Η Δύση των ψευδαισθήσεων

Τὸ τραγικὸ 1922 σήμανε τὸ τέλος τῆς ἄμετρης αἰσιοδοξίας τῶν Ἑλλήνων γιὰ τὰ πεπρωμένα τοῦ ἔθνους των[1]. Ὅσοι ἐβίωναν τὴν ἐθνικὴ καταστροφὴ τὸ φθινόπωρο ἐκείνου τοῦ ἔτους οὔτε κὰν ὑποπτεύονταν ὅτι ἡ συντριβὴ τῶν ψευδαισθήσεών τους παραδόξως ἀντιφωνοῦσε στὴν ριζικὴ ἀπομυθοποίηση τοῦ παγκόσμιου παρόντος ἀπὸ τρεῖς πρωτοπόρους τοῦ δυτικοῦ πνεύματος καὶ τοῦ δυτικοῦ λόγου. Ὁ χαρακτηρισμὸς «παραδόξως» δικαιολογεῖται, διότι ἡ ἀπογοήτευση αὐτὴ ἀπὸ τὸ παρὸν δὲν ἦταν πρόσφατη ἀπόρροια τοῦ καταστροφικοῦ Μεγάλου Πολέμου. Εἶχε προπολεμικὴ ἀφετηρία. Τὸ 1922 ἦταν πράγματι τὸ ἔτος ἐκδόσεως ὡς ὁλοκληρωμένων ἔργων τοῦ Untergang des Abendlandes. Umrisse einer Morphologie der Weltgeschichte (Ἡ παρακμὴ τῆς Δύσης. Περιγράμματα μιᾶς μορφολογίας τῆς παγκόσμιας Ἱστορίας)[2] ἀπὸ τὸν Γερμανὸ Oswald Spengler, τοῦ The Waste Land (Ἔρημη Χώρα) ἀπὸ τὸν Ἀμερικανὸ T. S. Eliot[3] καὶ τοῦ Ulysses (Ὀδυσσέα) ἀπὸ τὸν Ἰρλανδὸ James Joyce[4]. Καὶ στὶς τρεῖς περιπτώσεις ὅμως δὲν πρόκειται γιὰ πρωτόλεια. Ὁ Σπέγγλερ εἶχε συγγράψει μία πρώτη μορφὴ τοῦ ἔργου, ποὺ τὸν ἔκαμε διάσημο, ἤδη ἀπὸ τὸ 1912 καὶ εἶχε δημοσιεύσει ἕνα ἐκτενὲς δοκίμιο 103 σελίδων ὑπὸ τὸν τίτλο Preussentum und Sozialismus [Πρωσσισμὸς καὶ σοσιαλισμός], ὁ Ἔλιοτ εἶχε ἤδη ἀρχίσει νὰ ἐκδίδει ποιήματα ἀπὸ τὸ 1909, μεταξὺ τῶν ὁποίων The Love Song of J. Alfred Prufrock (Τὸ ἐρωτικὸ τραγούδι τοῦ Ἄλφρεντ Προῦφροκ) καὶ τὸ Portrait of a Lady (Πορτραῖτο μιᾶς Κυρίας), καὶ εἶχε προσελκύσει τὴν προσοχὴ ἑνός –ἔστω στενοῦ, ἀλλὰ ἐκλεκτοῦ– κύκλου θαυμαστῶν, ἐνῷ ὁ Τζόυς ἦταν ἤδη προπολεμικὰ γνωστὸς ἀπὸ τὴν δημοσίευση συλλογῆς ποιημάτων (Chamber Music / Μουσικὴ Δωματίου) τὸ 1909, μιᾶς συλλογῆς διηγημάτων (Dubliners / Οἱ Δουβλινέζοι) τὸ 1914 καὶ τὴν συγγραφὴ ἑνὸς μυθιστορήματος (A Portrait of the Artist as a Young Man / Πορτραῖτο τοῦ καλλιτέχνη σὲ νεαρὰ ἡλικία), ποὺ δημοσιεύθηκε τὸ 1916[5]. Ἡ Εὐρώπη προπολεμικὰ ζοῦσε τὴν «Ὡραία Ἐποχή», la Belle Epoque, καὶ τίποτε δὲν φαινόταν νὰ δικαιολογεῖ τὴν ἀπαισιοδοξία καὶ τὴν ἀπόρριψη τοῦ ἱστορικοῦ παρόντος ποὺ ἀποπνέουν τὰ ἔργα τους. Ἡ Δύση, δηλαδὴ ἡ Εὐρώπη καὶ οἱ Ἡνωμένες Πολιτεῖες, εἶχαν τὸν πρωτεύοντα ρόλο στὴν διεθνῆ πολιτικὴ σκηνή, δυτικὲς δυνάμεις ἐξουσίαζαν τὸ μεγαλύτερο μέρος τῆς ὑφηλίου καὶ τῶν κατοίκων της. Χάρις στὴν ἐλευθερία τοῦ ἐμπορίου τὰ δυτικὰ βιομηχανικὰ προϊόντα κατέκλυαν τὸν πλανήτη. Εὐρωπαῖοι καὶ Ἀμερικανοὶ ἐπιστήμονες κατέπλησσαν μὲ τὶς ἀλλεπάλληλες ἐφευρέσεις τους: ἠλεκτρισμός, αὐτοκίνητα, ἀεροπλάνα, τηλέφωνα, κινηματογράφος καὶ θαυματουργὰ φάρμακα, ποὺ ἔσωζαν ζωὲς ἀπὸ νόσους οἱ ὁποῖες ἄλλοτε ἀποδεκάτιζαν πληθυσμοὺς ὁλόκληρους. Ποῦ εἶδε ὁ Σπέγγλερ τὴν Παρακμὴ τῆς Δύσεως; Πῶς φάνηκε ὁ κόσμος Ἔρημη Γῆ στὸν Ἔλιοτ; Γιατί ὁ Τζόυς δὲν ἀναγνώρισε στὸ μικροαστικό, ἐπαρχιακὸ Δουβλῖνο παρὰ ἀναρχία καὶ ματαιότητα[6]; Λογοτέχνες, καλλιτέχνες καὶ στοχαστὲς ἀπὸ τὸν κόσμον ὅλον προσέτρεχαν στὸ Παρίσι, τὸ Λονδῖνο καὶ τὶς μεγάλες πανεπιστημιακὲς πόλεις τῆς Γερμανίας γιὰ νὰ μυηθοῦν στοὺς τελευταίους συρμοὺς καὶ νὰ ἀναδειχθοῦν. Πῶς ἐξηγεῖται τότε αὐτὸ τὸ μυστήριο; Τὴν ἀπάντηση τὴν δίνει ἐπιγραμματικὰ ὁ Φιλόστρατος εἰς Τὰ ἐς τὸν Τυανέα Ἀπολλώνιον (8.7): «Θεοὶ μὲν γὰρ μελλόντων, ἄνθρωποι δὲ γιγνομένων, σοφοὶ δὲ προσιόντων αἰσθάνονται». 1. Ὄσβαλντ Σπέγγλερ, «Ἡ παρακμὴ τῆς Δύσης» Ἀφετηρία τῶν στοχασμῶν τοῦ Σπέγγλερ ἦταν ἡ ἰδιαιτερότητα τῆς Γερμανίας, σὲ σχέση μὲ τὶς ἄλλες εὐρωπαϊκὲς μεγάλες δυνάμεις, ὅπως τὴν ἔβρισκε ὄχι τόσο στὸν λογοτέχνη ὅσο στὸν στοχαστὴ Γκαῖτε καὶ στὸν Νίτσε, ποὺ ἦσαν οἱ μέντορές του ἀπὸ τὴν ἐφηβικὴ ἡλικία, καὶ ὅπως τὴν διατύπωσε στὸ πρῶτο πλήρως δημοσιευμένο ἔργο τῆς ὥριμης ἡλικίας του Πρωσσισμὸς καὶ σοσιαλισμός (1919). Ἡ φιλοσοφική του κλίση ἀντανακλᾶται στὴν διδακτορικὴ διατριβή του (1903): Der metaphysische Grundgedanke der heraklitischen Philosophie (Ἡ θεμελιώδης μεταφυσικὴ σκέψη τῆς φιλοσοφίας τοῦ Ἡρακλείτου). Παράλληλα, ὡς σκεπτόμενος πολίτης παρακολουθοῦσε μὲ ἀνησυχία τὴν ὄξυνση τοῦ ἀνταγωνισμοῦ καὶ τῶν ἐντάσεων μεταξὺ τῶν εὐρωπαϊκῶν δυνάμεων. Ἡ κρίση τοῦ Ἀγαδὶρ τὸ 1911 χάρισε στὸν Σπέγγλερ τὴν ἐνόραση τῶν προσιόντων· ὄχι ἁπλῶς τοῦ ἐπερχόμενου πολέμου, ἀνάλογη ἀλλὰ πολὺ εὐρύτερη ἀπὸ ἐκείνην ποὺ ἐξέφρασε ὁ Γκαῖτε τὸ βράδυ στὴν φωτιὰ τοῦ στρατοπέδου μετὰ τὴν μάχη τοῦ Βαλμύ[7]. Τὴν περιγράφει στὸ πρῶτο πρόσωπο ὁ Σπέγγλερ στὴν Εἰσαγωγὴ τοῦ βιβλίου του γιὰ τὴν παρακμὴ τῆς Δύσεως: «Τὸ 1911 εἶχα τὴν πρόθεση, μελετώντας ὁρισμένα πολιτικὰ φαινόμενα τοῦ παρόντος καὶ τὰ ἐξ αὐτῶν συμπεράσματα γιὰ τὸ μέλλον, νὰ συνθέσω κάτι ἀντλώντας ἀπὸ ἕναν εὐρύτερο ὁρίζοντα. Ὁ Παγκόσμιος Πόλεμος, ὡς ἡ ἤδη ἀναπόφευκτη ἐξωτερικὴ μορφὴ τῆς ἱστορικῆς κρίσεως, ἐπέκειτο τότε καὶ τὸ ζητούμενο ἦταν νὰ κατανοηθεῖ μέσῳ τοῦ πνεύματος τῶν παρελθόντων –ὄχι ἐτῶν ἀλλὰ– αἰώνων. Κατὰ τὴν πορεία τῆς ἀρχικὰ μικρῆς ἐργασίας μου ἐπείσθηκα ὅτι μία οὐσιαστικὴ κατανόηση τούτης τῆς ἐποχῆς, ἐὰν δὲν θέλει κανεὶς νὰ παραιτηθεῖ ἀπὸ κάθε βαθύτερη ἀναγκαιότητα τῶν συμπερασμάτων του, ἀπαιτοῦσε τὴν ἐπιλογὴ βάσεως πολὺ εὐρύτερης, ὅτι θὰ ἦταν τελείως ἀδύνατον μία ἔρευνα αὐτοῦ τοῦ εἴδους νὰ περιορισθεῖ σὲ μία μόνον περίοδο καὶ στὰ πολιτικά της γεγονότα, ὅπως καὶ νὰ παραμείνει στὸ πλαίσιο πραγματιστικῶν ἐκτιμήσεων καὶ νὰ παραιτηθεῖ ἀπὸ καθαρὰ μεταφυσικές, στὸν ὕψιστο βαθμὸ ὑπερβατικές, θεωρήσεις. Κατέστη σαφὲς ὅτι ἕνα πολιτικὸ πρόβλημα δὲν μπορεῖ νὰ κατανοηθεῖ μόνον μέσῳ τῆς πολιτικῆς καὶ ὅτι οὐσιώδη ρεύματα ποὺ λειτουργοῦν ὑπογείως ἐμφανίζονται ἁπτὰ μόνον στὸ πεδίο τῆς Τέχνης, συχνὰ δὲ μόνον μὲ τὴν μορφὴ πολὺ ἀπομακρυσμένων ἐπιστημονικῶν καὶ καθαρὰ φιλοσοφικῶν ἰδεῶν. Ἀκόμη καὶ μία πολιτικο-κοινωνικὴ ἀνάλυση τῶν τελευταίων δεκαετιῶν τοῦ ΙΘ΄ αἰ., μιᾶς φάσεως τεταμένης ἠρεμίας μεταξὺ δύο συνταρακτικῶν, εὐρύτερα ὁρατῶν γεγονότων, τοῦ ἑνὸς ποὺ διὰ τῆς [Γαλλικῆς] Ἐπαναστάσεως καὶ τοῦ Ναπολέοντος καθόρισε ἐπὶ ἕναν αἰῶνα τὴν εἰκόνα τῆς δυτικο-εὐρωπαϊκῆς πραγματικότητας καὶ ἑνὸς ἄλλου, τουλάχιστον ἴσης σημασίας, ποὺ ἐπλησίαζε μὲ αὔξουσα ταχύτητα· ἀλλὰ ἀκόμη καὶ αὐτὴ ἡ ἀνάλυση θὰ ἀποδεικνυόταν ἀδύνατη, ἂν ἐν τέλει δὲν περιελάμβανε ὅλα τὰ μεγάλα προβλήματα τοῦ εἶναι σ’ ὅλην τους τὴν ἔκταση, διότι τόσο στὸ ἱστορικὸ ὅσο καὶ στὸ φυσικὸ κοσμοείδωλο δὲν ἐκδηλώνεται τὸ παραμικρὸ χωρὶς νὰ ἔχει ἐνσωματώσει τὸ πλῆρες σύνολο ὅλων τῶν βαθύτερων τάσεων. Ἔτσι τὸ ἀρχικὸ θέμα προσέλαβε τεράστιες διαστάσεις. Πρόβαλλε ἕνα πλῆθος ἐπὶ τὸ πλεῖστον νέων ἐρωτημάτων καὶ σχέσεων. Ἐν τέλει ἔγινε σαφὲς ὅτι κανένα μικρὸ ἀπότμημα ἱστορίας δὲν μποροῦσε νὰ φωτισθεῖ πραγματικά, ἐὰν προηγουμένως δὲν ἀποκαλυφθεῖ τὸ μυστήριο τῆς παγκόσμιας ἱστορίας γενικά, εἰδικώτερα δὲ τῆς ἱστορίας τοῦ ἀνώτερου τύπου ἀνθρώπου ὡς ὀργανικῆς ἑνότητας μὲ κανονικὴ δομή. Κανεὶς δὲ δὲν εἶχε τολμήσει νὰ ἀποκαλύψει αὐτὸ τὸ μυστήριο»[8]. Ἐπρόκειτο γιὰ μία πραγματικὰ κοπερνίκειας βαρύτητος ἐνόραση. Μέχρι τότε ἡ μελέτη τῆς Ἱστορίας γινόταν κατὰ εἰδικότητες: ἄλλο ἡ Πολιτικὴ Ἱστορία, ἄλλο ἡ Ἱστορία τῆς Τέχνης, ἄλλο ἡ Οἰκονομικὴ Ἱστορία κ.ο.κ. Ἡ φιλοδοξία μιᾶς ὁλιστικῆς Ἱστορίας μόνον ὡς ὕβρις θὰ ἐκλαμβανόταν. Ὁ Σπέγγλερ ὅμως διέκρινε τὸ πλῆθος τῶν σχέσεων, ποὺ μέχρι τότε διαισθανόταν χωρὶς νὰ τὶς κατανοεῖ, μεταξὺ τῶν μορφῶν τῶν εἰκαστικῶν τεχνῶν καὶ τῶν μορφῶν τοῦ πολέμου καὶ τῆς κρατικῆς διοικήσεως, τὴν βαθύτατη συγγένεια μεταξὺ πολιτικῶν καὶ μαθηματικῶν σχημάτων, μεταξὺ θρησκευτικῶν καὶ τεχνικῶν ἐνοράσεων, μεταξὺ τῶν μαθηματικῶν, τῆς μουσικῆς καὶ τῆς γλυπτικῆς, μεταξὺ οἰκονομικῶν καὶ γνωσιολογικῶν μορφῶν. Δὲν ἀμφέβαλλε πλέον γιὰ τὴν ἐκ πρώτης ὄψεως παράδοξη, ἀλλὰ προφανῆ ταυτότητα μεταξὺ τῆς προοπτικῆς στὴν ἐλαιογραφία, τῆς τυπογραφίας, τοῦ πιστωτικοῦ συστήματος, τῶν πυροβόλων ὅπλων ἀφ’ ἑνὸς καὶ ἀφ᾽ ἑτέρου τοῦ γυμνοῦ ἀγάλματος, τῆς ἀρχαιοελληνικῆς πόλεως καὶ τοῦ ἀργυροῦ νομίσματος ὡς ποικίλων ἐκφράσεων μιᾶς καὶ μόνης ψυχικῆς εὐθυντηρίας ἀρχῆς. Τότε εἶδε τὸ παρόν, δηλαδὴ τὸν ἐπικείμενο Παγκόσμιο Πόλεμο, ὄχι ὡς ἕνα μεμονωμένο σχῆμα ποὺ παρουσιάζεται μία καὶ μόνη φορὰ καὶ εἶναι τὸ προϊὸν τυχαίων γεγονότων ἐξαρτωμένων ἀπὸ ἐθνικὰ συναισθήματα καὶ ἀτομικὲς ἐπιρροὲς ἢ οἰκονομικὲς τάσεις, σχῆμα στὸ ὁποῖο ὁ ἱστορικὸς προσδίδει τὴν ἐπίφαση τῆς ἑνότητας καὶ τῆς ὑλικῆς ἀναγκαιότητας μέσῳ κάποιου αἰτιολογικοῦ ἐπινοήματος πολιτικῆς ἢ κοινωνικῆς φύσεως, ἀλλὰ ὡς τὸν τύπο μιᾶς ἱστορικῆς καμπῆς μὲ ἀπὸ αἰώνων βιογραφικὰ προκαθορισμένη θέση ἐντὸς ἐνὸς μεγάλου ἱστορικοῦ ὀργανισμοῦ σαφῶς καθορίσιμων διαστάσεων[9]. Πρὶν ἀπὸ τὴν ἐνόραση τοῦ Σπέγγλερ ὡς ὑποκείμενα τῆς Ἱστορίας νοοῦντο εἴτε τὰ σύγχρονα ἐθνικὰ κράτη ἢ ἔστω τὰ ἔθνη: Ἱστορία τῆς Ἀγγλίας, Ἱστορία τῆς Γαλλίας, Ἱστορία τοῦ ἑλληνικοῦ ἔθνους κ.ο.κ., εἴτε ἡ ὑφήλιος κατὰ μεγάλες χρονικὲς περιόδους: Ἱστορία τῆς Ἀρχαιότητος, Ἱστορία τοῦ Μεσαίωνος, Νεώτερη Ἱστορία. Ἡ ρηξικέλευθη πρωτοτυπία τοῦ νεαροῦ φιλοσόφου τῆς Ἱστορίας συνίστατο στὴν ριζικὴ ἀποδόμηση αὐτοῦ τοῦ σχήματος καὶ στὴν ἀντικατάστασή του ἀπὸ ἕνα ἄλλο τὸ ὁποῖο λαμβάνει ὡς ὑποκείμενα «μεγάλους ἱστορικοὺς ὀργανισμοὺς σαφῶς καθορίσιμων διαστάσεων». Οἱ ἱστορικοὶ ὀργανισμοὶ αὐτοὶ θὰ εἶναι οἱ πολιτισμοί, ὑποστάσεις παράλληλες ἀλλὰ διαφορετικὲς ἀπὸ τὴν Φύση, διότι συνίστανται στὸ γίγνεσθαι καὶ διέπονται ἀπὸ τὸ πεπρωμένο, σὲ ἀντίθεση πρὸς τὴν Φύση, ποὺ εἶναι τὸ ὄν, τὸ γεγονός, καὶ διέπεται ἀπὸ τὴν ἀρχὴ τῆς αἰτιώδους ἀναγκαιότητας. Ο Όσβαλντ Σπέγγλερ το 1930.© Hulton Archive/ Getty Images/ Ideal Image Ὁ Σπέγγλερ διέκρινε –ὄχι ἐξαντλητικά– καὶ μελέτησε ὀκτὼ ἀνώτερους πολιτισμούς: τὸν αἰγυπτιακό, τὸν βαβυλωνιακό, τὸν ἰνδικό, τὸν κινεζικό, τὸν ἀρχαῖο ἑλληνο-ρωμαϊκό, τὸν ἀραβικὸ ἢ μαγικό, τὸν δυτικὸ ἢ φαουστικὸ καὶ τὸν μεξικανικό, καὶ ἐπεχείρησε βάσει αὐτῶν νὰ διαγράψει μία μορφολογία τῆς παγκόσμιας ἱστορίας. Οἱ ὀργανισμοὶ αὐτοί, ὅπως ὅλα τὰ ἔμβια ὄντα εἶναι πεπερασμένα, δηλαδὴ ἔχουν ἀρχὴ καὶ τέλος καὶ διανύουν φάσεις ἀπὸ τὴν γένεση στὴν ἀνάπτυξη («ἄνοιξη»), στὴν ἀκμὴ («θέρος»), στὴν ὡρίμανση («φθινόπωρο»), στὴν παρακμὴ («χειμῶνας») καὶ τελικὰ στὸν θάνατο. Ὁ Σπέγγλερ αἰσθάνθηκε τὴν ἀνάγκη νὰ διακρίνει ρητῶς τὶς φάσεις τῆς ἀναπτύξεως, τῆς ἀκμῆς καὶ τῆς ὡριμάνσεως ἀπὸ ἐκείνην τῆς παρακμῆς, καὶ γι’ αὐτό, ἀντὶ νὰ χρησιμοποιήσει γιὰ ὅλες τὶς ἀνωτέρω φάσεις τὸν ἕναν ἢ τὸν ἄλλον ὅρο ποὺ διέθετε ἡ γερμανική: Zivilisation ἢ Kultur, εἰσήγαγε μία νεολογικὴ διάκριση καὶ ἐπεφύλαξε τὸν ὅρο Kultur γιὰ τὶς πρῶτες τρεῖς φάσεις, τὸν ὅρο Zivilisation γιὰ τὴν τέταρτη. Στὶς