Το τίμημα της ανυπαρξίας φυσικών συνόρων

Anne Applebaum, Ο κόκκινος λιμός. Ο πόλεμος του Στάλιν εναντίον της Ουκρανίας, μτφρ. Μενέλαος Αστερίου, Αλεξάνδρεια 2019, σελ. 454 «Δεν μπορείς να κάνεις ομελέτα χωρίς να σπάσεις αυγά». (αποδιδόμενο σε Ροβεσπιέρο, Ναπολέοντα, Λένιν) «Εκτός του ότι οι άνθρωποι δεν είναι αυγά, υπάρχει και το πρόβλημα πως καμιά ομελέτα δεν προέκυψε από σφαγές». Ρίτσαρντ Πάιπς Οι μαζικοί τάφοι τους οποίους δορυφορικές φωτογραφίες αποκαλύπτουν έξω από ουκρανικές πόλεις τον Απρίλιο του 2022, σε τίποτε δεν διαφέρουν από εκείνους που αποτύπωναν επίγειες φωτογραφίες τον Απρίλιο του 1933 έξω από τις ίδιες πόλεις της Ουκρανίας. Οι σημερινοί τάφοι περιέχουν θύματα βομβαρδισμών, θύματα διετούς συνεχόμενου λιμού οι τάφοι του 1933. Αλλά ο λιμός όσο και οι βόμβες σχετίζονται, εξίσου, με αποφάσεις της Μόσχας. Στις 15 Μαρτίου 1917 ο τσάρος Νικόλαος Β΄ εκδιωκόταν από τον θρόνο του. Δύο εβδομάδες μετά λάμβανε χώρα στο Κίεβο μια πρωτόγνωρη εορταστική πορεία. «Ουκρανικέ λαέ, το μέλλον σου είναι στα χέρια σου», διακήρυσσαν ομιλητές της νεότευκτης Ράντας (κεντρικού συμβουλίου), επαναλαμβάνοντας καλέσματα ποιητών ή συγγραφέων που πάντα παίζουν ρόλο στη δημιουργία εθνικής ταυτότητας, πολύ προτού τα έθνη αποκτήσουν κρατική υπόσταση και γεωγραφικά σύνορα. Μεταξύ 1914-1918, τρία εκατομμύρια επιστρατευμένοι από τον τσάρο Ουκρανοί πέθαιναν στα λασπωμένα χαρακώματα της Γαλικίας, πολεμώντας τον αυστροουγγρικό στρατό, ο οποίος επίσης περιλάμβανε 750.000 Ουκρανούς. Ήταν πια καιρός να αποκτήσει ανεξαρτησία μια χώρα που, λόγω ανυπαρξίας φυσικών συνόρων, έβλεπε επί χίλια χρόνια τις στέπες και τα δάση της να μοιράζονται ξανά και ξανά μεταξύ ποικίλων αυτοκρατοριών. Αυτό που ζητούσαν οι διαδηλωτές του 1917 ήταν ειρήνη και αναδιανομή των μεγάλων γαιοκτησιών. Ό,τι ακριβώς και οι Μπολσεβίκοι. Αλλά οι Ουκρανοί, στην πλειονότητά τους, τα ζητούσαν χωρίς Μπολσεβίκους. Ο πρόεδρος Πούτιν είχε εν μέρει δίκιο στο παραληρηματικό διάγγελμά του στις 23 Φεβρουαρίου, παραμονή της εισβολής, λέγοντας ότι η Ουκρανία χρωστά στον Λένιν την αναγνώρισή της ως κράτους. Παρέλειψε όμως να πει ότι, πρώτον, αυτό έγινε μετά από μια χαοτική περίοδο αδιάκοπου πολέμου για πλήρη ανεξαρτησία και, δεύτερον, ότι η Ουκρανία που προέκυψε στις 30 Δεκεμβρίου 1922 ήταν, απλώς, μια Σοβιετική Σοσιαλιστική Δημοκρατία, ενσωματωμένη στις λαϊκές δημοκρατίες της ΕΣΣΔ. Εκτός αυτού, η ευγνωμοσύνη θα έπρεπε να είναι αμοιβαία, καθώς και ο Λένιν χρωστούσε την επικράτησή του στην Ουκρανία, αφού οι Λευκοί απέτυχαν να νικήσουν στον εμφύλιο επειδή αρνήθηκαν να