Ο Μποστ συναντάει τον Καβάφη μέσω Τσιφόρου

Σκίτσα του Κώστα Μητρόπουλου υπάρχουν στο εξώφυλλο των περισσότερων βιβλίων του Νίκου Τσιφόρου, ακόμα και ορισμένων των οποίων η ύλη δεν δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά στον Ταχυδρόμο. Ο Μητρόπουλος εικονογράφησε, εν όλω ή εν μέρει, τις μισές από τις 24 σειρές του Τσιφόρου στο περιοδικό, καθώς και 25 από τα περίπου 40 μεμονωμένα κείμενα του Τσιφόρου στον Ταχυδρόμο, όμως δεν ήταν ο μόνος. Μιλώντας για τους εικονογράφους του συγγραφέα, πρέπει να επισημάνουμε εξ αρχής ότι ακριβώς είναι περισσότεροι του ενός. Μπορεί κανείς να μνημονεύσει, μεταξύ άλλων, τα ονόματα του Φωκίωνα Δημητριάδη, της Άννας Βαφιά, του Γιάννη Λογοθέτη – και του Μέντη Μποσταντζόγλου. Η συνεργασία Τσιφόρου-Μποστ υπήρξε σύντομη. Ξεκίνησε με το Η Αθήνα σήμερα (πρώτη δημοσίευση στον Ταχυδρόμο: 1 Ιουνίου-30 Νοεμβρίου 1957), συνεχίστηκε με τα Βιβλικά χαμόγελα (7 Δεκεμβρίου 1957-12 Ιουλίου 1958), τις Σταυροφορίες (19 Ιουλίου 1958-2 Μαΐου 1959), την Ελληνική κρουαζιέρα (9 Μαΐου-31 Οκτωβρίου 1959). Διακόπηκε στους Κονκισταδόρους, και ενώ ο Μποστ είχε εικονογραφήσει περίπου τις μισές (14) από τις 31 συνέχειες της σειράς, από τις 7 Νοεμβρίου 1959 ως τις 6 Φεβρουαρίου 1960. Μια μέρα, κατά πάσα πιθανότητα μέσα στον Ιανουάριο του 1960, ο Τσιφόρος μπήκε έξαλλος στο γραφείο της Λένας Σαββίδη. «Δεν τον θέλω αυτόν!», ήταν η λακωνική απαίτησή του. Αυτός ήταν ο Μποστ, του οποίου όχι τόσο τα πολύ χαρακτηριστικά σκίτσα όσο οι διάλογοι που τα συνόδευαν, ευφάνταστοι και γραμμένοι με αυτή την ιδιόρρυθμη, αμίμητη ανορθογραφία, είχαν μεγαλύτερη επιτυχία από τα κείμενα του Τσιφόρου.[1] Από το τεύχος της 13ης Φεβρουαρίου, και μέχρι το τέλος της σειράς (2 Μαΐου), ανέλαβε την εικονογράφηση ο Κώστας Μητρόπουλος, στον οποίον ανήκουν και τα 13 σκίτσα που συνοδεύουν την αυτοτελή έκδοση των Σταυροφοριών το 1964.[2] Για να δει κανείς την αρχική εικονογράφησή τους θα πρέπει να ανατρέξει στα τεύχη του Ταχυδρόμου, πλήρης σειρά του οποίου είναι δύσκολο να βρεθεί· ή να ανοίξει το εξίσου σπάνιο λεύκωμα Σκίτσα του Μποστ, που εκδόθηκε για πρώτη φορά το 1959, και αργότερα επανεκδόθηκε από τις Εκδόσεις Κείμενα του Φίλιππου Βλάχου – αυτή την έκδοση έχω υπόψη μου.[3] Τη χρήση της δυσκολεύει η έλλειψη σελιδαρίθμησης, αλλά και ενός πίνακα περιεχομένων όπου να δηλώνεται πού βρίσκεται κάθε μία από τις 15 και πλέον ενότητες του τόμου. Πάντως, τα σκίτσα από τις Σταυροφορίες, συνολικώς 47, βρίσκονται στις σελ. [14]-[35]. Ο Μέντης Μποσταντζόγλου (Μποστ). Τι διαπιστώνουμε ξεφυλλίζοντας αυτή την ενότητα του λευκώματος; Ότι η αντίδραση του Τσιφόρου ήταν δικαιολογημένη. Η εικονογράφηση ενός