περισσότερες εὐρωπαϊκὲς γλῶσσες οἱ δύο ὅροι δύνανται νὰ χρησιμοποιηθοῦν ἐναλλὰξ μὲ τὸ νόημα τοῦ «πολιτισμοῦ», ἂν καὶ ὁ ὅρος Kultur εἶναι λόγῳ τῆς ἐτυμολογίας του (λατ. colo = «θεραπεύω», «καλλιεργῶ») δυνάμει εὐρύτερος καὶ μπορεῖ νὰ ἀφορᾶ κάθε εἴδους καλλιέργεια πέραν τῆς πνευματικῆς. Ἡ ἀπόδοση τῆς ὁρολογίας τοῦ Σπέγγλερ στὴν ἑλληνικὴ εἶναι προβληματική. Ἡ χρήση τῶν ὅρων «πνευματικὸς» καὶ «τεχνικὸς πολιτισμὸς» στὴν ἑλληνικὴ μετάφραση τοῦ ἔργου του ἀποδεικνύονται ἄβολοι καὶ ἐξ αἰτίας αὐτοῦ δὲν τηροῦνται πάντοτε μὲ συνέπεια[10]. Ὁ ἑλληνικὸς ὅρος «πολιτισμός», παράγωγο τῆς «πόλεως», ἀνταποκρίνεται πλήρως στὴν τέταρτη φάση, ποὺ κατὰ τὸν Σπέγγλερ εἶναι προϊὸν τῶν μεγάλων μητροπόλεων. Γιὰ τὶς τρεῖς προηγούμενες φάσεις θὰ ἦταν προτιμότερος ὁ ὅρος «παιδεία», μία ἀπὸ τὶς σημασίες τοῦ ὁποίου εἶναι τὸ ἀποτέλεσμα τῆς διαπλάσεως ἑνὸς ἀτόμου, σημασία ποὺ δὲν θὰ ἦταν ἀθέμιτο νὰ ἐπεκταθεῖ στὸ ἀποτέλεσμα τῆς διαπλάσεως ἑνὸς ἀνθρώπινου συνόλου.[11] Ἐκκινώντας ἀπὸ τὴν διαπίστωση ὅτι ὅλοι οἱ ἀνώτεροι ἱστορικοὶ ὀργανισμοὶ ποὺ διέκρινε διανύουν τὶς ἴδιες φάσεις μὲ τὸν ἴδιο ρυθμό, ἐπεσήμανε τὶς μεταξύ τους συγχρονίες, ὅπως τῶν ἀρχαιοελληνικῶν ἐπῶν τοῦ Ὁμήρου μὲ τὸ δυτικὸ Niebelungenlied κατὰ τὴν γένεση ἑκάτερου ἱστορικοῦ ὀργανισμοῦ ἢ τοῦ Μεγάλου Ἀλεξάνδρου καὶ τοῦ Ναπολέοντος στὴν ἀρχὴ τῆς παρακμῆς του. Γι’ αὐτὸ καὶ ὁ ἀντίστοιχος ρόλος τῶν δύο ἱστορικῶν προσωπικοτήτων εἶναι ἀμοιβαῖα διαφωτιστικός, ἐνῷ τὸ ἴδιο δὲν ἰσχύει μὲ τὸν παραλληλισμὸ ποὺ ἐνίοτε ἐπιχειρεῖται τοῦ Ἰουλίου Καίσαρος μὲ τὸν Ναπολέοντα, οἱ ὁποῖοι ἀνήκουν σὲ διαφορετικὲς ἱστορικὲς φάσεις ποὺ ἀπέχουν μεταξύ τους ὅσο καὶ ὁ Μέγας Ἀλέξανδρος ἀπὸ τὸν Ἰούλιο Καίσαρα, δηλαδὴ περισσότερο ἀπὸ δυόμιση αἰῶνες. Κατὰ συνέπεια ὁ πάρισος τοῦ Ἰουλίου Καίσαρος ἀνήκει ὄχι στὸ παρελθόν, ἀλλὰ στὸ μέλλον τοῦ δυτικοῦ πολιτισμοῦ μας[12]. Ἡ βάσει πολλῶν παραδειγμάτων ἀντλούμενων ἀπὸ πλείονες ἀνώτερους ἱστορικοὺς ὀργανισμοὺς ἐπιχειρηματολογία τοῦ Σπέγγλερ τοῦ ἐπιτρέπει ὄχι μόνον νὰ τοποθετήσει ἐπιστημονικὰ τὴν ἐποχή του σὲ συγκεκριμένη φάση τοῦ δυτικοῦ πολιτισμοῦ, ἀλλὰ καὶ νὰ προδιαγράψει τί μᾶς ἐπιφυλάσσει τὸ μέλλον[13]. Βάσει τῆς μεθόδου του ἡ δυτικὴ ἄνοιξη καλύπτει τὴν περίοδο Θ΄-ΙΔ΄ αἰ., τὸ θέρος τοὺς ΙΕ΄-ΙΖ΄ αἰ., τὸ φθινόπωρο τὸν ΙΗ΄ αἰ., ἐνῷ μὲ τὸν ΙΘ΄ αἰ. ἀρχίζει ἡ περίοδος τοῦ καθ’ αὑτὸν «πολιτισμοῦ» ποὺ χαρακτηρίζεται γενικὰ ἀπὸ τὴν διάλυση τῶν ἐθνῶν στὸν κοσμοπολιτισμό, τὴν ἐπικράτηση τῶν παγκοσμοποιημένων μητροπόλεων, τὴν ἄνοδο τῶν ἀμόρφων μαζῶν. Γιὰ τὸν εἰκοστὸ αἰῶνα προέβλεψε ὅτι στὸν πολιτικὸ τομέα τὸ σύστημα τῶν μεγάλων δυνάμεων, τῆς καθολικῆς στρατολογήσεως καὶ τῶν συνταγματικῶν κυβερνήσεων θὰ διαδεχθοῦν ἐξοντωτικοὶ πόλεμοι, ἰμπεριαλισμοὶ[14] καὶ ἐπικράτηση τῆς ἐξωθεσμικῆς ἐξουσίας ἐπὶ μέρους ἀτομικῶν καὶ ἑταιρικῶν συμφερόντων[15], στὸν δὲ τομέα τοῦ πνεύματος ὁ ἠθικὸς σοσιαλισμὸς[16] καὶ στὸν τομέα τῆς τέχνης ὁ ὑποβιβασμὸς τῆς μουσικῆς, τῆς ἀρχιτεκτονικῆς καὶ τῆς ζωγραφικῆς σὲ «βιομηχανίες τέχνης»[17]. Παρ’ ὅλον ὅτι ὁ Σπέγγλερ ἀρνεῖται τὴν ἀξιολογικὴ ἱεράρχηση τῶν διαφόρων φάσεων τῶν ἱστορικῶν ὀργανισμῶν, δὲν τοῦ εἶναι δυνατὸν νὰ ἀποφύγει τὸν χαρακτηρισμὸ τοῦ «πολιτισμοῦ», δηλαδὴ τοῦ χειμῶνα ποὺ διαδέχεται τὶς φάσεις τῆς «παιδείας», ὡς παρακμῆς. Καὶ ἡ ἀρνητικὴ αὐτὴ κρίση εἶναι διάχυτη στὸ ἔργο του. Χαρακτηριστικὸ εἶναι τὸ χωρίο ποὺ περιγράφει τὴν διαδικασία τῆς παρακμῆς τῆς τέχνης: «Αὐτὸ ποὺ χαρακτηρίζει τὴν μειούμενη δημιουργικὴ ἱκανότητα εἶναι ἡ ἀπουσία μορφῆς καὶ μέτρου, τὰ ὁποῖα χρειάζεται ὁ καλλιτέχνης γιὰ νὰ παραγάγει κάτι στρογγυλεμένο καὶ ὁλοκληρωμένο. Ἄμετρος, ὑπερβολικός, ὑποκειμενικός, συντρίβει τὶς ἰσχυρὲς παραδοχὲς αἰώνων. Αὐτὸ ποὺ δὲν εἶναι πλέον ἀνεκτὸ εἶναι ὁ ὑπερπροσωπικὸς κανόνας, ὁ ἀπολύτως μαθηματικὸς χαρακτῆρας τῆς μορφῆς, τὸ πεπρωμένο μιᾶς μορφῆς. Ὁ Λύσιππος ὑστερεῖ ἔναντι τοῦ Πολυκλείτου καὶ ὁ δημιουργὸς τοῦ συντάγματος τῶν Γαλατῶν ἔναντι τοῦ Λυσίππου. Ἡ πορεία αὐτὴ ἀντιστοιχεῖ σ’ ἐκείνην τοῦ Μπὰχ πρὸς τὸν Βάγκνερ μέσῳ Μπετόβεν. Οἱ παλαιότεροι καλλιτέχνες αἰσθάνονταν κύριοι τῆς μεγάλης μορφῆς, οἱ μεταγενέστεροι ὡς οἱ δοῦλοι της. Αὐτὸ ποὺ ὁ Πραξιτέλης καὶ ὁ Χάυντν μποροῦσαν νὰ ἐκφράσουν μὲ πλήρη ἐλευθερία καὶ χαρὰ ὁ Λύσιππος καὶ ὁ Μπετόβεν τὸ κατόρθωναν μόνον βιαζόμενοι. Τὸ γνώρισμα κάθε ζωντανῆς τέχνης, ἡ πλήρης ἁρμονία βουλήσεως, ἀναγκαιότητας καὶ ἱκανότητας, τὸ αὐτονόητο τοῦ στόχου, τὸ ἀσυνείδητο τῶν μέσων πραγματώσεως, ἡ ἑνότητα τῆς τέχνης καὶ τῆς παιδείας, ὅλα αὐτὰ ἀνήκουν στὸ παρελθόν. Ὁ Κορὸ καὶ ὁ Τιέπολο, ὁ Μότσαρτ καὶ ὁ Τσιμαρόζα ἤξεραν ἀκόμη τί ἤθελαν καὶ ἤθελαν αὐτὸ ποὺ ἔπρεπε νὰ κάμουν. Ἡ ἐλευθερία καὶ ἡ ἀνάγκη ἦσαν ταυτόσημες. Τὴν ἐποχὴ τοῦ Ρέμπραντ καὶ τοῦ Μπὰχ τὸ πολὺ γνωστό μας φαινόμενο «ἀπέτυχε στὸν τομέα του» ἦταν τελείως ἀδιανόητο. Τὸ πεπρωμένο τῆς μορφῆς ἦταν θέμα φυλῆς, ἐποχῆς, ὄχι ἰδιωτικῶν τάσεων τοῦ ἀτόμου. Ἐντὸς μιᾶς μεγάλης παραδόσεως ἀκόμη καὶ ὁ μέτριος καλλιτέχνης κατορθώνει τὸ τέλειο, διότι ἡ ζωντανὴ τέχνη ὁδηγεῖ αὐτὸν καὶ τὸ ἔργο του. Σήμερα οἱ καλλιτέχνες ὑποχρεοῦνται νὰ θέλουν αὐτὸ ποὺ τοὺς εἶναι πλέον ἀδύνατον, νὰ δουλεύουν, νὰ ὑπολογίζουν καὶ νὰ συνδυάζουν μὲ τὴν καλλιτεχνική τους διανόηση, στὴν θέση τοῦ ἐνστίκτου