Ο Ιούλιος Βερν και η Πολωνία

Jules Verne, La Pologne, édition établie et présentée par Patrice Locmant, Paris, Éditions de L’Herne, 2018 Με εύλογο ενδιαφέρον διαβάσαμε όλοι την εντυπωσιακή «Έκκληση του Βίκτωρα Ουγκώ προς τον Ρωσικό Στρατό», που δημοσιεύθηκε σε προηγούμενο τεύχος της ARB[1] σε μετάφραση και με σχόλιο του Βίκτωρα Ιβάνοβιτς, και που την είχε συντάξει ο κορυφαίος Γάλλος συγγραφέας και ποιητής το 1863 με αφορμή την 4η κατά σειρά μες στον ίδιο αιώνα εξέγερση του πολωνικού λαού για ανεξαρτησία, την αποκαλούμενη «του Ιανουαρίου»· μιαν εξέγερση την οποία είχε καταστείλει, όπως κι εκείνην του 1830, με απάνθρωπη βαναυσότητα ο ρωσικός στρατός, με εκτελέσεις, δολοφονίες αμάχων, βιασμούς, εξορίες και κατασχέσεις περιουσιών. O Βίκτωρ Ουγκώ, ωστόσο, δεν είναι ο μοναδικός Γάλλος διανοούμενος που τον είχε απασχολήσει ο αγώνας των Πολωνών για ανεξαρτησία. Το ζήτημα αυτό, το οποίο επανερχόταν στο προσκήνιο κάθε δεκαπέντε περίπου χρόνια και είχε επικρατήσει να αναφέρονται σε αυτό οι Γάλλοι ως «το πολωνικό ζήτημα» (l’affaire polonaise), είχε οδηγήσει και άλλα επίλεκτα μέλη του πνευματικού κόσμου της χώρας να εκφράσουν τα συναισθήματά τους αλλά και να διατυπώσουν τις απόψεις τους σε ό,τι αφορά τον τρόπο με τον οποίον όφειλε κάθε φορά να το αντιμετωπίσει η κυβέρνησή τους. Ένας από αυτούς είναι ο επίσης γνωστός μέχρι σήμερα σε όλη την υφήλιο συγγραφέας επιστημονικής φαντασίας Ιούλιος Βερν. Με δική του καθαρά πρωτοβουλία, είχε, πράγματι, συντάξει ο Βερν ένα είδος Έκκλησης, απευθυνόμενης, όχι όπως του Ουγκώ, προς τον ρωσικό στρατό, αλλά προς την γαλλική κοινή γνώμη. Μία δεύτερη διαφορά σε σχέση μ’ εκείνην του Ουγκώ είναι ότι δεν την είχε συντάξει με αφορμή την πολωνική εξέγερση του 1863, που στρεφόταν κατά της Ρωσίας, αλλά την προηγούμενη, που είχε ξεσπάσει το 1848 στο υπό πρωσική, και όχι ρωσική, κατοχή τμήμα της Πολωνίας, την αποκαλούμενη «Επανάσταση του Ποζνάν», της οποίας είχε μάλιστα προηγηθεί δυο χρόνια πριν, το 1846, και μία άλλη, στο υπό αυστριακή κατοχή τμήμα της, στην Κρακοβία. Γεγονός ίσως άγνωστο σε πολλούς αναγνώστες, το πάλαι ποτέ βασίλειο της Πολωνίας, που στο απόγειό του, με την ίδρυση της «Κοινοπολιτείας των Δύο Εθνών», περιλάμβανε επίσης την Λιθουανία και την σημερινή Λευκορωσία καθώς και την μισή περίπου έκταση της σημερινής Ουκρανίας, είχε, από τα τέλη του 18ου αι. ως και τις αρχές του 20ού αι. διαμελισθεί ανάμεσα στους τρεις ισχυρότερους γείτονές τoυ: την Αυστρία, την Πρωσία και την Ρωσία. Μία τρίτη διαφορά είναι ότι ενώ ο Ουγκώ πήρε την πένα του για να γράψει την έκκλησή του σε ώριμη ηλικία (61 ετών) και ήταν ήδη πασίγνωστος, ο Βερν ήταν μόνο είκοσι ετών, εντελώς άγνωστος ακόμα, γι’ αυτό και πιθανότατα η δική του έκκληση δεν δημοσιεύθηκε ποτέ, αλλά βρέθηκε υπό τη μορφή χειρογράφου το 1986 και δημοσιεύθηκε για πρώτη φορά το 1988[2]. Μια τελευταία διαφορά σχετίζεται