κειμένου σε περιοδικό λειτουργεί (ή, ακριβέστερα, λειτουργούσε) συμπληρωματικά, καθιστούσε, ως ένα βαθμό, σαφέστερα στον αναγνώστη τα όσα διάβαζε (ορισμένα, τουλάχιστον), ξεκούραζε λίγο το μάτι. Δεν θα έπρεπε, βέβαια, να αποσπά την προσοχή· ακριβέστερα, να στρέφει την προσοχή στον εαυτό της, ό,τι δηλαδή συνέβη με τα συγκεκριμένα σκίτσα του Μποστ, τα οποία θα έλεγε κανείς ότι διεκδικούσαν την αυτονομία τους και, πολύ συχνά, ουδεμία σχέση είχαν με τα όσα έγραφε ο Τσιφόρος, καθώς σχολίαζαν θέματα της τότε επικαιρότητας, όπως η παρουσία των Άγγλων στη Μεσόγειο και τη Μέση Ανατολή ή η 100ή επέτειος από τη γέννηση του Παλαμά («Σταυροφόρος συνομιλών με την φλογεράν του βασιληά»). Ορισμένα από τα σκίτσα βρίσκονταν εντός πλαισίου, το οποίο έφτιαχνε ο ίδιος ο Μποστ, δίνοντάς του ποικίλες μορφές: συνεχή τρίγωνα, λευκά και μαύρα· συνεχείς λευκοί κύβοι σε μαύρο φόντο· διακεκομμένη λευκή γραμμή σε μαύρο φόντο. Επίσης, συνολικώς 8 σκίτσα συνοδεύονταν, εντός του πλαισίου τους, από έμμετρα ποιήματα, γραμμένα με κεφαλαία, στα οποία η νοητή αλλαγή στίχου επισημαινόταν με παύλα. Έτσι όπως ήταν τοποθετημένα, τα ποιήματα αυτά έμοιαζαν να κάνουν το γύρο του σκίτσου (αν μπορεί να το πει κανείς αυτό, δεδομένου ότι τα σκίτσα ήταν τετράγωνα ή παραλληλόγραμμα)· το τεύχος έπρεπε να διαβαστεί, στο συγκεκριμένο σημείο, περιστροφικά. Στις 25 Απριλίου 1959, εκτός από το προτελευταίο κείμενο των Σταυροφοριών («Περί Λουδοβίκου συνέχεια…»), οι αναγνώστες του Ταχυδρόμου διάβασαν το τελευταίο από αυτά τα ποιήματα του Μποστ, το οποίο μεταγράφω στη συνέχεια. Μόνη μου επέμβαση, η κατάργηση των κεφαλαίων. Ήτον εύμορφος ο Οθωμανίδης και τον έγραψα να μιλήσωμεν διά τους αλεξανδρινούς ποιητάς και ο άθλιος, χωρίς περίσκεψιν, χωρίς λύπην, χωρίς αιδώ μας έδωσεν ραντεβού εδώ και κρατώ κερί για να γυρίση γρήγορα και να ’ν’ καλοί καιροί όμως θ’ αργήσωμεν να λάβωμεν ειδήσεις ο βάρβαρος αυτός θα ήτο μια κάποια λύσις. Σπάραγμα που δεν έχει καμιά σχέση με το κείμενο του Τσιφόρου, ούτε καν με το σκίτσο που το «εικονογραφεί», το οκτάστιχο αυτό, όπως και όλα τα υπόλοιπα ποιήματα πλαισίου του Μποστ, είναι άτιτλο. Το σκίτσο, όμως, έχει τίτλο: «Άσμα ηρωικόν και πένθιμο για τον χαμένο ανθυπολοχαγό της Καισαρείας». Ούτε αυτός ο τίτλος έχει καμιά σχέση με το κείμενο, στο οποίο δεν μνημονεύεται καν η Καισάρεια. Ο Ελύτης δεν ήταν στην επικαιρότητα όταν δημοσιεύτηκε το σκίτσο· ωστόσο, το Άξιον εστί εκδόθηκε, κατά σύμπτωση, λίγους μήνες αργότερα, τον Δεκέμβριο του 1959. Το Άσμα ηρωικό και πένθιμο για τον χαμένο ανθυπολοχαγό της Αλβανίας, ήδη γνωστό από δημοσιεύσεις στα περιοδικά Τετράδιο Δεύτερο και Ελεύθερα Γράμματα, εκδόθηκε αυτοτελώς και σε τελική μορφή το 1962.