συγκροτήσουν αντιμπολσεβίκικο συνασπισμό, με το να νομιμοποιήσουν το ουκρανικό εθνικό κίνημα. Λευκοί ή Κόκκινοι επέμεναν να θεωρούν την Ουκρανία ως «νοτιοδυτική Ρωσία». Αλλά οι Κόκκινοι ήταν αρκετά «διαλεκτικοί», ώστε και να ενθαρρύνουν τον εθνικισμό των αγροτών της, για να τους στρέψουν ενάντια στον τσάρο, και να τον καταπνίξουν, στη συνέχεια, για να τον χωρέσουν στον ευέλικτο διεθνισμό τους. Ο Λένιν δεχόταν την πολιτισμική αυτονομία και την εθνική αυτοδιάθεση των «σοσιαλιστικών δημοκρατιών», για όσο χρόνο αυτό τον εξυπηρετούσε, και ο Στάλιν γνώριζε ότι η αγροτιά αποτελεί τον κύριο στρατό ενός εθνικού κινήματος. Είχε όμως υποστηρίξει, από το 1913, πως «ο εθνικισμός αποτελεί περισπασμό στην υπόθεση του σοσιαλισμού». Εύλογα, λοιπόν, έκρινε ότι η καταστροφή των εθνικών κινημάτων έπρεπε να αρχίσει με την καταστροφή της αγροτιάς. Τα τέσσερα πρώτα (από τα δεκαπέντε) κεφάλαια του βιβλίου της Αν Άπλμπαουμ διαφωτίζουν εξαιρετικά το χάος των αδιάκοπων αιματηρών συγκρούσεων στους κόλπους μιας ουκρανικής αγροτιάς, η οποία επέμενε, μέχρι το 1929, να θέλει «σοβιετική εξουσία χωρίς κομμουνιστές»! Με τη Μόσχα, από την άλλη μεριά, να επιδιώκει να εξαλείψει την ιντελιγκέντσια της Ουκρανίας και να αποστραγγίσει την αγροτική της παραγωγή, επ’ ωφελεία των προλεταρίων της νεόδμητης βιομηχανίας και της κολεκτιβοποιημένης γεωργίας, στον λαμπρό δρόμο προς τον θρίαμβο του σοσιαλισμού. Πάνω: Δημοπρασία περιουσιακών στοιχείων κουλάκων. Κάτω: Οικογένεια κουλάκων στον δρόμο προς την εξορία. (Από το βιβλίο της Αν Άπλμπαουμ Ο κόκκινος λιμός). Οι σκληρές διαταγές του Λένιν και οι σκληρότερες πρακτικές του Στάλιν, με τις επιτάξεις σιτηρών, είχαν ήδη προκαλέσει έναν λιμό, το 1921. Λιμό, ωστόσο, που η κυβέρνηση δεν τον απέκρυψε. Επέτρεψε στον Μπουχάριν να διατυπώνει επιφυλάξεις για την πλήρη κολεκτιβοποίηση και στον Μαξίμ Γκόρκι να κάνει εκκλήσεις προς τη διεθνή κοινότητα, ώστε να συνδράμει «τη χώρα του Τολστόι, του Ντοστογιέφσκι και του Γκλίνκα». Παρά ταύτα, εκατομμύρια πολιτών έμειναν να λιμοκτονούν (όχι μόνο στην Ουκρανία), ώστε να συνεχιστεί η εξαγωγή σιτηρών, προκειμένου να εισάγονται μηχανήματα ή άλλα υλικά για την ταχεία εκβιομηχάνιση της ΕΣΣΔ και την (προσδοκώμενη) βελτίωση της ζωής όσων θα επιβίωναν. Κατά την εδραία κομμουνιστική σύλληψη, κανείς δισταγμός απέναντι σε θυσίες στον παρόντα χρόνο δεν επιτρέπεται να ανακόψει την πορεία προς το μελλοντικό όραμα. Κάποιος συμβιβασμός βρέθηκε, τελικά, ο οποίος διήρκεσε μέχρι τον χειμώνα του 1929. Με τη Σοβιετική Ένωση να κάνει κουμάντο, αλλά να μην ελέγχει όλες τις πλευρές