με το ύφος των δυο Εκκλήσεων, το οποίο απορρέει από τον επιδιωκόμενο από κάθε συγγραφέα σκοπό. Ο Ουγκώ, ο οποίος είχε ήδη δραστηριοποιηθεί υπέρ των Πολωνών κατά την εξέγερση του 1830, μετέχοντας στην «Γαλλοπολωνική Επιτροπή», την οποία είχε συστήσει ο στρατηγός Λαφαγιέτ, δεν απευθύνεται μόνο στο συναίσθημα των συμπατριωτών του, αλλά επίσης –και κυριότερα στην πραγματικότητα– σε εκείνο των Ρώσων αξιωματικών και οπλιτών, αφού η Έκκλησή του προοριζόταν εξαρχής να δημοσιευθεί στην Κόλοκολ, την εφημερίδα της ρωσικής παροικίας του Λονδίνου, και από εκεί να διοχετευθεί κρυφά στις τάξεις του ρωσικού στρατού. Αντίθετα, ο Βερν, προκειμένου να πείσει τους δικούς του συμπατριώτες και, μέσω αυτών, την κυβέρνηση της χώρας του να μην παρέμβει στρατιωτικά στο πλευρό των Πολωνών, απευθύνεται στην νοημοσύνη και την κριτική ικανότητά τους, ξετυλίγοντας μεθοδικά, όπως θα δούμε πιο κάτω, μια επιχειρηματολογία βασισμένη σε αντικειμενικά δεδομένα, και καταλήγοντας σε ένα λογικό συμπέρασμα: εκτός του ότι η Γαλλία δεν δεσμεύεται να παρέμβει λόγω κάποιας «ηθικής υποχρέωσης», πως η Πολωνία, λόγω της γεωγραφικής της θέσης, είναι καταδικασμένη να είναι θύμα των πολύ ισχυρότερων γειτόνων της, ώστε μια τέτοια παρέμβαση όχι μόνο θα ήταν ατελέσφορη αλλά και καταστροφική για την ίδια Γαλλία, ή και για όλη την Ευρώπη. Παρά τις διαφορές αυτές, ωστόσο, ανάμεσα στις δυο εξεταζόμενες Εκκλήσεις, επειδή το «πολωνική ζήτημα» ετίθετο υπό τους ίδιους κατά βάση όρους σε καθεμιά από τις προαναφερόμενες εξεγέρσεις, οι οποίες, λόγω των πολύ στενών, αναγόμενων ήδη στον 17ο αι., ιστορικών σχέσεων της Γαλλίας με την Πολωνία (ας μη λησμονούμε και την δημιουργία το 1807 από τον Ναπολέοντα ενός απελευθερωμένου «Δουκάτου της Βαρσοβίας»), αποκτούσαν μια ξεχωριστή για όλο τον γαλλικό λαό συναισθηματική φόρτιση, ο συσχετισμός ανάμεσα στην Έκκληση του Ουγκώ και εκείνην του Βερν δεν είναι αυθαίρετος. Απεναντίας, αναδεικνύει την διαχρονικότητα, για τους λόγους αυτούς, ως στοιχείου όχι μόνο της γαλλικής εξωτερικής αλλά και εσωτερικής πολιτικής ζωής, ενός οδυνηρού διλήμματος. Ενός διλήμματος, όμως, το οποίο ούτε μία φορά δεν θα απαντηθεί με τους όρους του Βίκτωρα Ουγκώ, αλλά με εκείνους του Ιουλίου Βερν, αφού σε καμίαν από τις εξεγέρσεις τους δεν επενέβη τελικά η Γαλλία στο πλευρό των Πολωνών. Το κείμενο αυτό του Βερν, το οποίο, όπως προελέχθη, δημοσιεύθηκε για πρώτη φορά το 1988, κυκλοφόρησε το 2018 σε ξεχωριστή έκδοση, την οποία επιμελήθηκε και προλόγισε ο Πατρίς Λοκμάν, βιογράφος, ειδικός της γαλλικής λογοτεχνίας του 19ου αιώνα, βραβευμένος με το αντίστοιχο στην ειδικότητα αυτήν Βραβείο Goncourt[3]. Επειδή, ωστόσο, το κείμενο του Βερν αποτελείται από πάνω από είκοσι σελίδες, προτίμησα να μεταφράσω όσα γράφει ο εμβριθής φιλόλογος, αναλύοντας την «Έκκληση» του Βερν, σε ένα άρθρο που δημοσίευσε ο ίδιος τον επόμενο χρόνο, και το οποίο