των, τὸ ὁποῖο ἔχει σβήσει. Ὁ Χὰνς φὸν Μαρέες δὲν ὁλοκλήρωσε κανένα ἀπὸ τὰ μεγάλα του σχέδια. Ὁ Βίλελμ Λάιμπλ δὲν ἐτόλμησε νὰ παραδώσει τοὺς τελευταίους του πίνακες προτοῦ τοὺς καταντήσει ψυχροὺς καὶ σκληροὺς ἀπὸ τὶς χωρὶς τέλος πρόσθετες ἐπεμβάσεις του. Ὁ Σεζὰν καὶ ὁ Ρενουὰρ ἄφησαν πολλὰ ἀπὸ τὰ καλύτερα ἔργα τους ἡμιτελῆ, διότι παρ’ ὅλες τους τὶς προσπάθειες καὶ τὸν κόπο τους δὲν μποροῦσαν νὰ προχωρήσουν περισσότερο. Ὁ Μανέ, ἀφοῦ ζωγράφισε τριάντα πίνακες καὶ παρὰ τὸν τεράστιο μόχθο του, γιὰ τὸν ὁποῖον μαρτυρεῖ κάθε γραμμὴ τοῦ πίνακα καὶ τῶν σκαριφημάτων του, δὲν ἔφθασε μὲ τὸν “Τυφεκισμὸ τοῦ αὐτοκράτορος Μαξιμιλιανοῦ” στὸ ἀποτέλεσμα ὅπου ἔφθασε ἄκοπα ὁ Γκόγια στὸ πρότυπο, στὸν “Τυφεκισμὸ τῶν φυλακισμένων στὸν λόφο τοῦ πρίγκηπος Πίου”. Ὁ Μπάχ, ὁ Χάυντν, ὁ Μότσαρτ καὶ χιλιάδες ἀνώνυμοι μουσικοὶ τοῦ ΙΗ΄ αἰ. μποροῦσαν νὰ σκαρώνουν στὸ πόδι τέλεια ἔργα. Ὁ Βάγκνερ ἤξερε ὅτι γιὰ νὰ φθάσει στὴν κορυφὴ ἔπρεπε ὁπωσδήποτε νὰ συγκεντρώσει ὅλη τὴν ἐνέργειά του καὶ νὰ ἐκμεταλλευθεῖ τὶς καλύτερες στιγμὲς τοῦ καλλιτεχνικοῦ του ταλάντου»[18]. Ὁ Σπέγγλερ ἐπανέρχεται συχνὰ στὸν ἄνθρωπο τοῦ «πολιτισμοῦ», στὸν ἄνθρωπο τῆς παρακμῆς καὶ στὸ οἰκεῖο του περιβάλλον, τὴν κοσμοποιημένη μητρόπολη: «Ὁ πέτρινος κολοσσός, ἡ Κοσμόπολις, εἶναι ἡ κατάληξη τῆς ἐξελίξεως κάθε ἀνώτερου ἱστορικοῦ ὀργανισμοῦ. Ὁ ἄνθρωπος τῆς “παιδείας”, ποὺ ἔχει ψυχικὰ διαπλασθεῖ στὴν ὕπαιθρο, θὰ αἰχμαλωτισθεῖ, θὰ κυριευθεῖ ἀπὸ τὴν ἴδια του τὴν δημιουργία, τὴν πόλη, καὶ θὰ καταστεῖ τὸ δημιούργημα, τὸ ἐκτελεστικὸ ὄργανο, καὶ τέλος τὸ θῦμα της. Αὐτὴ ἡ πέτρινη μᾶζα εἶναι ἡ ἀπόλυτη πόλη. Ἡ εἰκόνα της, ὅπως αὐτὴ ἀναδεικνύεται μὲ τὴν μεγαλοπρεπῆ ὀμορφιά της στὸν φωτεινὸ κόσμο τοῦ ἀνθρώπινου ὀφθαλμοῦ, περιέχει ὅλον τὸν ὑψηλὸ συμβολισμὸ θανάτου, τοῦ συντελεσθέντος, τοῦ “γεγονότος”. Ἡ πάλλουσα ἀπὸ ψυχὴ πέτρα τῶν γοτθικῶν ἀρχιτεκτονημάτων κατὰ τὴν πάροδο μιᾶς χιλιετοῦς ἱστορίας ὕφους ἔχει μετατραπεῖ τελικὰ σὲ ἄψυχο ὑλικὸ αὐτῆς τῆς δαιμονικῆς πετρώδους ἐρήμου».[19] Καὶ παρακάτω: «Τώρα ἡ γιγαντιαία πόλη ἀπορροφᾶ τὴν περιβάλλουσα ὕπαιθρο, ἀχόρταγη, ἀπαιτώντας καὶ καταβροχθίζοντας διαρκῶς νέα κύματα ἀνθρώπων ἕως ὅτου ἀποκάμει καὶ πεθάνει σὲ μία σχεδὸν ἀκατοίκητη ἔρημο. Ὅποιος ὑποκύψει ἅπαξ στὸ ἁμαρτωλὸ κάλλος αὐτοῦ τοῦ τελευταίου θαύματος τῆς πᾶσας Ἱστορίας δὲν θὰ ἀπελευθερωθεῖ ποτὲ ἀπὸ αὐτό. Πρωτόγονα φῦλα μποροῦν νὰ ἀποδεσμευθοῦν ἀπὸ τὸ ἔδαφος καὶ νὰ περιπλανηθοῦν μακριά. Οἱ πνευματικοὶ νομάδες δὲν μποροῦν νὰ τὸ κάμουν πλέον. Ἡ νοσταλγία τῆς μεγαλουπόλεως εἶναι ἴσως ἰσχυρότερη ἀπὸ κάθε ἄλλο. Πατρίδα εἶναι γι’ αὐτὸν κάθε τέτοια πόλη, ξενητιὰ εἶναι ἀκόμη καὶ τὸ γειτονικὸ χωριό. Προτιμᾶ νὰ πεθάνει στὸν δρόμο παρὰ νὰ ἐπιστρέψει στὴν ὕπαιθρο. Ἀκόμη καὶ ἡ ἀηδία ἐνώπιον αὐτοῦ τοῦ μεγαλείου, ἡ κόπωση ἀπὸ τὰ χιλιόχρωμα φῶτα, τὸ taedium vitae [κόπωση ἀπὸ τὴν ζωή], ποὺ τελικὰ καταλαμβάνει ἀρκετοὺς δὲν τοὺς ἀπελευθερώνει. Ἡ πόλη τοὺς ἀκολουθεῖ στὰ ὄρη καὶ στὴν θάλασσα, ἔχουν χάσει μέσα τους τὴν ὕπαιθρο καὶ ἔξω δὲν μποροῦν νὰ τὴν ξαναβροῦν»[20]. «Ἡ πόλις θὰ σὲ ἀκολουθεῖ», ὅπως θὰ ἔλεγε ὁ ποιητής. Όσβαλντ Σπέγγλερ, σχέδιο του Ρούντολφ Γκρόσμαν, 1922. Τὸ τέλος τῆς «παιδείας» καὶ ἡ ἐπικράτηση τοῦ «πολιτισμοῦ» δὲν ἀφορᾶ μόνον τὴν γονιμότητα τῆς τέχνης, ἀλλὰ καὶ τῶν ἀνθρώπων. Ἡ ροπὴ τοῦ ἀνθρώπου τῆς πόλεως πρὸς τὴν «χαλάρωση» καὶ τὴν «διασκέδαση» ποὺ προσφέρουν ὁ κινηματογράφος, ἡ θεοσοφία, οἱ ἀγῶνες πυγμαχίας, οἱ ἀφρικανικῆς προελεύσεως χοροί, ἡ χαρτοπαιξία, οἱ ἱπποδρομίες ἔχουν τὸ ἀντίκρισμά τους καὶ στὴν δική του φυσικὴ γονιμότητα: «Καὶ τώρα ἀπὸ τὸ γεγονὸς ὅτι ἡ ὕπαρξη ἀπομακρύνεται ὅλο καὶ περισσότερο ἀπὸ τὶς ρίζες της, ὅτι ἡ ἐγρήγορση γίνεται ὅλο καὶ πιὸ τεταμένη ἔχει ἐν τέλει ὡς ἀποτέλεσμα ὅτι ἐκεῖνο τὸ φαινόμενο, ποὺ εἶχε προετοιμασθεῖ ἀπὸ καιρὸ σιωπηλά, ἔρχεται τώρα αἰφνιδίως στὸ προσκήνιο τῆς Ἱστορίας, γιὰ νὰ θέσει τέρμα σ’ ὅλην αὐτὴν τὴν παράσταση: ἡ στειρότητα τοῦ “πεπολιτισμένου” ἀνθρώπου. Δὲν πρόκειται γιὰ κάτι ποὺ μπορεῖ νὰ κατανοηθεῖ μὲ τὴν τρέχουσα φυσιολογικὴ αἰτιολογία, ὅπως τὸ ἐπιχείρησε αὐτονόητα ἡ σύγχρονη ἐπιστήμη. Ἐδῶ ὑπόκειται μία ὅλως διόλου μεταφυσικὴ καμπὴ ἐνώπιον τοῦ θανάτου. Ὁ τελευταῖος ἄνθρωπος τῶν κοσμοπόλεων δὲν θέλει πλέον νὰ ζήσει –ὡς ἄτομο βέβαια ναί–, ἀλλὰ ὄχι ὡς κατηγορία, ὡς πλῆθος· ἔναντι αὐτῆς τῆς κατηγορίας ἔχει σβήσει ὁ φόβος τοῦ θανάτου... Τὰ παιδιὰ δὲν ἐκλείπουν μόνον ἐπειδὴ ἔχει καταστεῖ ἀδύνατον νὰ γεννηθοῦν, ἀλλὰ ἰδίως ἐπειδὴ ἡ εἰς τὸ ἔπακρον ἀνεπτυγμένη εὐφυΐα δὲν βρίσκει πλέον κανένα λόγο γιὰ τὴν ὕπαρξή τους... Γιὰ τὸν “τελευταῖο ἄνθρωπο” ὅλα αὐτὰ δὲν ὑπάρχουν... Ἡ μεγάλη καμπὴ ἐμφανίζεται μόλις στὴν τρέχουσα σκέψη ἐνὸς ὑψηλῆς καλλιέργειας πληθυσμοῦ ἐπισημαίνονται “λόγοι” γιὰ τὴν ὕπαρξη παιδιῶν. Ἡ Φύση δὲν γνωρίζει κανένα λόγο. Ὅπου ὑπάρχει πραγματικὴ ζωὴ ἐπικρατεῖ μία ἐσωτερικὴ ὀργανικὴ λογική, κάτι τὸ ἀπρόσωπο, μία ὁρμή, ποὺ εἶναι τελείως ἀνεξάρτητη ἀπὸ τὴν ἐγρήγορση καὶ τοὺς αἰτιώδεις συσχετισμούς της καὶ ἡ ὁποία παραμένει ἀπαρατήρητη ἀπὸ αὐτήν. Ἡ ἀφθονία τῶν γεννήσεων μεταξὺ τῶν πρωτογενῶν πληθυσμῶν εἶναι φυσικὸ φαινόμενο, γιὰ τὴν παρουσία τοῦ ὁποίου κανεὶς δὲν προβληματίζεται, ἀκόμη δὲ περισσότερο γιὰ τὴν ὠφελιμότητα ἢ τὴν