της ζωής των αγροτών. Στα χνάρια της περίφημης ΝΕΡ (Νέας Οικονομικής Πολιτικής), την οποία είχε αναγκαστεί να δεχθεί ο Λένιν το 1922, ένας ελεγχόμενος από το Κράτος καπιταλισμός ανεχόταν μικρές ιδιοκτησίες γης και περιορισμένες ιδιωτικές επιχειρήσεις, όσο και μια γενική χαλαρότητα ως προς το τι γλώσσα θα μιλούν ή αν θα θρησκεύονται οι Ουκρανοί. Αλλά το 1929, η επικράτηση του Στάλιν στην ηγεσία του κόμματος φέρνει και τη λεγόμενη «μεγάλη στροφή». Δεν επρόκειτο για «στροφή», ακριβώς, αφού όδευε πιστά στις λενινιστικές κατευθύνσεις∙ «μεγάλη» υπήρξε, όμως, στην τερατώδη αναλγησία της εφαρμογής της. «Ριζική αλλαγή συντελείται στην ανάπτυξη της γεωργίας μας», έγραφε στην Πράβδα ο ίδιος ο Στάλιν. «Το νέο, αποφασιστικό γνώρισμα του αγροτικού κινήματος για τα κολεκτιβίστικα αγροκτήματα είναι ότι οι αγρότες εντάσσονται σε αυτά όχι κατά μεμονωμένες ομάδες, όπως πριν, αλλά κατά ολόκληρα χωριά, ολόκληρες περιοχές, ακόμη και ολόκληρες επαρχίες» (σ. 109). Μόνο που οι «εντάξεις» δεν γίνονταν αυθορμήτως και ενθουσιωδώς, όπως ισχυριζόταν το καθεστώς. Έχοντας τη βεβαιότητα πως έτσι προχωράει η παγκόσμια προλεταριακή επανάσταση, όσο και την υστεροβουλία ανέλιξης στις κομματικές βαθμίδες, ακτιβιστές των πόλεων σάρωναν την ύπαιθρο, καταστρέφοντας ή ληστεύοντας μικρά αγροκτήματα, για να ιδρύσουν τα κολχόζ του σοσιαλιστικού μέλλοντος. Με την ευκαιρία, εγκληματικά στοιχεία, από τις πόλεις όσο κι από την ίδια την ύπαιθρο, προτιμούσαν να ενταχθούν σε «επιτροπές φτωχών αγροτών», τοπικές κομματικές οργανώσεις ή ομάδες της Κομσομόλ (οι νεαρότεροι) και, αντί να ξεπατώνονται σε αγροτικές εργασίες, να λαφυραγωγούν ιδιοκτησίες ταλαίπωρων «κουλάκων». Υπό το ευγενές άλλοθι της κολεκτιβοποίησης, τέτοιοι ακτιβιστές μπορούσαν να κακοποιούν, να εκτοπίζουν στη Σιβηρία ή και να εκτελούν επιτόπου όποιους δυστροπούσαν να εκχωρήσουν στα κολχόζ τα μικρά χωράφια και τα λιγοστά ζωντανά τους. Με μια λογική που θα έφτανε στο απόγειό της μεταξύ 1937-1939 –στις δίκες της Μόσχας–, κάθε αντιτιθέμενος στα κολχόζ, έστω και αν δεν διέθετε ιδιοκτησία να του δημεύσουν, έστω και αν ανήκε στους ακτιβιστές αλλά απέρριπτε τις θηριωδίες, δεν θεωρούνταν ανίκανος να αντιληφθεί το ταξικό του όφελος ή αισθηματίας που έχανε το δάσος για να βλέπει το δέντρο∙ θεωρούνταν πράκτορας των κουλάκων ή πράκτορας ξένων μυστικών υπηρεσιών, οι οποίες επιβουλεύονταν το πρώτο στον κόσμο προλεταριακό κράτος. Τι τον περίμενε, με τέτοιες κατηγορίες, δεν είχε όριο. Ιδίως τα δυο επόμενα χρόνια, όταν, παρά τις θηριωδίες, η παραγωγή αποδείχθηκε χειρότερη από εκείνη της προεπαναστατικής