συνοψίζει όσα αναπτύσσει στον πρόλογο του βιβλίου. Όπως θα διαπιστώσει o αναγνώστης διαβάζοντας την ανάλυση του Λοκμάν, όπως και στην περίπτωση της «Έκκλησης» του Ουγκώ, αν υποκαταστήσουμε την λέξη «Πολωνία» με τη λέξη «Ουκρανία», θα αναδειχθεί η ίδια πραγματικότητα: τόσο στην περίπτωση της Πολωνίας στο παρελθόν όσο και σε εκείνην της Ουκρανίας σήμερα, η κοινή γνώμη είναι διχασμένη σε ό,τι αφορά την σκοπιμότητα μιας στρατιωτικής επέμβασης. Όσο για τα επιχειρήματα, είναι επίσης τα ίδια: για τους μεν, υφίσταται μια ηθική υποχρέωση παρέμβασης, και δύσκολο είναι να υποστηρίξει κάποιος ότι στερείται βάσης το επιχείρημα αυτό, για τους δε, μια τέτοια παρέμβαση θα οδηγούσε πιθανότατα σε μια γενικευμένη σύρραξη ή και σε έναν νέο παγκόσμιο πόλεμο – κάτι το οποίο δεν είναι δυνατόν, νομίζω, να μην το απεύχεται κάθε νοήμων ευρωπαίος πολίτης. Έτσι, ο μεν Ουγκώ σαφέστατα τοποθετείται υπέρ της παρέμβασης, ενώ ο Βερν την απορρίπτει. Αξίζει να σημειωθεί, πάντως, σε ό,τι αφορά τον Ουγκώ, ότι όταν, επτά χρόνια αργότερα, το 1870, θα ξεσπάσει ο γαλλοπρωσικός πόλεμος, παρά την διαφαινόμενη βέβαιη ήττα, θα ταχθεί υπέρ της μέχρις εσχάτων συνέχισής του, όταν δε ο πρωσικός στρατός θα προελάσει μέχρι και τα περίχωρα του Παρισιού, θέτοντάς το υπό πολιορκία, θα συγγράψει μια νέα, εξίσου δραματική «Έκκληση», απευθυνόμενη ετούτη την φορά «προς τον …Γερμανικό Στρατό»! Θα αρνηθεί μάλιστα κατηγορηματικά ο Ουγκώ να υπογράψει την προτεινόμενη από την δημοκρατική κυβέρνηση συνθήκη ειρήνης, επειδή περιελάμβανε την απόδοση στην Γερμανία της Αλσατίας και της Λωρραίνης, που αποτελούσαν και το μήλον της Έριδος, και το οποίο, με την έκτοτε επί μισό αιώνα καλλιέργεια ενός ρεβανσιστικού πνεύματος από τους σοβινιστικούς κύκλους της Γαλλίας, θα συμβάλει σημαντικά όχι μόνο στο ξέσπασμα του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, αλλά επίσης, με την επιβολή δυσβάστακτων και άκρως ταπεινωτικών όρων στους ηττημένους Γερμανούς και την επί μία δεκαετία επιμονή των Γάλλων στην μέχρι κεραίας τήρησή τους –το σύνθημα ήταν: «Η Γερμανία οφείλει να πληρώσει!»[4]–, στην δημιουργία των συνθηκών που θα οδηγήσουν στο ξέσπασμα και του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου! Ας δούμε τώρα πώς συνοψίζει ο Πατρίς Λοκμάν[5], κάνοντας ανάγλυφα τα πιο ουσιαστικά της σημεία, την «Έκκληση» του Ιουλίου Βερν για μη παρέμβαση στην Πολωνία: (...) Η πολωνική επανάσταση του Μαρτίου 1848, η οποία παρεμβαίνει μέσα στη συγκυρία της «Άνοιξης των Λαών» στην Ευρώπη, ένα μήνα μετά την παρισινή επανάσταση της 22ας Φεβρουαρίου του ιδίου έτους, είχε μια μεγάλη απήχηση στη Γαλλία, όπου η κοινή γνώμη άδραξε, από τον Απρίλιο κι έπειτα, αυτό που αποκαλείτο εφεξής «η πολωνική υπόθεση» (l’affaire polonaise). Στο διάστημα της περιόδου αυτής, κατά την οποία η μοίρα της Πολωνίας ανατάραξε περισσότερο έντονα τον δημόσιο διάλογο στην