βλαπτικότητά του. Ὅπου γενικῶς τὰ ζητήματα τῆς ζωῆς ὑποβάλλονται σὲ ἐνσυνείδητη ἐξέταση, ἐκεῖ ἡ ἴδια ἡ ζωὴ καταντᾶ συζητήσιμη. Τότε ἀρχίζει ἕνας περιορισμὸς τῶν γεννήσεων –τὸν ὁποῖον ἤδη ὁ Πολύβιος κατηγορεῖ ὡς μοιραῖο γιὰ τὴν Ἑλλάδα, ὁ ὁποῖος ὅμως ἤδη πολὺ πρὶν ἀπὸ τὴν ἐποχή του ἦταν κοινὴ πρακτικὴ στὶς μεγάλες πόλεις τῆς Ἑλλάδος καὶ ὁ ὁποῖος κατὰ τοὺς ρωμαϊκοὺς χρόνους προσέλαβε τρομακτικὲς διαστάσεις– ἀρχικὰ βασισμένος στὴν ἀνέχεια ἀγαθῶν καὶ σύντομα ἀποσυνδεδεμένος ἀπὸ ὁποιαδήποτε ὑλικὴ αἰτία... Ἐμφανίζεται ὁ ἰψενικὸς γάμος, ἡ ἀνώτερη πνευματικὴ κοινωνία, στὴν ὁποία καὶ τὰ δύο μέρη εἶναι “ἐλεύθερα” ὡς εὐφυΐες, δηλαδὴ ἐλεύθερα ἀπὸ τὴν φυτικὴ παρόρμηση τοῦ αἵματος ποὺ θέλει νὰ ἀναπαραχθεῖ· καὶ ὁ Σῶ τολμᾶ νὰ διακηρύξει “ὅτι ἡ γυναίκα δὲν μπορεῖ νὰ χειραφετηθεῖ, ἐὰν δὲν ἀποβάλει τὴν θηλυκότητά της, τὶς ὑποχρεώσεις της ἔναντι τοῦ ἀνδρός της, ἔναντι τῶν παιδιῶν της, ἔναντι τῆς Κοινωνίας, ἔναντι τοῦ Νόμου καὶ ἔναντι τῶν πάντων πλὴν τοῦ ἑαυτοῦ της”. Τὸ πρωτογενὲς θῆλυ, ἡ ἀγρότισσα, εἶναι μητέρα. Ὅλος ὁ προορισμός της ποὺ ὀνειρεύεται ἀπὸ τὰ παιδικά της χρόνια περικλείεται σ’ αὐτὴν τὴν λέξη. Τώρα ὅμως ἐπιφαίνεται ἡ κατὰ τὸν Ἴψεν γυναίκα, ἡ σύντροφος, ἡ ἡρωῒς μιᾶς ὁλόκληρης κοσμοπολιτικῆς λογοτεχνίας ἀπὸ τὸ σκανδιναυϊκὸ δρᾶμα μέχρι τὸ παρισινὸ μυθιστόρημα. Ἀντὶ παιδιῶν ἔχουν ψυχικὲς συγκρούσεις, ὁ γάμος εἶναι θέμα καλλιτεχνικῆς παραγωγῆς καὶ καταλήγει στὴν “ἀμοιβαία κατανόηση”. Εἶναι ἐντελῶς ἀδιάφορο ἂν μία Ἀμερικανίδα δὲν βρίσκει ἐπαρκεῖς λόγους γιὰ νὰ ἔχει παιδιά, διότι δὲν θέλει νὰ λείψει ἀπὸ καμία σαιζόν, μία Παριζιάνα ἐπειδὴ φοβᾶται μὴν τὴν ἐγκαταλείψει ὁ ἐραστής της, ἢ μία ἡρωΐδα τοῦ Ἴψεν “ἐπειδὴ ἀνήκει στὸν ἑαυτόν της”. Ἀνήκουν ὅλες στὸν ἑαυτό τους καὶ εἶναι στεῖρες. Ἡ ἴδια πραγματικότητα σὲ συνδυασμὸ μὲ τοὺς ἴδιους “λόγους” ἀπαντᾶ στὴν ἀλεξανδρινή, τὴν ρωμαϊκὴ καὶ αὐτονοήτως σὲ κάθε ἄλλη “πεπολιτισμένη” κοινωνία... ὑπάρχει μία ἠθικὴ γιὰ ὀλιγότεκνες κοινωνίες καὶ μία λογοτεχνία γιὰ τὶς ἐσωτερικὲς συγκρούσεις τῆς Νόρας καὶ τῆς Νανᾶς»[21]. Ὁ ἄνθρωπος τῆς φάσεως τοῦ «πολιτισμοῦ» ἔχει τοὺς ἰδεολόγους του: «Ἀλλὰ γι’ αὐτὸν τὸν λόγο ἀκριβῶς (ἐπειδὴ ὁ κοσμοπολιτισμὸς εἶναι λογοτεχνία)[22] ἀγωνίζεται μὲ ὅπλα πνευματικὰ αὐτὴ ἡ πολὺ ἀνώτερη πνευματικὴ μειονότητα, ἐπειδὴ οἱ κοσμοπόλεις εἶναι καθαρὸ πνεῦμα, χωρὶς ρίζες καὶ ἤδη κοινὸ κτῆμα προϊὸν τοῦ “πολιτισμοῦ”. Οἱ ἐκ γενετῆς κοσμοπολίτες καὶ θιασῶτες τῆς παγκόσμιας εἰρήνης καὶ τῆς συμφιλιώσεως τῶν ἐθνῶν –στὴν Κίνα τῶν ἐμπολέμων κρατῶν, στὴν βουδιστικὴ Κίνα, κατὰ τὴν Ἑλληνιστικὴ περίοδο καὶ σήμερα– εἶναι οἱ πνευματικοὶ ἡγέτες τῶν λαῶν-φελλάχων. Ἄρτον καὶ θεάματα! –δὲν εἶναι παρὰ μία ἄλλη μορφὴ τοῦ εἰρηνισμοῦ»[23]. Ὁ Σπέγγλερ παρακολουθεῖ τὰ συμπτώματα τοῦ «πολιτισμοῦ» ἀπὸ τὶς πρῶτες ἐκδηλώσεις τους μετὰ τὴν ἐπικράτηση τῶν πνευματικῶν δυνάμεων τῶν πόλεων: «Ἡ Οἰκονομία καὶ ἡ Ἐπιστήμη συνεπικουρούμενες ἀπὸ τὴν μᾶζα τῶν βιοτεχνῶν, τῶν δημοσίων ὑπαλλήλων καὶ τῶν ἐργατῶν αἰσθάνονται ὡς παράταξη, διηρημένη ἐσωτερικά, ἀλλὰ ἑνωμένη μόλις ἀρχίζει ὁ ἀγώνας γιὰ τὴν ἐλευθερία, δηλαδὴ γιὰ τὴν ἀνεξαρτησία τῶν πόλεων ἔναντι τῶν μεγάλων συμβόλων τοῦ παρελθόντος καὶ τῶν δικαιωμάτων ποὺ ἀπορρέουν ἀπὸ αὐτά. Ὅλα αὐτὰ εἶναι συστατικὰ στοιχεῖα τῆς τρίτης τάξεως, ἡ ὁποία δὲν μετρᾶ μὲ βάση τὴν ἱεραρχία ἀλλὰ καταμετρᾶ κεφάλια. Σὲ ὅλες τὶς ὄψιμες ἐποχὲς ὅλων τῶν ἱστορικῶν ὀργανισμῶν εἶναι κατὰ κάποιον τρόπο “φιλελεύθεροι”, ἀνεξάρτητοι ἀπὸ τὶς ἐσωτερικὲς δυνάμεις τῆς μὴ ἀστικῆς ζωῆς: ἡ Οἰκονομία εἶναι ἐλεύθερη νὰ κερδίζει χρήματα, ἡ Ἐπιστήμη νὰ ἀσκεῖ κριτική, ὅπου γιὰ ὅλες τὶς μεγάλες ἀποφάσεις ἐπικρατεῖ τὸ πνεῦμα στὰ βιβλία καὶ στὶς συνελεύσεις –δημοκρατία– ἐνῷ τὸ χρῆμα εἰσπράττει τὰ ὀφέλη –πλουτοκρατία– ἐν τέλει δὲ ἡ νίκη δὲν ἀνήκει ποτὲ στὶς ἰδέες, ἀλλὰ πάντοτε στὸ κεφάλαιο. Ἀλλὰ αὐτὴ εἶναι ἡ ἀντίφαση μεταξὺ τῶν ἰδεῶν καὶ τῆς πραγματικότητας, ὅπως ἐξελίσσεται στὸ περιβάλλον τῆς πόλεως»[24]. Ἡ παγκοσμιοποιημένη μεγαλόπολη εἶναι ἡ πατρίδα ἑνὸς νέου εἴδους πολίτη, τοῦ πολίτη τῆς τετάρτης τάξεως, ἡ ὁποία ἀναιρεῖ τὴν ἔννοια τοῦ δήμου (populus), ποὺ εἶχε προκύψει ἀπὸ τὴν συγχώνευση τῶν εὐγενῶν, τοῦ κλήρου καὶ τῆς τρίτης τάξεως, δηλαδὴ τῶν λοιπῶν πολιτῶν: «Τὸ σχῆμα αὐτὸ τὸ βρίσκει ἕτοιμο ὁ “πολιτισμὸς” καὶ τὸ καταλύει μέσῳ τοῦ σχήματος τῆς τετάρτης τάξεως, τῆς μᾶζας ποὺ ἀπορρίπτει ριζικὰ τὴν “παιδεία” καὶ τὶς ἀνεπτυγμένες μορφές της. Εἶναι τὸ ἀπολύτως ἄμορφο ποὺ καταδιώκει μὲ μῖσος κάθε εἴδους μορφή, κάθε ἱεραρχικὴ διάκριση, τὴν καθεστηκυῖα ἰδιοκτησία, τὴν καθεστηκυῖα γνώση. Αὐτὴ εἶναι ἡ νέα νομαδικὴ φυλὴ τῶν κοσμοπόλεων, γιὰ τὴν ὁποία οἱ δοῦλοι καὶ οἱ βάρβαροι τῆς Ἀρχαιότητος, οἱ Τσούδρα στὴν Ἰνδία, ὅσοι λογίζονται ἄνθρωποι ἀποτελοῦν ἐξ ἴσου ἕνα ἐπὶ πλέον κάτι ποὺ ἔχει τελείως ἀποκοπεῖ ἀπὸ τὶς ρίζες του, ποὺ ἀγνοεῖ τὸ παρελθόν του καὶ δὲν ἔχει κανένα μέλλον. Ἔτσι ἡ τετάρτη τάξη γίνεται ἡ ἔκφραση τῆς Ἱστορίας ποὺ ἀποβαίνει ἀνιστορική. Ἡ μᾶζα εἶναι τὸ τέλος, τὸ ἀπόλυτο μηδέν»[25]. Καὶ συνεχίζει παρακάτω: «Τὸ ἔθνος εἶναι ἕνα σύνολο ἀνθρώπων ποὺ ἔχει ἀποκτήσει ζωντανὴ ὑπόσταση. Τὸ πρακτικὸ ἀποτέλεσμα τῶν θεωριῶν γιὰ τὴν βελτίωση τῆς ἀνθρωπότητος εἶναι κατὰ κανόνα μία ἄμορφη καὶ κατὰ συνέπειαν