[4] O Μποστ έχει φτιάξει δυο σταυροφόρους, απλούς στρατιώτες, μέσα στο δάσος. Δεν συνομιλούν, αλλά μονολογούν και οι δύο έμμετρα, συμπληρώνοντας ο ένας τον άλλον: «Δεν ευρίσκω ησυχίαν / ευρίσκομαι εις ανησυχίαν / έχομεν και κακό καιρό / και το σκοτάδι δεν είναι πολύ φωτερό». «Εις κινδύνους έχομεν εκτεθή / μπορεί και δράκος να μας επιτεθή / ας ανάψω ένα κηρίον / φοβούμαι των αγρίων θηρίων». Το στιγμιότυπο είναι επινόηση του Μποστ· το ίδιο και η καβαφική παρωδία, η οποία, αν και ενσωματώνει τον πρώτο στίχο από τα «Τείχη» και, παραλλαγμένον, τον τελευταίο στίχο από το «Περιμένοντας τους βαρβάρους», δεν παρωδεί κανένα συγκεκριμένο ποίημα. Προσπαθεί απλώς να δημιουργήσει ανατολίτικη ατμόσφαιρα, δεδομένου και του θέματος των Σταυροφοριών. Αυτή η μίξη ονομάτων και κειμένων ανοίγει την όρεξη του αναγνώστη, όμως τον αφήνει στην πείνα του, έτσι όπως περιμένει, μάταια, την αστεία κορύφωση, την αξιομνημόνευτη κατάληξη. Εξίσου άγνωστη (και εξίσου αβιβλιογράφητη) είναι και η καβαφική παρωδία του ίδιου του Τσιφόρου. Πριν τη διαβάσουμε, ας ρίξουμε μια ματιά στα συμφραζόμενά της. Την Κυριακή, 6 Ιουλίου 1952, εμφανίστηκε στην πρώτη σελίδα του Βήματος μια καινούργια σειρά κειμένων, που στόχο είχε να ξεκουράσει και να τέρψει τους αναγνώστες του. Ο γενικός τους τίτλος ήταν Πράγματα που γίνονται, και τα υπέγραφε ένα (τουλάχιστον για μας, σήμερα) διάφανο ψευδώνυμο: Εωσφόρος. Η σύνταξη της εφημερίδας πρότασσε το ακόλουθο ανώνυμο εισαγωγικό σημείωμα: Η εποχή μας, με τις εφιαλτικές τις αναμνήσεις από τα φοβερά γεγονότα που έζησε επί ολόκληρα χρόνια, με την ανησυχία που χαρακτηρίζει ακόμη την διεθνή ζωήν και με τις τόσες σκοτούρες που αντιμετωπίζουν οι άνθρωποι καθημερινώς, έχει κάτι το αγωνιώδες, το σχεδόν δραματικό. Αυτός είναι ο λόγος που κάνει όλες τις χώρες να αντιδρούν με όλα τα μέσα που διαθέτουν, για να προκαλέσουν μιαν ηθικήν ανακούφιση, να δημιουργήσουν λίγη πνευματική δροσιά. Μεταξύ των μέσων αυτών, το δραστικότερο θεωρείται το χιούμορ, ό,τι δίνει την πρόσχαρη, τη γελαστή άποψη της ζωής. Εκείθεν η επικράτησή του παντού, η παρεμβολή του ακόμη και στα επισημότερα κείμενα και, το πιο αισθητό, η δημοσιογραφική του πλέον καθιέρωση. Αυτήν την ανάγκη προσπαθούμε να ικανοποιήσωμεν, καθιερώνοντες μίαν ειδική χιουμοριστική στήλη. Μέσα εις τα άλλα θέματα, που εκφράζουν το «σκοτεινόν» ενδιαφέρον του κόσμου, η στήλη αυτή θα προσπαθήση να δίνη έναν χαρούμενο τόνο και θα υποβάλη έτσι τη διάθεση της αισιοδοξίας για τη ζωή… Έτσι ξεκίνησε η συνεργασία του Τσιφόρου με το Βήμα (η οποία επρόκειτο να συνεχιστεί, σε τακτική βάση, ως το 1961) και γενικότερα η συνεργασία του με τον