Γαλλία, πρέπει κατά πάσα πιθανότητα να συνέταξε ο Ιούλιος Βερν το κείμενό του με τίτλο «Η Πολωνία» (La Pologne). Στο νεανικό αυτό κείμενο, που το έγραψε σε ηλικία είκοσι ετών, ο Βερν φανερώνει μια πολύ συγκεκριμένη γνώση τόσο της ιστορίας όσο και της γεωγραφίας της Πολωνίας, το οποίο οδηγεί στην απόρριψη της υπόθεσης ότι ενδεχομένως να αγνοούσε την κατάσταση αυτής της χώρας. Σκιαγραφεί την ιστορία της Πολωνίας από την εγκατάσταση των πρώτων σλαβικών φύλων «ανάμεσα στις όχθες του Βιστούλα, του Όντερ και του Δνείπερου» και την ίδρυση του πρώτου ενοποιημένου βασιλείου της Πολωνίας υπό την βασιλεία του Μιέσκο Α΄ στα τέλη της 1ης χιλιετίας, και αναλύει την ειδική γεωγραφική της συνθήκη προκειμένου να τεκμηριώσει την αξιολόγησή του της επικρατούσας τότε στην χώρα αυτή πολιτικής κατάστασης, καθώς και τις γεωπολιτικές επιπτώσεις που θα ήταν δυνατόν να έχει μια στρατιωτική επέμβαση της Γαλλίας στην Πολωνία. Έχοντας σκιαγραφήσει την ιστορία της Πολωνίας «στη διάρκεια δέκα αιώνων αναστατώσεων» και έχοντας αναδείξει «τον δρόμο του μαρτυρίου που είχε διανύσει με διάφορους οδυνηρούς σταθμούς ο πολωνικός λαός», ο Ιούλιος Βερν καλεί το ακροατήριό του να θέσει «μπροστά στα μάτια του ένα χάρτη της Ευρώπης» ώστε να αντιληφθεί «τα γεωγραφικά αίτια», και ειδικότερα «την δυσάρεστη (γεωγραφική) θέση στην οποία βρίσκεται αυτό το κράτος» και η οποία εξηγεί κατά την γνώμη του την τραγική μοίρα που του έχει επιφυλάξει η Ιστορία. “Η τάξις κυριαρχεί στην Βαρσοβία” (1831). Ένας Κοζάκος στέκεται περήφανος μες στα ερείπια και σε νεκρούς, ακρωτηριασμένους Πολωνούς μαχητές, καπνίζοντας την πίπα του. Λιθογραφία του Γκραντβίλ στο σατιρικό περιοδικό Le Charivari, με την οποία καυτηριάζεται η δήλωση του τότε υπουργού Πολέμου για μη επέμβαση της Γαλλίας. Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας. Η αποδιδόμενη στην γεωγραφία αυτή σημασία προκειμένου να εξηγήσει την αλληλουχία των ιστορικών γεγονότων που χαρακτηρίζουν την μοίρα της Πολωνίας φανερώνει την πρωτεύουσα σημασία που δίνει εκείνη την εποχή ο Βερν στην γεωγραφία, πολύ πριν ιδρύσει και θεωρητικοποιήσει, στις αρχές του 20ού αι., ο Ρούντολφ Κέλεν την γεωπολιτική ως μέθοδο ανάλυσης των γεωγραφικών ντετερμινισμών στην οργάνωση των κρατών. Πέρα από τις γεωγραφικές και ιστορικές αυτές όψεις, οι οποίες επιβεβαιώνουν τις γνώσεις που διέθετε ο Ιούλιος Βερν ήδη το 1848 σε ό,τι αφορά την κατάσταση της Πολωνίας, το κείμενο αυτό καταλαμβάνει μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα θέση στο πλαίσιο της παραγωγής του, καθότι πρόκειται για ένα από τα σπάνια –ίσως δε και το μοναδικό– κείμενό του με το οποίο παίρνει τόσο ανοιχτά θέση σε μια πολιτική συζήτηση της εποχής του, και ξέρουμε πόσο θα αποφύγει γενικά στη συνέχεια να παρεμβαίνει σε διαμάχες ικανές να ενοχλήσουν μέρος του αναγνωστικού του κοινού. Στο πλαίσιο των συζητήσεων που γίνονταν το 1848 