περιόδου. Το ότι δεν αρκεί να σπάζεις αυγά για να προκύψει ομελέτα επαληθευόταν με τον πιο τραγικό τρόπο. Ο λιμός του 1932-1933 ξεπέρασε κάθε προηγούμενο. Όχι τόσο γιατί η ίδια η δομή του κολχόζ μείωνε ποιοτικά και ποσοτικά την έφεση για εργασία, άρα και την απόδοση της παραγωγής, όσο γιατί οι μέθοδοι κολεκτιβοποίησης δεν αφάνισαν μόνο τον σεβασμό στην ιδιοκτησία. Αφάνισαν, μαζί, κάθε σεβασμό στην ανθρώπινη ζωή και την αξιοπρέπεια. Θύτες με «οράματα» και «κοντόφθαλμα» θύματα, ιδεολόγοι ή καιροσκόποι ακτιβιστές και αντιδραστικοί ή απλώς απρόθυμοι χωρικοί είχαν βρεθεί, συλλήβδην, να παλεύουν με ένα δόγμα ασαφές όσο και σκληρό, μεγαλειώδες όσο και φονικό. Ο λιμός του 1932-1933 δεν έπληξε μόνο την Ουκρανία. Η βίαιη κολεκτιβοποίηση είχε ανάλογες επιπτώσεις και σε άλλες σοβιετικές «δημοκρατίες». Κάτι που έδωσε αφορμή σε επικριτές της Άπλμπαουμ να ισχυριστούν ότι το βιβλίο της μεροληπτεί. Έφταιγαν, υποτίθεται, οι κλιματικές συνθήκες εκείνων των χειμώνων, η ανάγκη να προχωρήσει τάχιστα η εκβιομηχάνιση, όπως και η διοικητική ανικανότητα ορισμένων στελεχών – όχι μια συνειδητή πρόθεση να δολοφονηθούν εκατομμύρια Ουκρανοί. Εξάλλου, πράγματι υπήρχαν αγρότες που έκρυβαν το στάρι ή έσφαζαν τα ζώα τους, πριν τους τα κατάσχουν οι κομματικές επιτροπές. Τέτοιες ορθολογικές ερμηνείες ισχύουν, αλλά δεν ακυρώνουν την απολύτως παράλογη διάσταση στην φρίκη του ουκρανικού, ειδικά, λιμού. Πουθενά αλλού η σταλινική παράνοια δεν έφτασε να ανανεώνει διαρκώς τις «μπριγάδες επίταξης σιτηρών», ώστε να αποφευχθεί κάθε οίκτος στα θύματα, και πουθενά αλλού η πεποίθηση πως η μειωμένη απόδοση των κολχόζ ήταν απόρροια σαμποτάζ Πολωνών κατασκόπων ή τέως γαιοκτημόνων, κρυμμένων μεταξύ χωρικών, δεν οδήγησε στο να χρησιμοποιηθεί συστηματικά η λιμοκτονία ως εργαλείο αποκάλυψης των σαμποτέρ. Εκεί βρίσκεται η έμφαση του βιβλίου. Έμφαση την οποία, πολύ καλύτερα κι από τις έρευνες της συγγραφέως σε αρχεία που αποκαλύφθηκαν μετά την κατάρρευση της ΕΣΣΔ ή από τα τεκμήριά της για τη σκόπιμη επιβολή του λιμού, τη δικαιώνει ο σημερινός πόλεμος του Πούτιν. Τότε, όπως και τώρα, η βεβαιότητα πως η Ουκρανία αποτελεί μια «μικρή» Ρωσία και η διαχείριση των πλουτοπαραγωγικών της πηγών οφείλει να υπακούει στους σχεδιασμούς της κεντρικής εξουσίας παραμένει ίδια. Τότε, όπως και τώρα, κάθε αντίσταση αποδίδεται όχι σε απεγνωσμένους που πεινούν ή σε πατριώτες που επιθυμούν την ελευθερία τους, αλλά σε πράκτορες του ιμπεριαλισμού ή σε απογόνους συνεργατών των ναζί. Τότε, όπως και τώρα, ομολογούνται κάποιες «υπερβολές», λόγω βιασύνης για τη σοσιαλιστική