ΔΟΛ. Τα Πράγματα που γίνονται αποτελούνται από 148 κείμενα, η (με ελάχιστες εξαιρέσεις) καθημερινή δημοσίευση των οποίων ολοκληρώθηκε στο φύλλο της 1ης Ιανουαρίου 1953. Μέχρι τα τέλη Σεπτεμβρίου συναντάμε τη στήλη στην πρώτη σελίδα της εφημερίδας, κάτω δεξιά, ακριβώς πριν από τη φιλολογική επιφυλλίδα, όπου, από την Τρίτη μέχρι την Παρασκευή, εναλλάσσονταν τα ονόματα του Ηλία Βενέζη, του Άγγελου Τερζάκη, του Ε.Π. Παπανούτσου, του Κ.Θ. Δημαρά.[5] Στη συνέχεια, από τις 29 του μηνός, η στήλη μεταφέρθηκε στη δεύτερη σελίδα. Υπάρχουν αρκετές ομοιότητες, ως προς το περιεχόμενο και το ύφος, ανάμεσα στα Πράγματα που γίνονται και στα κείμενα που αποτελούν την πρώτη σειρά του Τσιφόρου στον Ταχυδρόμο, τις Ιστορίες εκ του φυσικού (8 Μαΐου 1954 - 1 Οκτωβρίου 1955· εκδόθηκαν σε βιβλίο το 1977 με τον τίτλο Χρονογραφήματα, χωρίς να είναι). Ο Τσιφόρος δίνει λογοτεχνική χροιά σε πραγματικές ιστορίες και περιστατικά, και προσφέρει, ανάλαφρα αλλά με ρεαλισμό, ένα ευρύ μωσαϊκό της ζωής στην Αθήνα εκείνης της εποχής, καλύπτοντας τις περισσότερες πτυχές της.[6] Ορισμένες φορές πηγαίνει και πάρα πέρα, όπως στα τελευταία 24 κείμενα της στήλης, στα οποία καταγράφονται οι εντυπώσεις του από χειμωνιάτικο ταξίδι στην Αίγυπτο, το οποίο, όπως διαβάζουμε εξ αρχής («Προς Νότον…», 3 Δεκεμβρίου), επρόκειτο να κρατήσει 50 μέρες. Μια τέτοια παρέκβαση ήταν και το κείμενο που δημοσιεύθηκε στις 7 Νοεμβρίου 1952. Το παραθέτω:[7] ΚΑΒΑΦΕΙΟΝ… Σαν βγεις στον πηγαιμό για την Ιθάκη, πάντα μαζί σου χρήματα να έχεις. Αν έχεις χρήματα, τους Λαιστρυγόνες και τους Κύκλωπες καθόλου δεν φοβάσαι, γιατί οι Λαιστρυγόνες και οι Κύκλωπες το ’χουν από χαρακτήρος, άμα βλέπουνε παραδάκι, κάνουνε στραβά μάτια. Πολλά τα καλοκαιρινά πρωινά θα είναι που με τι ευχαρίστηση, με τι χαρά, θα μπαίνεις σε λιμένες πρωτοϊδωμένους, ν’ αγοράσεις τζάμπα τίποτα ρολόγια, τίποτα κάλτσες νάυλον και να τα βάλεις σε βαλίτσα με διπλό πάτο για να τα περάσεις από το τελωνείο. Να σταματήσεις σ’ εμπορεία Φοινικικά και τις λίρες σου τις χάρτινες τρεις προς μία με χρυσές ν’ ανταλλάξεις. Να παίρνεις και ηδονικά μυρωδικά, όσο μπορείς πιο άφθονα ηδονικά μυρωδικά, γιατί, όσο να ’ναι, τα μυρωδικά της συμβίας σου, ύστερα από τόσα χρόνια, δε γίνεται, ξεθυμάνει θα έχουν… Κι ακόμα, σε πόλεις Αιγυπτιακές πολλές να πας, να μάθεις και μάθεις από τους σπουδασμένους. Να ’ρθεις κατόπιν εδώ και τον σοφό να παρασταίνεις. Έτσι, να λες, ο Ολιβιέ τον Σαίξπηρ στον Ολντ Βικ παίζει, έτσι στο Παρίσι οι ρεβύ [revues, «επιθεωρήσεις»] ανεβαίνουνε, και στο Μιλάνο, με το γκρίζο Ντουόμο του, έτσι στη Σκάλα τις άριες τραγουδάνε. Αλλά μη βιάσεις το ταξίδι καθόλου. Όσο βαστάν τα κότσια σου