γύρω από την «πολωνική υπόθεση», ο Ιούλιος Βερν θέτει το ερώτημα αν υφίσταται μια «ηθική υποχρέωση για την Γαλλία να παρέμβει στα ζητήματα της Πολωνίας». Η κοινή γνώμη και η γαλλική πολιτική τάξη ήσαν τότε διαμοιρασμένες σε δύο στρατόπεδα, οι μεν απαιτώντας την άμεση αποστολή γαλλικού στρατού στην Πολωνία ώστε να παρασχεθεί μια στρατιωτική υποστήριξη στους εξεγερμένους και για να εγκαθιδρυθεί μια ανεξάρτητη Πολωνική Δημοκρατία (République), ενώ οι δε, με τους οποίους συμπαρατάσσεται ο Βερν, επισημαίνουν τους κινδύνους από μια στρατιωτική επέμβαση, που θα μπορούσε να προκαλέσει, εξαιτίας του συστήματος των διπλωματικών συμμαχιών, «έναν ευρωπαϊκό πόλεμο», ο οποίος δεν θα αργούσε να στρέψει κατά της Γαλλίας την Πρωσία, την Αυστρία, την Ρωσία, ίσως δε και την Αγγλία, τον προαιώνιο αντίπαλό της. Λαμβάνοντας υπόψη την προβληματική γεωγραφική θέση της επικράτειάς της και την πολιτική ιστορία της Πολωνίας, ο Ιούλιος Βερν, παρότι ήταν και θα παραμείνει ένας ένθερμος υπέρμαχος της αυτοδιάθεσης των λαών και της ανεξαρτησίας των καταπιεσμένων εθνών, συμπεραίνει, το 1848, την ύπαρξη ενός γεωγραφικού και ιστορικού ντετερμινισμού που είχαν ως τώρα παρεμποδίσει την εγκαθίδρυση μιας ανεξάρτητης Δημοκρατίας στην Πολωνία, και θεωρεί ότι η ευρωπαϊκή γεωπολιτική κατάσταση και ο υφιστάμενος συσχετισμός δυνάμεων δεν ευνοούν μια διαδικασία που θα οδηγούσε την Πολωνία στην ανεξαρτησία. Η Ιστορία τον δικαίωσε, αφού η Πολωνία επανέκτησε την ανεξαρτησία της μόνο το 1918, χάρη ειδικότερα στην στρατιωτική υποστήριξη της Γαλλίας, για να κατακτηθεί και πάλι από την ναζιστική Γερμανία και την Ρωσία του Στάλιν. Μόνο μετά το πέρας του Β´ Παγκοσμίου Πολέμου θα επανακτήσει την ανεξαρτησία της, αν και υπό σοβιετικό έλεγχο μέχρι το 1989. Γι’ αυτό, ο Ιούλιος Bερν παροτρύνει το ακροατήριό του να μην υποκύψει σε κούφιες λέξεις, όπως είναι «ο ενθουσιασμός, ο πατριωτισμός, η τιμή», που δεν αποτελούν παρά «την μεταμφίεση της υπεροψίας», και το καλεί να θέσει «μες στην ζυγαριά που κρατά η Δικαιοσύνη» «εκείνο το οποίο η σωφροσύνη διαβλέπει σε μια γαλλική επέμβαση στην Πολωνία», και όχι μονάχα «την ηθική εκείνη υποχρέωση που έχει δήθεν η Γαλλία» και που πολλοί την επισείουν τότε με τυφλότητα, δίχως να λογαριάζουν ότι έτσι «θα στείλουν στους πάγους και στις βολίδες των Ρώσων, την δύναμή της, την νεολαία της και το μέλλον της.» Πεπεισμένος ειρηνιστής ακόμα περισσότερο απ’ ό,τι είναι πεπεισμένος δημοκράτης, ο Ιούλιος Βερν προτάσσει στο κείμενό του αυτό μια θέση σωφροσύνης η οποία αποβλέπει στη διάσωση της σταθερότητας και της ειρήνης στην Ευρώπη, που γνωρίζει πόσο εύθραυστη είναι τότε, μεγαλωμένος όπως ήταν «στα αφηγήματα γύρω από τις εκστρατείες του Βοναπάρτη», εξαιτίας των οποίων είχαν χαθεί πολλά εκατομμύρια ζωές στη διάρκεια μιας δεκαετίας σχεδόν αδιάκοπων συγκρούσεων. Αν ο Ιούλιος Βερν είναι φανερό ότι δεν πιστεύει πως