ἀνιστορικὴ μᾶζα. Ὅλοι οἱ βελτιωτὲς τῆς Οἰκουμένης ἐκφράζουν τὰ ἰδεώδη τῶν φελλάχων, εἴτε τὸ γνωρίζουν εἴτε ὄχι. Ἡ ἐπικράτησή τους σημαίνει τὴν ἐκθρόνιση τοῦ ἔθνους ἀπὸ τὴν Ἱστορία, ὄχι πρὸς ὄφελος τῆς αἰώνιας εἰρήνης, ἀλλὰ πρὸς ὄφελος ἄλλων. Ἡ παγκόσμια εἰρήνη εἶναι πάντοτε ἀπόφαση τῆς μιᾶς πλευρᾶς. Ἡ Ρωμαϊκὴ Εἰρήνη δὲν εἶχε γιὰ τοὺς ὕστερους στρατοκράτες-αὐτοκράτορες καὶ γιὰ τοὺς Πρωτογερμανοὺς ἡγέτες πολεμιστῶν παρὰ μία μόνον πρακτικὴ σημασία: νὰ καταστήσει ἕναν ἄμορφο πληθυσμὸ ἑκατομμυρίων ἀντικείμενο τῆς ἀπολυταρχικῆς ὀρέξεως μικρῶν ὁμάδων πολεμιστῶν... Ἄλλωστε μὲ τὴν διάλυση τῶν ἐθνῶν ἀναδύθηκε στὴν Ἱστορία ἕνας κόσμος πνευματικῶν φελλάχων ὁριστικὰ “πεπολιτισμένος”, αἰώνιος. Στὸν τομέα τῶν γεγονότων ἐπιστρέφουν σὲ μία φυσικὴ κατάσταση ποὺ κυμαίνεται μεταξὺ μακροχρόνιας καρτερίας καὶ παροδικῆς μανίας, χωρὶς παρ’ ὅλους τοὺς ποταμοὺς αἵματος –ποὺ καμία παγκόσμια εἰρήνη δὲν περιόρισε– νὰ ἀλλάζει τίποτε. Κάποτε ἔχυναν τὸ αἷμα τους γιὰ τοὺς ἴδιους, τώρα πρέπει νὰ τὸ κάνουν πρὸς χάριν ἄλλων, συχνὰ δὲ μόνον γιὰ τὴν διασκέδαση τῶν ἄλλων. Αὐτὴ εἶναι ἡ διαφορά»[26]. Ὁ Σπέγγλερ διακινδυνεύει, ὑπερβαίνοντας τὴν δική του ἐποχή, νὰ προαναγγείλει «τὰ προσιόντα»: «Ἡ ἀνάπτυξη τῶν μεγαλοπόλεων τοῦ Δυτικοῦ εὐρωπαϊκο-ἀμερικανικοῦ “πολιτισμοῦ” ἀπέχει ἀκόμη πολὺ ἀπὸ τὸ ἀποκορύφωμά της. Προβλέπω –πολὺ μετὰ τὸ 2000– πόλεις γιὰ δέκα ἕως εἴκοσι ἑκατομμύρια ἀνθρώπους, ποὺ θὰ διαχέονται σὲ ἐκτεταμένες περιοχές, μὲ κτίρια σὲ σχέση μὲ τὰ ὁποῖα τὰ μεγαλύτερα σημερινὰ θὰ φαίνονται λιλιπούτεια, καὶ μὲ ἀσύλληπτες ἰδέες μετακινήσεων καὶ ἐμπορικῶν ἀνταλλαγῶν»[27]. Ἡ ἐπικράτηση ὅμως τοῦ κεφαλαίου καὶ τῶν μεγαπόλεων ἐπιδρᾶ διαλυτικὰ στὴν συνοχὴ τῶν ἐθνῶν, καὶ τότε: «Στὸν βαθμὸ ὅπου τὰ ἔθνη παύουν νὰ εἶναι πολιτικὰ συντεταγμένα αὐξάνουν οἱ δυνατότητες γιὰ τὸν δραστήριο ἰδιώτη ποὺ θέλει νὰ εἶναι πολιτικὰ δημιουργικός, ποὺ ἔχει τὴν βούληση νὰ ἀποκτήσει ἐξουσία μὲ κάθε τίμημα καὶ ποὺ μὲ τὴν βαρύτητα τῆς “ἐπιφάνειας” γίνεται τὸ πεπρωμένο ὁλόκληρων λαῶν καὶ πολιτισμῶν»[28]. Αὐτὸς εἶναι ὁ «καισαρικὸς» ἄνθρωπος. Ὁ Σπέγγλερ ἐπεξηγεῖ: «Ἀποκαλῶ τὸ εἶδος τῆς κυβερνήσεως, τὸ ὁποῖο παρ’ ὅλες τὶς διατυπώσεις τοῦ δημοσίου δικαίου στὴν ἐσωτερική του φύση εἶναι ἄμορφο... Τὸ πνεῦμα αὐτῶν τῶν παλαιῶν μορφῶν εἶναι νεκρό. Καὶ γι’ αὐτὸν τὸν λόγο ὅλοι οἱ θεσμοί, ὅσο ἐπιμελῶς καὶ ἂν ἔχουν διατηρηθεῖ, στὸ ἑξῆς δὲν ἔχουν οὔτε νόημα οὔτε βάρος. Σημασία ἔχει μόνον ἡ ἀπολύτως προσωπικὴ ἐξουσία τὴν ὁποίαν ἀσκεῖ ὁ καῖσαρ ἢ ἀντ’ αὐτοῦ οἱοσδήποτε ἔχει τὶς ἱκανότητές του. Εἶναι ἡ ἐπιστροφὴ ἀπὸ ἕναν κόσμο πλήρως συγκροτημένο ὡς μορφὴ σ’ ἕναν κόσμο πρωτόγονο, σὲ μία κατάσταση κοσμικο-ἀνιστορική. Βιολογικὲς περίοδοι ἀντικαθιστοῦν τὶς ἱστορικὲς ἐποχές. Ἀρχικά, ἐκεῖ ὅπου ὁ “πολιτισμὸς” εἶναι σὲ πλήρη ἄνθηση –ὅπως σήμερα– ὑπάρχει τὸ θαῦμα τῆς μεγαπόλεως, τὸ μεγάλο πέτρινο σύμβολο τῆς ἀ-μορφίας, τεράστιο, μεγαλειῶδες, ποὺ ἐπεκτείνεται ὑπερφίαλο. Ἀπορροφᾶ τὰ ρεύματα ὑπάρξεως τῆς ἀνίσχυρης ὑπαίθρου, μᾶζες ἀνθρώπων ποὺ σὰν ἀμμόλοφοι παρασύρονται πατεῖς με, πατῶ σε ἀπὸ τὸν ἄνεμο καὶ σὰν κόκκοι ἄμμου διαρρέουν ἀνάμεσα στὶς πέτρες. Ἐδῶ τὸ πνεῦμα καὶ τὸ χρῆμα ἑορτάζουν τὶς ὕψιστες καὶ τὶς ἔσχατες νίκες τους... Ὑπὸ τὸ σχῆμα τῆς δημοκρατίας εἶχε θριαμβεύσει τὸ χρῆμα. Ὑπῆρξε περίοδος ὅπου αὐτὸ ἀποφάσιζε τὴν πολιτικὴ μόνο του ἢ σχεδὸν μόνο του. Ἀλλὰ μόλις αὐτὸ κατέστρεψε τοὺς παλαιοὺς κανόνες τῆς “παιδείας”, ἀναδύθηκε μέσα ἀπὸ τὸ χάος ἕνα νέο παντοδύναμο στοιχεῖο μὲ ρίζες μέχρι τὴν βάση ὅλου τοῦ γίγνεσθαι: οἱ καισαρικῆς ποιότητας ἄνθρωποι. Μὲ αὐτοὺς κατακρημνίζεται ἡ παντοδυναμία τοῦ χρήματος. Ἡ καισαρικὴ περίοδος σημαίνει σὲ κάθε πολιτισμὸ τὸ τέλος τῆς πολιτικῆς τοῦ πνεύματος καὶ τοῦ χρήματος... Μετὰ τὴν ἐμφάνιση τῆς αὐτοκρατορικῆς ἐποχῆς παύουν νὰ ὑπάρχουν πολιτικὰ ζητήματα. Οἱ ἄνθρωποι προσαρμόζονται μὲ τὶς ὑπάρχουσες καταστάσεις καὶ ἐξουσίες. Κατὰ τὴν περίοδο τῶν ἐμπολέμων κρατῶν ποταμοὶ αἵματος ἔβαψαν κόκκινα τὰ ὁδοστρώματα ὅλων τῶν κοσμοπόλεων γιὰ νὰ μετουσιώσουν σὲ πράξη τὶς μεγάλες ἀλήθειες τῆς δημοκρατίας καὶ νὰ κατακτήσουν τὰ δικαιώματα χωρὶς τὰ ὁποῖα ἡ ζωὴ δὲν φαινόταν νὰ ἀξίζει νὰ βιωθεῖ. Τώρα αὐτὰ ἔχουν κατακτηθεῖ, ἀλλὰ οἱ ἐπίγονοι οὔτε ὑπὸ τὴν ἀπειλὴ ποινῶν δὲν εἶναι πλέον διατεθειμένοι νὰ κινητοποιηθοῦν γιὰ νὰ κάμουν χρήση τῶν δικαιωμάτων τους»[29]. Πῶς ἐξηγεῖται τὸ φαινόμενο αὐτό; Ὁ Σπέγγλερ δὲν παραμελεῖ νὰ ἀπαντήσει: «Τὸ ἰδεατὸ θεμελιῶδες δικαίωμα τῶν δυτικοῦ τύπου συνταγμάτων: ὅτι τὸ πλῆθος δύναται νὰ ἐπιλέγει ἐλεύθερα τοὺς ἐκπροσώπους του, παραμένει ἁπλῆ θεωρία, διότι στὴν πράξη κάθε ἀνεπτυγμένη ὀργάνωση συμπληρώνεται ἀφ’ ἑαυτῆς. Ἐν τέλει ἀφυπνίζεται ἡ συναίσθηση ὅτι τὸ καθολικὸ δικαίωμα ψήφου δὲν περιέχει κανένα πραγματικὸ δικαίωμα, οὔτε κὰν τῆς ἐπιλογῆς μεταξὺ κομμάτων, διότι οἱ δομὲς ἐξουσίας ποὺ ἀναπτύχθηκαν στὴν βάση του κυριαρχοῦν χάρις στὸ χρῆμα ἐπὶ ὅλων τῶν προφορικῶν καὶ γραπτῶν μέσων καὶ ποδηγετοῦν κατὰ βούλησιν τὴν γνώμη τῶν ἀτόμων γιὰ τὰ κόμματα»[30]. Ποιά θὰ εἶναι ἡ κατάληξη αὐτῶν τῶν ἐξελίξεων στὸ πνευματικὸ καὶ στὸ πολιτικὸ ἐπίπεδο, τόσο ἐσωτερικὸ κάθε κρατικῆς μονάδας, ὅσο καὶ στὶς διεθνεῖς σχέσεις; Ὁ Σπέγγλερ ἀποτολμᾶ νὰ τὸ προφητεύσει, διότι πιστεύει