ασκούν δικτατορική εξουσία. Οι βουλευτές είχαν ανατραφεί μελετώντας ρωμαϊκή ιστορία, ενώ είχαν ακόμα πιο πρόχειρο το παράδειγμα του Όλιβερ Κρόμγουελ, κι έτσι ανησυχούσαν διαρκώς μήπως αναδυθεί κάποιος δικτάτορας μέσα από τους κόλπους τους. Όντως ένας ήταν καθ’ οδόν, αλλά αυτό δεν συνέβη παρά μόνο όταν ο Ροβεσπιέρος ήταν ήδη πέντε χρόνια στον τάφο του. Με δεδομένο το ενδιαφέρον του Γκωσέ για τα ηθικά θεμέλια της σύγχρονης δημοκρατίας, ίσως δεν αποτελεί έκπληξη ότι αποδίδει την πτώση του Ροβεσπιέρου στις διαφορές του με άλλα μέλη της Επιτροπής Εθνικής Ασφάλειας στο θέμα της θρησκείας. Ο Ροβεσπιέρος παρατηρούσε την εκστρατεία αποχριστιανισμού στα τέλη του 1793 με ολοένα και μεγαλύτερη ανησυχία, ώσπου στο τέλος την αποκήρυξε. Έπειτα προσπάθησε να εισφέρει ως εναλλακτική έναν θεϊσμό τύπου Ρουσσώ, γνωστό ως Λατρεία του Υπέρτατου Όντος, στον εορτασμό του οποίου προεξήρχε, στις αρχές Ιουνίου του 1794. Στην ουσία ο Ροβεσπιέρος προοικονομεί τη γραμμή σκέψης του Γκωσέ. Ο Γκωσέ υποστηρίζει ότι ο Ροβεσπιέρος «βρέθηκε αντιμέτωπος με τον φαύλο κύκλο στον οποίο ήταν μοιραίο να οδηγήσει οποιαδήποτε απόπειρα ίδρυσης ενός νέου καθεστώτος στη βάση των επαναστατικών αρχών». Στα τέλη του 1792, ο Ροβεσπιέρος κατέληγε στο συμπέρασμα ότι «Προκειμένου να διαμορφώσουμε τους πολιτικούς μας θεσμούς, πρέπει να διαθέτουμε ήδη την ηθική που αυτοί οφείλουν να μας προσδώσουν». Ο Γκωσέ χαρακτηρίζει τη δήλωση αυτή προφητική, ωστόσο είναι βγαλμένη κατευθείαν από το Κοινωνικό συμβόλαιο του Ρουσσώ (1762). Στην ενότητα που αφορά την ανάγκη για έναν ανώτατο νομοθέτη, λέει ο Ρουσσώ: Για να μπορέσει ένας νέος λαός να απολαύσει τις ορθές αρχές της πολιτικής θεωρίας και να ακολουθεί τους βασικούς κανόνες της πολιτικής τέχνης, το αποτέλεσμα πρέπει να γίνει αίτιο· το κοινωνικό πνεύμα που οφείλει να δημιουργηθεί χάρη στους θεσμούς αυτούς πρέπει να προεξάρχει και κατά τη θεμελίωσή τους· οι άνθρωποι θα πρέπει να είναι απέναντι στον νόμο τέτοιοι όπως οφείλουν να γίνουν διά του νόμου. Έπειτα ο Ρουσσώ καταλήγει ότι το παράδοξο αυτό εξηγεί γιατί οι πατέρες των εθνών «καταφεύγουν στη θεϊκή παρέμβαση και αποδίδουν στους θεούς τα εύσημα για τη δική τους σοφία». Μολονότι ο Γκωσέ υπογραμμίζει τις διαφορές ανάμεσα στον Ροβεσπιέρο και τους εχθρούς του ως προς το θέμα της θρησκείας, δεν μπορεί να αγνοήσει τους πολλούς άλλους παράγοντες που συνέβαλαν στην πτώση του: το σοκ μετά τη σύλληψη, τη δίκη και την εκτέλεση του Ζωρζ Δαντών και των ακολούθων του και ένθερμων δημοκρατών, με την κατηγορία της προδοσίας, τον Απρίλιο του 1794· το θέαμα του Ροβεσπιέρου ως προέδρου του Εθνικού Συμβουλίου να προεξάρχει στον εορτασμό της τόσο πολύτιμης γι’ αυτόν Λατρείας του Υπέρτατου Όντος, μόλις δύο μέρες προτού ο διαβόητος Νόμος περί Υπόπτων βαθύνει ακόμα πιο πολύ τον φόβο των βουλευτών· κι ύστερα, σε μια κίνηση πολιτικά αυτοκτονική, την απόσυρσή του από τη δημόσια ζωή για έξι εβδομάδες, και την επανεμφάνισή του με αόριστες απειλές ενάντια σε βουλευτές που δεν κατονομάζονταν. Οι εχθροί του δεν είχαν ανάγκη καμίας περαιτέρω ενθάρρυνσης. Ο Ροβεσπιέρος του Γκωσέ είναι μια τραγική μορφή διότι πήρε το «παμπάλαιο ιδεώδες της θρησκευτικής ενότητας» και το έκανε σύγχρονο πρόβλημα. Δεν ήταν όμως ο μόνος που απέτυχε να εγκαθιδρύσει μια ανθεκτική δημοκρατία στη Γαλλία κατά τη δεκαετία του 1790· απέτυχαν και οι διάδοχοί του. Η μόνη που επιβίωσε, η δημοκρατία των νέων Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής, βρισκόταν πάντα σε εύθραυστη ισορροπία, ενώ είχε και το πλεονέκτημα της απουσίας αριστοκρατικής τάξης και φεουδαλικού παρελθόντος, διέθετε υποτίθεται απεριόριστα εδάφη και πόρους και, πάνω απ’ όλα, απόσταση από την Ευρώπη. Οι Αμερικανοί πρωτεργάτες της δημοκρατικής πολιτείας κατάφεραν έστω και την τελευταία στιγμή να μάθουν το κρίσιμο μάθημα για το προσδόκιμο ζωής οποιασδήποτε δημοκρατίας: την εναλλαγή στην εξουσία μέσω της εκλογικής διαδικασίας. Αυτό ο Ροβεσπιέρος ήταν αδύνατο να το συλλάβει, αφού δεν διανοούνταν καν ότι ένα πολιτικό κόμμα μπορεί να αντιπροσωπεύει κάτι άλλο εκτός από συγκεκριμένα συμφέροντα· κατά συνέπεια, ήταν ασύμβατο με τη γενική βούληση του λαού. Πρόκειται όντως για μάθημα που πολύ δύσκολα μαθαίνεται. © THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS 2022 — Μετάφραση: Μαργαρίτα Ζαχαριάδου [1] «L’Enfant du désir», στο Le Débat, αρ. 132 (Νοέμβριος-Δεκέμβριος 2004), σ. 120. [2] «Contre “le coup de force” de Marcel Gauchet», στη Le Monde, 8 Οκτωβρίου 2014.

Σύνδεση