θα επανακτήσει στο προσεχές μέλλον «αυτό το δύστυχο, συρρικνωμένο, πτωχοποιημένο, άδοξα και αθόρυβα κατεστραμμένο έθνος» την ανεξαρτησία που απολάμβανε στα χρόνια της Κοινοπολιτείας των Δύο Εθνών, καθώς επίσης και τα προ της προσάρτησής του από την Πρωσία, την Ρωσία και την Αυστρία σύνορά του, δεν παύει να συμπάσχει με τον καταπιεσμένο λαό της Πολωνίας και καλεί την Γαλλία να τιμήσει την παράδοσή της για υποδοχή των διωκομένων στην χώρα τους προσφύγων, όπως το είχε πράξει και κατά την πολωνική επανάσταση του 1830. Δεν είναι επομένως στο όνομα μιας οποιασδήποτε ηθικής υποχρέωσης έναντι μιας συμμάχου χώρας, ούτε με σκοπό την εξαγορά της μνήμης των Πολωνών μαχητών που είχαν ενταχθεί και πολεμήσει με γενναιότητα στην Πανστρατιά του Ναπολέοντα ήδη από το 1807, ούτε για να εξασφαλίσει την μελλοντική αναγνώριση ενός φιλικού λαού ο λόγος για τον οποίο, μας λέει ο Ιούλιος Βερν, οφείλει η Γαλλία να μην πέσει πάλι μια φορά στην παγίδα που της στήνει η Ιστορία, αποφεύγοντας να προκαλέσει, επιδεικνύοντας τυφλότητα και με την επίκληση «κούφιων λέξεων, όπως ο ενθουσιασμός, ο πατριωτισμός, η τιμή», έναν νέο «ευρωπαϊκό πόλεμο». Η Γαλλία, αντίθετα –και ακόμα περισσότερο η εφεξής δημοκρατική Γαλλία–, καλείται όχι από υποχρέωση, συμπεραίνει ο Ιούλιος Βερν, αλλά από ανθρωπισμό, να τείνει, όπως θα το κάναμε για έναν φίλο, προς τον διωκόμενο πολωνικό λαό, και να του παράσχει άσυλο: «Οσάκις δεν μπορείς να κάνεις αλλιώς, πρέπει να υποδέχεσαι με καλοσύνη.» Όχι μόνο, λοιπόν, δεν αγνοεί ο Βερν τις οδύνες του πολωνικού λαού και την τραγική κατάσταση αυτής της πληγωμένης από την ιστορία της χώρας, πεπεισμένος για την ύπαρξη αδελφικών δεσμών ανάμεσα στους δυο αυτούς «παλιούς φίλους» που είναι η Γαλλία και η Πολωνία, αλλά φανερώνεται, τόσο στην αλληλογραφία του όσο και στο νεανικό αυτό κείμενό του, που είχε παραμείνει για πολλά χρόνια ανέκδοτο, και αντίθετα με εκείνο που θα μπορούσε να νομίσει κάποιος εξαιτίας της απουσίας αναφορών στην Πολωνία που διαπιστώνεται στο σύνολο του εκδομένου έργου του, ως ένας παρατηρητής εξαιρετικά καλά πληροφορημένος για την κατάσταση στην Πολωνία, αλλά και ευαίσθητος στις συνθήκες που βιώνει ο πολωνικός λαός. Επίσης, το περί Πολωνίας αυτό κείμενό του αποκαλύπτει έναν Ιούλιο Βερν ένθερμο ειρηνιστή και ρεαλιστή υποστηρικτή του δικαιώματος των λαών για αυτοδιάθεση, καθώς επίσης και έναν οπαδό και οραματιστή του καθήκοντος υποδοχής προς τους πρόσφυγες, κι ετούτο, έναν αιώνα πριν αναγνωρίσει η Γαλλία το δικαίωμα ασύλου ως ένα θεμελιώδες δικαίωμα, εγγράφοντας στο Προοίμιο του Συντάγματος του 1946 ότι «Κάθε άνθρωπος που διώκεται για την δράση του υπέρ της ελευθερίας δικαιούται ασύλου στα εδάφη της Δημοκρατίας.» Το μόνο που δεν θα πρέπει να προσάψει κάποιος στον Βερν είναι η υποκρισία, ότι δηλαδή τα αισθήματά του έναντι του δοκιμαζόμενου πολωνικού λαού είναι επίπλαστα, και ότι στην πραγματικότητα το μόνο που τον απασχολεί είναι να μην εμπλακεί η πατρίδα του σε μια πολεμική περιπέτεια για ένα «αδειανό πουκάμισο». Πώς αλλιώς να εξηγήσει κανείς, εφόσον θα ίσχυε κάτι τέτοιο, το ότι, όπως δεν παραλείπει να το επισημαίνει ο Λοκμάν, όταν, είκοσι χρόνια αργότερα –μετά την εξέγερση των Πολωνών, όχι κατά των Πρώσων αλλά κατά των Ρώσων αυτή την φορά–, θα καταπιαστεί με την συγγραφή του σπουδαιότερου από τα μυθιστορήματά του, του Είκοσι χιλιάδες λεύγες υπό την θάλασσα (1869-1870), θα πλάσει ως κεντρικό του ήρωα έναν Πολωνό! Έναν πολωνό αριστοκράτη ο οποίος, υπό το ψευδώνυμο Νέμο, βυθίζει ρωσικά πλοία με τον Ναυτίλο του για να εκδικηθεί τους Ρώσους επειδή είχαν δολοφονήσει την γυναίκα του και βιάσει τις δυο κορούλες του. Τόσο έντονη ήταν μάλιστα η θέλησή του να περάσει οπωσδήποτε η εικόνα αυτή, ώστε, παρά τις αφόρητες πιέσεις του εκδότη του Πιερ-Ζυλ Ετζέλ, να απαλείψει, όπως το αναφέρει ο Λοκμάν, τόσο την αναφορά στην πολωνική εθνικότητα του καπετάνιου Νέμο όσο και εκείνη των ρωσικών πλοίων που κατέστρεφε, διατήρησε ορισμένα φανερά σημάδια της αρχικής γραφής. Όπως, για παράδειγμα, την αναφορά του, περιγράφοντας το δωμάτιο του Νέμο, σε ένα πορτραίτο της δολοφονημένης γυναίκας του και των παιδιών τους, κρεμασμένο δίπλα ακριβώς σε μια προσωπογραφία του σπουδαιότερου Πολωνού εθνικού ήρωα, του Ταντέους Κοσιούσκο. Θα προσέθετα, ωστόσο, από πλευράς μου, και ένα δεύτερο στοιχείο –ακριβέστερα ένα δεύτερο μυθιστόρημα– του Βερν το οποίο φανερώνει ότι η οργή του κατά του τσαρικού καθεστώτος και η συμπάθειά του έναντι των θυμάτων του, δεν είναι καθόλου προσποιητές, αλλά απόλυτα ειλικρινείς. Πέντε χρόνια αργότερα, πράγματι, ο Βερν θα συγγράψει το Μιχαήλ Στρογκώφ, που ο αρχικός του τίτλος ήταν Ο αγγελιαφόρος του Τσάρου· ένα μυθιστόρημα εντελώς ξένο προς το είδος του μυθιστορήματος επιστημονικής φαντασίας που τον καθιέρωσε, αφού πρόκειται για μια –υποτίθεται– καθαρά ιστορικού περιεχομένου περιπέτεια. Το μυθιστόρημα αυτό, που αποτελούσε οιονεί παραγγελία της τότε γαλλικής κυβέρνησης και απέβλεπε στο να συμβάλει στην αναγκαία –ενόψει ενός νέου πολέμου με την Γερμανία– σύσφιγξη των γαλλορωσικών σχέσεων με την παρουσίαση στο γαλλικό κοινό μιας εξωραϊσμένης εικόνας της Ρωσίας, θα το συγγράψει ο Βερν όχι μόνον αυτή την φορά υπό την στενή πάλι εποπτεία του εκδότη του. Ο Ετζέλ, πράγματι, ο οποίος επιπλέον υπολόγιζε να προωθήσει στην συνέχεια και μια ρωσική έκδοση του βιβλίου, είχε παράλληλα αναθέσει στον διαμένοντα τότε στο Παρίσι γαλλόφωνο Ρώσο συγγραφέα Tουργκένιεφ να ελέγχει το χειρόγραφο κατά την πρόοδο του γραψίματος, το οποίο προχωρούσε και υπό την υψηλή επίβλεψη του Ρώσου πρέσβη στο Παρίσι πρίγκιπα Ορλώφ.[6] Παρά τις ασφυκτικές αυτές συνθήκες, όμως, ο Βερν δεν δίστασε, όπως το είχε πράξει και με το Είκοσι χιλιάδες λεύγες υπό την θάλασσα, να εκμεταλλευθεί κάθε ευκαιρία για να υπονομεύσει, είτε μη συμμορφούμενος ανοιχτά προς τις υποδείξεις των «εποπτών» του, είτε, συνηθέστερα, ξεγελώντας τους, την τσαρική εξουσία.