και η τσέπη σου, τραινάριζέ το. Στην ανάγκη, κάνε και κανένα θαλασσοδάνειο, ο κόσμος δεν εχάλασε. Καλύτερα καιρόν πολύν να διαρκέσει, παρά να έρθεις εδώ και ν’ ακούσεις πάλι να σε μιλούνε για οικονομικές κρίσεις και για πολιτικά που καθόλου δεν πρέπει να σε ενδιαφέρουν, τίποτε στην τσέπη σου δεν σε διευκολύνουν να βάνεις. Καλύτερα χρόνια πολλά να διαρκέσει, να πας στη Ζυρίχη με τα καλά ξενοδοχεία, να πας στις Βρυξέλλες με τα όμορφα πάρκα, να πας στην Οστάνδη με την χρυσαφιάν άμμο, παρά εδώ να έλθεις και τα ίδια και τα ίδια να κάμνεις και να σε λένε, έτσι που να καταντάει το αύριο σαν αύριο να μην μοιάζει και να μην ξέρεις αν αύριο να φας θα έχεις. Κι όταν γέρος πια αράξεις στο νησί, πλούσιος θα είσαι με όσα απόχτησες στο δρόμο, μη προσδοκώντας πλούτη να σου δώση η Ιθάκη. Γιατί στην Ιθάκη μείνανε οι άλλοι, οι αετοί, και δεν την αφήσανε αναπνοή να πάρει. Ό,τι είχε και δεν είχε η Ιθάκη, πέσανε τα τζίνια και τα πήρανε, τίποτα πλέον δεν της αφήκανε, παρά μόνον Εφορίες, που κι αυτές τι να πάρουν δεν ξέρουν, αφού και ο Ευαγγελιστής στο ενδέκατο κεφάλαιο έγραφε «ουκ αν λάβοις παρά του μη έχοντος». Πλην, κι αν φτωχικήν την βρεις, η Ιθάκη δεν σε γέλασε. Διότι η Ιθάκη το έβγαλε βούκινο σε όλον τον κόσμον. «Εκατόν πενήντα φορές με καταστρέψατε, πάντα να με συνεφέρετε μου ετάξατε και μόλις τελείωσε ανάγκη να με έχετε, το κορόιδον κάμνετε. Λόγια μόνον με λέτε, ύστερα έναν παρά πίσω με ρίχνετε»… Σε δίδει μόνον η Ιθάκη το ωραίον ταξίδι. Και αν ημπορούσεν, θα σε έδιδεν περισσότερα, γιατί η Ιθάκη στοργικόν και φιλόξενον νησί είναι αλλά δεν την αφήκαν ποτέ την καημένη ποτέ ν’ ανθίσει, μια την τραβούσιν, μια την μαδούσιν… Δεν έχει πλούτη να σε δώση η Ιθάκη. Η Ιθάκη σε έδωκε μόνον το ωραίον ταξίδι. Μην την καταραστείς όμως. Δεν φταίει αυτή. Ήδη τόσον σοφός που γίνηκες, θα το κατάλαβες οι Ιθάκες τι σημαίνουν… Δεν είναι γνωστό αν ο Τσιφόρος αγαπούσε την ποίηση, και σε ποιο βαθμό. Ο ίδιος έγραψε μόνον πεζά, και αυτή η καβαφική παρωδία (ενός ποιήματος που κατεξοχήν έχει δώσει αφορμές για ανάλογες ενέργειες) είναι γραμμένη σε πεζό. Η Ιθάκη είναι προφανώς η Ελλάδα, την οποία είναι κανείς προτιμότερο να αγαπά από μακριά, έτσι όπως ταλαιπωρείται και ταλαιπωρεί. Ό,τι διαβάζουμε, κεντρίζει την περιέργεια αλλά δεν προκαλεί το ενδιαφέρον. Ο ήπιος τόνος του βρίσκεται πολύ μακριά, για να θυμηθούμε κάτι ανάλογο, από τον αστραφτερό και αποτελεσματικό τρόπο με τον οποίο ο Τσιφόρος κατ’ επανάληψη χρησιμοποίησε την καθαρεύουσα υπονομεύοντάς την. [1] Μόνο κάποιος που έχει τέλεια γνώση της ορθογραφίας και ταυτόχρονα είναι δεινός χρήστης της γλώσσας θα μπορούσε να είναι κατ’ αυτόν τον τρόπο ανορθόγραφος. Τα «λάθη» του Μποστ λειτουργούν και ως οπτικά αστεία – γελάς πριν συνειδητοποιήσεις τι λέει η φράση. [2] Κατά σύμπτωση, το 1960 ήταν επίσης η χρονιά που ο Μποστ σταμάτησε να συνεργάζεται με τον Ταχυδρόμο ως εικονογράφος. Το περιοδικό δεν έκανε δεκτή την πρότασή του να δουλεύει παράλληλα και σε άλλο έντυπο, από το οποίο του είχε γίνει πρόταση. Η Λένα Σαββίδη μου έδωσε αυτές τις παρασκηνιακές πληροφορίες σε σχετική συνομιλία μας (13 Νοεμβρίου 2014). Πάντως, και τα επόμενα χρόνια συναντά κανείς κείμενα και εικόνες του Μποσταντζόγλου στον Ταχυδρόμο – τις διαφημίσεις που έδινε στο περιοδικό. [3] Πότε έγινε η (αχρονολόγητη) έκδοση των Κειμένων; Το 1971, μας λέει ο χρονολογικός κατάλογος των εκδόσεων του τυπογραφείου που συνέταξε η Γεωργία Παπαγεωργίου στις σ. 66-122 του τόμου Κείμενα, 1969-1989: Στιγμή στην τυπογραφία (ιδιωτική έκδοση, Αθήνα 2002· το λήμμα, μαζί με κλισέ του εξωφύλλου, στις σ. 73-74). Η Παπαγεωργίου λέει ότι από το τυπογραφείο «κυκλοφόρησαν η τρίτη και η τέταρτη έκδοση των Σκίτσων», τα οποία όμως καταγράφονται μόνο μία φορά. [4] Βλ. περισσότερα στη Βιβλιογραφία Οδυσσέα Ελύτη, 1971-1992 του Δημήτρη Δασκαλόπουλου (Εταιρεία Συγγραφέων, Αθήνα 1993), λήμματα Α9 και Α12. [5] Στο κάτω αριστερά μέρος της πρώτης σελίδας υπήρχε το καθημερινό χρονογράφημα του Παύλου Παλαιολόγου, με τον γενικό τίτλο Στο περιθώριο της ζωής. [6] Τα Πράγματα που γίνονται εκδόθηκαν αυτοτελώς από τον Ερμή το 1993, με τον τίτλο Ο πρώτος Τσιφόρος. Ο τόμος συγκεντρώνει απλώς τα κείμενα, χωρίς καμία άλλη πληροφορία ή τεκμηρίωση, αν και προτάσσεται το εισαγωγικό σημείωμα του Βήματος, μαζί με την ένδειξη της πρώτης του δημοσίευσης. Η αλλαγή τίτλου προκαλεί ενστάσεις: Γιατί η Πινακοθήκη των ηλιθίων (πρεμιέρα: 8 Σεπτεμβρίου 1944), για παράδειγμα, πρωτοπαρουσιάστηκε 8 χρόνια πριν από τον «πρώτο Τσιφόρο»· γιατί δίνεται η εντύπωση ότι ο τόμος περιέχει πρωτόλεια κείμενα, τη στιγμή που ο Τσιφόρος είχε αρχίσει να γράφει 20 χρόνια πριν από τη δεκαετία του 1950· γιατί το γενικόλογο της διατύπωσης παραπέμπει σε συγκεντρωτικές εκδόσεις όπως αυτή των Νεανικών διηγημάτων του Καραγάτση, που επιμελήθηκε ο Βαγγέλης Αθανασόπουλος (Βιβλιοπωλείον της Εστίας, 1993), ενώ πρόκειται για κάτι πολύ πιο περιορισμένο και συγκεκριμένο. [7] Η εκδοτική επεξεργασία, που έχω κάνει, έγινε με βάση την αρχική δημοσίευση στο Βήμα. Έχω καταργήσει τύπους της υποτακτικής και έχω επέμβει σε ορισμένα σημεία στη στίξη. Διατήρησα τα αποσιωπητικά του τίτλου, αν και δεν εξυπηρετούν κάποιο σκοπό, ούτε αλλάζουν το νόημα. Παραδείγματα περιττών αποσιωπητικών σε τίτλους υπάρχουν άφθονα στον Τσιφόρο.

Ο Μποστ συναντάει τον Καβάφη μέσω Τσιφόρου

Σύνδεση