ὅτι ἡ γνώση τῆς Ἱστορίας τοῦ ἐπιτρέπει νὰ προδιαγράψει τὰ προσιόντα. «Μᾶς περιμένει ἀκόμη μία τελευταία πνευματικὴ κρίση, ἡ ὁποία θὰ καταλάβει ὅλον τὸν εὐρωπαϊκο-ἀμερικανικὸ κόσμο. Ἡ πορεία της ἐξιστορεῖται ἀπὸ τὸ παράδειγμα τῆς ὄψιμης ἑλληνιστικῆς ἐποχῆς. Ἡ τυραννία τῆς διάνοιας, τὴν ὁποία δὲν ἀντιλαμβανόμαστε, διότι ἐμεῖς οἱ ἴδιοι ἀντιπροσωπεύομε τὸ ἀποκορύφωμά της, εἶναι σὲ κάθε ἱστορικὸ ὀργανισμὸ μία περίοδος μεταξὺ τῆς ὡριμότητας καὶ τῆς γεροντικῆς ἡλικίας, τίποτε περισσότερο. Ἡ προφανέστερη ἔκφρασή της εἶναι ἡ λατρεία τῶν θετικῶν ἐπιστημῶν, τῆς διαλεκτικῆς, τῆς ἀποδείξεως, τοῦ πειράματος, τῆς αἰτιότητας. Ἡ ἰωνικὴ περίοδος καὶ τὸ baroque μαρτυροῦν τὴν ἄνοδό της· τὸ ἐρώτημα εἶναι ὑπὸ ποία μορφὴ θὰ γνωρίσει τὸ τέλος. Τὸ προλέγω: Ἀκόμη σὲ τοῦτον τὸν αἰῶνα τοῦ ἐπιστημονικὰ κριτικοῦ ἀλεξανδρινισμοῦ, τῶν μεγάλων ἀμητῶν, τῶν ὁριστικῶν συλλήψεων, ἕνα καινούργιο ρεῦμα ἐσωτερικότητας θὰ ὑπερνικήσει τὴν βούληση γιὰ νίκη τῆς ἐπιστήμης. Ἡ θετικὴ ἐπιστήμη βαίνει πρὸς αὐτοεκμηδένιση ἐξ αἰτίας τῆς ἐκλεπτύνσεως τῶν προβληματισμῶν καὶ τῶν μεθόδων της. Πρῶτα ἐλέγχθηκαν τὰ μέσα της –τὸν ΙΗ΄ αἰ.–, κατόπιν ἡ ἐξουσία της, τὸν ΙΘ΄· τέλος φαίνεται ὁ ἱστορικός της ρόλος. Ἀπὸ τὸν σκεπτικισμὸ ὅμως ἕνας δρόμος ὁδηγεῖ στὴν λεγόμενη “δεύτερη θρησκευτικότητα”, ποὺ δὲν προηγεῖται ἀλλὰ ἕπεται κάθε ἱστορικοῦ ὀργανισμοῦ. Οἱ ἄνθρωποι δὲν θέλουν ἀποδεικτικὰ στοιχεῖα, θέλουν νὰ πιστεύουν, ὄχι νὰ ἀνατέμνουν. Ἡ κριτικὴ ἔρευνα παύει νὰ εἶναι πνευματικὸ ἰδανικό»[31]. Γιὰ τὴν ἐσωτερικὴ πολιτικὴ κατάσταση γράφει: «Ἡ ἄνοδος τοῦ καισαρισμοῦ συντρίβει τὴν δικτατορία τοῦ χρήματος καὶ τοῦ πολιτικοῦ της ὅπλου τῆς δημοκρατίας. Μετὰ τὸν μακρὸ θρίαμβο τῆς κοσμοπολιτικῆς οἰκονομίας καὶ τῶν συμφερόντων της ἐπὶ τῆς δημιουργικῆς πολιτικῆς, ἡ πολιτικὴ πλευρὰ τῆς ζωῆς ἀποδεικνύεται ἰσχυρότερη. Τὸ ξίφος νικᾶ τὸ χρῆμα, ἡ βούληση τοῦ αὐθέντου ὑποτάσσει τὴν βούληση γιὰ λεία. Ἂν ὀνομάσομε τὶς δυνάμεις τοῦ χρήματος καπιταλισμὸ καὶ σοσιαλισμὸ τὴν βούληση νὰ γεννηθεῖ ὑπεράνω ὅλων τῶν ταξικῶν συμφερόντων μία ἰσχυρὴ πολιτικο-οἰκονομικὴ ὀργάνωση, ἕνα σύστημα εὐγενοῦς φροντίδας καὶ καθήκοντος, ποὺ θὰ συγκρατήσει τὰ πάντα σταθερὰ γιὰ τὸν ἀποφασιστικὸ ἀγῶνα τῆς Ἱστορίας, ποὺ εἶναι ἐν τῷ ἅμα μία πάλη μεταξὺ τοῦ χρήματος καὶ τοῦ δικαίου. Οἱ ἰδιῶτες ποὺ κυριαρχοῦν τῆς οἰκονομίας θέλουν ἐλεύθερη δίοδο γιὰ νὰ κατακτήσουν μεγάλες περιουσίες. Καμία νομοθεσία δὲν θὰ τοὺς φράξει τὸν δρόμο. Θέλουν νὰ κάνουν τοὺς νόμους πρὸς τὸ συμφέρον τους καὶ χρησιμοποιοῦν τὸ ἐργαλεῖο ποὺ κατασκεύασαν οἱ ἴδιοι: τὴν δημοκρατία καὶ τὸ κόμμα ποὺ πληρώνουν»[32]. Τὰ «προσιόντα» ποὺ ἀναγγέλλει ὁ Σπέγγλερ στὶς διεθνεῖς σχέσεις δὲν εἶναι περισσότερο ἐνθαρρυντικά: «Τοὺς μόνιμους στρατοὺς θὰ ἀντικαταστήσουν στὸ ἑξῆς προοδευτικὰ ἐπαγγελματικοὶ στρατοὶ ἀπὸ πολεμοχαρεῖς ἐθελοντές, ἀντὶ ἑκατομμυρίων, ἑκατοντάδες χιλιάδων, ἀλλὰ ἔτσι ἀκριβῶς τοῦτος ὁ δεύτερος αἰώνας θὰ εἶναι πραγματικὰ ὁ αἰώνας τῶν ἐμπολέμων κρατῶν. Ἡ ἁπλῆ ὕπαρξη αὐτῶν τῶν στρατῶν δὲν εἶναι ὑποκατάστατο τοῦ πολέμου. Ὑπάρχουν γιὰ τὸν πόλεμο καὶ θέλουν τὸν πόλεμο. Ἐντὸς δύο γενεῶν ἡ βούλησή τους θὰ γίνει ἰσχυρότερη ἀπὸ ἐκείνην ὅλων ὅσων χρειάζονται ἡσυχία. Σ’ αὐτοὺς τοὺς πολέμους γιὰ τὴν κληρονομιὰ ὅλου τοῦ κόσμου θὰ ἐμπλακοῦν ἤπειροι, θὰ κληθοῦν ὑπὸ τὰ ὅπλα ἡ Ἰνδία, ἡ Κίνα, ἡ Νότιος Ἀφρική, ἡ Ρωσία, τὸ Ἰσλάμ, θὰ ἀναμετρηθοῦν νέες τεχνικὲς καὶ νέες τακτικές. Τὰ μεγάλα κοσμοπολιτικὰ κέντρα ἐξουσίας θὰ χρησιμοποιοῦν τὰ μικρότερα κράτη, τὴν ἐπικράτειά τους, τὴν οἰκονομία τους, τοὺς ἀνθρώπους τους κατὰ βούλησιν· ὅλα αὐτὰ θὰ εἶναι πιὰ μόνον ἐπαρχίες, ἀντικείμενα, μέσα γιὰ τὴν ἐξυπηρέτηση τῶν σκοπῶν τους· ἡ τύχη τους δὲν θὰ ἔχει καμία σημασία γιὰ τὴν μεγάλη πορεία τῶν πραγμάτων»[33]. Τί μπορεῖ νὰ κάμει ὁ ἀναγνώστης ὄχι τοῦ 1922, ἀλλὰ τοῦ 2022, ποὺ βλέπει ἐνοράσεις τοῦ Σπέγγλερ νὰ ἔχουν πρὸ καιροῦ ἐπαληθευθεῖ ἢ νὰ ἐπαληθεύονται ἐπὶ τῶν ἡμερῶν του; Παραθέτω αὐτὸ ποὺ προτείνει ὡς προσωπική του ἐπιλογή: «Ἀλλὰ γιὰ μᾶς, ποὺ τὸ πεπρωμένο μᾶς τοποθέτησε σὲ τοῦτον τὸν ἱστορικὸ ὀργανισμό, σὲ τούτη τὴν στιγμὴ τῆς ἐξελίξεώς του, κατὰ τὴν ὁποία τὸ χρῆμα ἑορτάζει τὶς ἔσχατες νίκες του καὶ ὁ κληρονόμος του, ὁ καισαρισμός, πλησιάζει ἀθόρυβα καὶ ἀναπότρεπτα, εἶναι κατὰ συνέπειαν δεδομένη ἐντὸς αὐστηρὰ περιγεγραμμένου κύκλου ἡ κατεύθυνση τῆς βουλήσεως καὶ τοῦ καθήκοντός μας, χωρὶς τὴν ὁποία δὲν ἀξίζει νὰ ζοῦμε. Δὲν ἔχομε τὴν ἐλευθερία νὰ ἐπιτύχομε τοῦτο ἢ ἐκεῖνο, ἀλλὰ μόνον νὰ πράξομε τὸ ἀναγκαῖο ἢ τίποτε. Καὶ ἕνα πρόβλημα ποὺ ἔχει θέσει ἡ ἱστορικὴ ἀναγκαιότητα θὰ λυθεῖ μὲ τὴν συγκατάθεση τοῦ ἀτόμου ἢ ἐναντίον του. Ducunt fata volentem, nolentem trahunt [τὸ πεπρωμένο μᾶς ὁδηγεῖ μὲ τὴν θέλησή μας ἢ μᾶς παρασύρει ἄθελά μας]»[34]. Στὸ ἑπόμενο τεῦχος θὰ δημοσιευθεῖ τὸ Β΄ Μέρος: «Μία λογοτεχνικὴ δυάδα ἢ τριάδα; Τ. Σ. Ἔλιοτ, Τζέημς Τζόυς, Ἔζρα Πάουντ». [1] Τὸ παρὸν δοκίμιο εἶναι προϊὸν σκέψεων καὶ συζητήσεων τοῦ γράφοντος μὲ τὸν παιδικό του φίλο, συμμαθητὴ καὶ alter ego Θάνο Βερέμη. Ἡ ἰδέα ἦταν κατὰ τὴν περίοδο τοῦ ἐγκλεισμοῦ νὰ γραφεῖ κάτι διαφορετικὸ γιὰ τὴν ἀποφράδα ἑκατοστὴ ἐπέτειο τῆς μικρασιατικῆς καταστροφῆς. Ἡ σκέψη ὅτι ὁ θάνατος τῆς Μεγάλης Ἰδέας μποροῦσε νὰ τοποθετηθεῖ σ’ ἕνα εὐρύτερο πλαίσιο τοῦ τέλους τῶν ψευδαισθήσεων τὸ ὁποῖο ἀντελήφθησαν ἢ ἁπλῶς διαισθάνθηκαν ὁρισμένοι εὐαίσθητοι παρατηρητὲς τοῦ θριάμβου τῶν νικητῶν τοῦ Α´ Παγκοσμίου Πολέμου μᾶς ἔθελξε καὶ ἐπιχειρήσαμε νὰ τὴν τεκμηριώσομε. Ἀνωτέρα βία δὲν ἐπέτρεψε στὸν ἕτερο ἐξ ἡμῶν νὰ συμμετάσχει ὅσο θὰ ἤθελε στὴν ἐκτέλεση τοῦ σχεδίου, ἀλλ’ αὐτὸ δὲν μπορεῖ κατ’ οὐδένα τρόπο νὰ ὑποβαθμίσει τὴν συμβολή του σὲ γόνιμες συζητήσεις καὶ στὴν κριτικὴ ἀνάγνωση τῶν κειμένων. Τὸ δοκίμιο δὲν θὰ μποροῦσε νὰ γραφεῖ χωρὶς τὴν ὑποστήριξη τοῦ διαδικτύου, τὸ ὁποῖο θέτει ἀφειδῶς στὴν διάθεση τῶν ἐρευνητῶν τὸν πλοῦτο τῶν δεδομένων του. Χωρὶς αὐτὰ τὰ ψηφιακὰ μέσα ἡ συγγραφὴ τοῦ παρόντος δοκιμίου θὰ ἦταν δυσχερέστατη. [2] Στὸ Μόναχο τὸ 1922 ὡς δίτομο ἔργο ἀπὸ τὸν οἶκο C. H. Beck. [3] Δημοσιεύθηκε στὸ Λονδῖνο τὸν Ὀκτώβριο τοῦ 1922 στὸ περιοδικὸ The Criterion, τὸν ἑπόμενο μῆνα στὴν Νέα Ὑόρκη στὸ περιοδικὸ The Dial καὶ τὸν Δεκέμβριο αὐτοτελῶς στὴν Νέα Ὑόρκη ἀπὸ τὸν οἶκο Boni and Liveright. [4] Ἔπειτα ἀπὸ περιπετειώδεις τμηματικὲς ἐκδόσεις (βλ. κατωτέρω) δημοσιεύθηκε πλήρως στὸ Παρίσι τὸν Φεβρουάριο 1922 ἀπὸ τὸ βιβλιοπωλεῖο Shakespeare and Company τῆς Ἀμερικανίδας Sylvia Beach. [5] Εἶναι προφανὲς ὅτι τὸ δοκίμιο τοῦτο οὔτε κατὰ διάνοια φιλοδοξεῖ νὰ παρουσιάσει συνολικὰ τὸ ἔργο τῶν μεγάλων αὐτῶν συγγραφέων. Περιορίζεται στὴν ἔκθεση τῶν διαπιστώσεών τους γιὰ τὸ τότε παρὸν καὶ τὸ μέλλον τοῦ δυτικοῦ πολιτισμοῦ. [6] Πβ. ὅ,τι γράφει ὁ T. S. Eliot στὴν βιβλιοκρισία του, “Ulysses Order and Myth”, The Dial (November 1923) στὸ F. Kermode (ἐπ.), Selected Prose of T. S. Eliot (Νέα Ὑόρκη 1975), 177: «It is simply a way of controlling, of ordering, of giving a shape and a significance to the immense panorama of futility and anarchy which is contemporary history». [7] Spengler, Untergang, τ. Α΄ 65-66: «Von hier und heute geht eine neue Epoche der Weltgeschichte aus, und ihr könnt sagen, ihr seid dabei gewesen» (= Ἀπὸ τοῦτο τὸ μέρος καὶ ἀπὸ τούτη τὴν ἡμέρα ἐγκαινιάζεται μία νέα ἐποχὴ τῆς παγκόσμιας ἱστορίας καὶ θὰ μπορεῖτε νὰ λέτε ὅτι ἤσαστε παρόντες). Οἱ μεταφράσεις στὴν ἑλληνικὴ χωρίων ἀπὸ τὸ γερμανικὸ πρωτότυπο ὀφείλουν πολλὰ στὴν γαλλικὴ μετάφραση τοῦ ἔργου ἀπὸ τὸν M. Tazerout (O. Spengler, Le déclin de l’Occident. Esquisse d’une morphologie de l’histoire universelle [Παρίσι 1943]) καὶ στὴν ἑλληνικὴ μετάφραση ἀπὸ τὸν Λ. Ἀναγνώστου (Oswald Spengler, Ἡ παρακμὴ τῆς Δύσης. Περιγράμματα μιᾶς μορφολογίας τῆς παγκόσμιας Ἱστορίας [Ἀθήνα 2003]). [8] Spengler, Untergang, τ. Α΄, 66-67. [9] Spengler, Untergang, τ. Α΄, 65-67. [10] Oswald Spengler, Ἡ παρακμὴ τῆς Δύσης. Περιγράμματα μιᾶς μορφολογίας τῆς παγκόσμιας Ἱστορίας. Μετάφραση, Σημειώσεις Λευτέρης Ἀναγνώστου. Πρῶτος τόμος. Μορφὴ καὶ πραγματικότητα (Gutenberg, Ἀθήνα 2003), 55, σημ. 25. [11] Βλ. O. Spengler, Untergang, τ. Β΄, κεφ. ΙΙ: «Die Gruppe der hohen Kulturen», σσ. 25-61 καὶ ἰδίως 44-61. Στὸ ἑξῆς οἱ λέξεις «πολιτισμὸς» καὶ «παιδεία» μὲ τὴν τεχνικὴ αὐτὴν ἔννοια θὰ τίθενται ἐντὸς εἰσαγωγικῶν. [12] Πβ. O. Spengler, Untergang, τ. Α΄, 52-54. Ὅπως ἤδη ἐπισημάνθηκε, τὸ παρὸν δοκίμιο δὲν φιλοδοξεῖ βέβαια νὰ παρουσιάσει τὸ πλουσιότατο καὶ πυκνότατο περιεχόμενο τῶν 1.250 σελίδων τοῦ δίτομου ἔργου του, ἀλλὰ μόνον νὰ διαγράψει ἐν συντομίᾳ τὴν πραγμάτευση τῆς παρακμῆς τῆς Δύσεως ἀπὸ τὸν συγγραφέα. [13] Ἡ μέθοδός του ἐνθάρρυνε τὸν γράφοντα νὰ προτείνει τὴν συγχρονία τῆς ἐποχῆς μας μὲ τὸν Β΄ αἰ. π.Χ. Βλ. Μ. Β. Χατζόπουλου, «Β΄ αἰώνας π.Χ.: μία σύγχρονη ἐποχή;», Πρακτικὰ τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν 91 Β΄ (2016), 36-57. [14] Τὰ παραδείγματα περιττεύουν. [15] Πβ. τὶς GAFA (Google, Amazon, Facebook, Apple). [16] Πβ. τὸ κίνημα Woke. [17] Πβ. τὸν ἀμερικανικὸ χαρακτηρισμὸ σημαντικῶν τομέων τῆς τέχνης ὡς entertainment industry. [18] Spengler, Untergang, τ. Α΄, 394-396. [19] Spengler, Untergang, τ. B΄, 117. [20] Spengler, Untergang, τ. Β΄, 120-121. [21] Spengler, Untergang, τ. Β΄, 122-123. [22] Ὅπως γράφει στὴν προηγούμενη παράγραφο. [23] Spengler, Untergang, τ. Β΄, 222. [24] Spengler, Untergang, τ. Β΄, 441-442. [25] Spengler, Untergang, τ. Β΄, 445. [26] Spengler, Untergang, τ. Β΄, 224. [27] Spengler, Untergang, τ. Β΄, 119. [28] Spengler, Untergang, τ. Β΄, 523. Δὲν εἶναι ἤδη αὐτὴ ἡ περίπτωση προσωπικοτήτων ὅπως ὁ Μπὶλ Γκέιτς, ὁ Μὰρκ Ζούκερμπεργκ, ὁ Τζὲφ Μπέζος ἢ ὁ Ἔλον Μάσκ; [29] Spengler, Untergang, τ. Β΄, 541-542. Πβ. τὴν προϊοῦσα αὔξηση τῶν ἀποχῶν καὶ τῶν λευκῶν ψηφοδελτίων στὶς ἐκλογές. [30] Spengler, Untergang, τ. Β΄, 571-572. [31] Spengler, Untergang, τ. Α΄, 546-547. [32] Spengler, Untergang, τ. Β΄, 634. [33] Spengler, Untergang, τ. Β΄, 538. Στὶς περισσότερες ἀνεπτυγμένες χῶρες δὲν ἔχουν ἤδη οἱ ἐπαγγελματικοὶ στρατοὶ ἀντικαταστήσει τοὺς ἐν ὅπλοις πολίτες; Λέγεται χαρακτηριστικὰ ὅτι σήμερα ὁλόκληρος ὁ γαλλικὸς στρατός, ποὺ εἶναι πιθανῶς ὁ μόνος μάχιμος στρατὸς τῆς Εὐρωπαϊκῆς Ἑνώσεως, χωράει στὸ ποδοσφαιρικὸ στάδιο Stade de France. Πβ. τὴν ἄνθηση τῶν ἑταιρειῶν ποὺ προμηθεύουν μισθοφορικὲς στρατιωτικὲς μονάδες. [34] Spengler, Untergang, τ. Β΄, 635.

Η Δύση των ψευδαισθήσεων

Σύνδεση