[7] Έτσι, για παράδειγμα, όχι μόνον ο πατέρας της συντρόφου του ήρωα, της Νάντιας, έχει εξοριστεί στην Σιβηρία για πολιτικούς λόγους (sic!), αλλά κατάγεται από την Λιβονία, μία περιοχή της Βαλτικής που ανήκε άλλοτε στην Πολωνία και είχε προσαρτηθεί στην Ρωσική Αυτοκρατορία[8]. Και σαν να μην έφθανε αυτό, ο Βερν φιλοτεχνεί ένα επεισόδιο στο οποίο η νεαρή γυναίκα πυροβολεί και τραυματίζει μια τεράστια …αρκούδα – την οποία θα αποτελειώσει με το μαχαίρι του ο Μιχαήλ Στρογκώφ! [1] «Έκκληση του Βίκτωρα Ουγκώ προς τον Ρωσικό Στρατό», μετάφραση από τα γαλλικά και σημείωμα του Βίκτωρα Ιβάνοβιτς, The Athens Review of Books, τεύχος 139, Μάιος 2022. Διαθέσιμη στο https://bit.ly/3N3iZoQ [2] Πρώτη δημοσίευση από το Μουσείο Ιουλίου Βερν της γενέτειράς του Νάντης, Cahiers du Musée Jules Verne, no 8, 1988, με κριτικά σχόλια της Claudine Sainlot. [3] Ο Patrice Locmant έλαβε το βραβείο αυτό το 2007 για μια βιογραφία του συγγραφέα και τεχνοκρίτη Joris-Karl Huysmans (J.-K. Huysmans, le forçat de la vie). Μόνιμο στέλεχος του γαλλικού Υπουργείου Πολιτισμού, τοποθετήθηκε πέρυσι επικεφαλής της διοίκησης της Εταιρείας Ανθρώπων των Γραμμάτων (Société des Gens de Lettres), ενός θεσμού με μεγάλο κύρος και καίριας σημασίας αποστολή στο πεδίο της επίσημης γαλλικής «πολιτικής του βιβλίου». Είναι Ιππότης Γραμμάτων και Τεχνών. [4] Βλ. το άρθρο του Vincent Touzé, «“L’Allemagne paiera” (1918-1932), Chronologie d’un échec et analyse cliométrique contrefactuelle de l’impact générationnel des réparations allemandes», Revue de l’OFCE (Οbservatoire Français des Conjonctures Économiques - FNSP), 2021/1 (171), σσ. 279-310. [5] Patrice Locmant, «Jules Verne et la Pologne», Revue des Études Slaves, XC-3, 2019, σσ. 397-407. [6] Με υπόδειξη του Ορλώφ άλλαξε ο αρχικός τίτλος, Ο αγγελιαφόρος του Τσάρου, σε Μιχαήλ Στρογκώφ. [7] Βλ. το άρθρο μου «Le vieillard sous la lune, ou: Jules Verne, marieur divin (Récit autobiographique en cinq Actes», Bulletin de la Société Jules Verne (B.S.J.V.), No 199, nov. 2019, σσ. 83-97, ειδικότερα σ. 87. [8] Η λεπτομέρεια αυτή δεν είχε διαφύγει της προσοχής του Τουργκένιεφ, ο οποίος, σε επιστολή του προς τον Ετζέλ (23-9-1875), παρατηρεί: «Λυπούμαι που ο Βερν έκανε την ηρωίδα να είναι μια Λιβονίδα-ρωσίδα: κι ετούτο επειδή οι Λιβόνιοι δεν είναι περισσότερο Ρώσοι απ’ ό,τι είναι οι Γερμανοί.» («Je regrette que Verne ait fait de l’héroïne une Livonienne-russe: c’est que précisément les Livoniens ne sont pas plus russes que les Allemands»). Η Λιβονία, περιοχή μοιρασμένη σήμερα ανάμεσα στην Λεττονία και την Εσθονία, είχε προσαρτηθεί στη Ρωσική Αυτοκρατορία από την Μεγάλη Αικατερίνη μετά τον πρώτο διαμελισμό της Πολωνίας το 1772.

Ο Ιούλιος Βερν και η Πολωνία

Σύνδεση