οικοδόμηση ή λόγω γειτνίασης στρατιωτικών στόχων και αμάχων. Τότε, όπως και τώρα, συμβολισμοί δοκιμάζουν να καλύψουν πανωλεθρίες: την άθλια απόδοση της κολεκτιβοποίησης την παρουσίαζε ο Στάλιν υπό τον τίτλο «Ζαλισμένοι από την επιτυχία», επαναλαμβάνοντας φράση ηγετικού μέλους της Τσεκά μετά την οριστική επικράτηση των Μπολσεβίκων, το 1919∙ στις 9 Μαΐου προγραμμάτιζε να γιορτάσει τη δική του νίκη ο Πούτιν, επέτειο παράδοσης των Γερμανών το 1945. Σαν να αρκούσε η παραπομπή στο 1919, ώστε να έχουν μεγαλουργήσει τα κολχόζ∙ σαν να αρκεί η στρατιωτική παρέλαση της 9ης Μαΐου στην Κόκκινη Πλατεία, ώστε να μετατραπούν σε θρίαμβο επί του ναζισμού οι φρικαλεότητες του σημερινού ρωσικού στρατού. Ενενήντα χρόνια μετά, οι φωνές των τότε εξεγερμένων Ουκρανών αγροτών «Κάτω τα Σοβιέτ» και το τραγούδι «Η Ουκρανία δεν πέθανε ακόμα» –του εθνικού τους ύμνου από την περίοδο της Κεντρικής Ράντας– συνεχίζουν να ακούγονται. Το 1932-1933 το πλήρωσαν με πέντε, τουλάχιστον, εκατομμύρια νεκρούς από πείνα. Το 2022 το πληρώνουν με χιλιάδες νεκρών και αφανισμούς πόλεων ή βιομηχανικών υποδομών. Η μόνη διαφορά είναι πως, τότε, ο Στάλιν μπορούσε να ανακαλύπτει «υπερβολές» στελεχών του ή αδιανόητες προδοσίες μελών του Πολιτικού Γραφείου του. Δύσκολα, τώρα, ο Πούτιν μπορεί να βρει αποδιοπομπαίους τράγους σε αδαείς αναλυτές ή σε βιαστικούς διοικητές στρατιωτικών μονάδων, για τα κατά συρροήν εγκλήματα πολέμου. «Στην πραγματικότητα», γράφει με θαυμαστή διορατικότητα η Άπλμπαουμ στο τέλος του 6ου κεφαλαίου, «η παράνοια της Μόσχας για το αντεπαναστατικό δυναμικό της Ουκρανίας θα συνεχιζόταν και μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και μέχρι τις δεκαετίες του ’70 και του ’80. Αυτή η άποψη διδασκόταν στις διαδοχικές γενιές της μυστικής αστυνομίας, από την OGPU στη NKVD και από τη NKVD στην KGB, καθώς και στις διαδοχικές γενιές των ηγετών του Κόμματος. Ίσως συνέβαλε στο να διαμορφωθεί ο τρόπος σκέψης της μετασοβιετικής ελίτ πολύ καιρό αφότου η ΕΣΣΔ είχε πάψει να υπάρχει» (σ. 151). Τα επόμενα εννέα κεφάλαια περιγράφουν αναλυτικά, με σπαρακτικές μαρτυρίες και παρένθετες φωτογραφίες, την περίοδο του διετούς λιμού: από τα σαφή δείγματα αποτυχίας της κολεκτιβοποίησης το 1931-1932, στις αλλεπάλληλες αποφάσεις για την απηνή εφαρμογή του λιμού, ως τιμωρίας απειθών και ως μέσου για τον εντοπισμό σαμποτέρ, μέχρι τα επακόλουθα του λιμού και την τεράστια εκστρατεία συγκάλυψής του. Με περιπτώσεις σαν του Μαρτεμιάν Ριούτιν, στελέχους που εκτελέστηκε με όλη του την οικογένεια επειδή αντιτέθηκε στις αγριότητες, ή περιπτώσεις σαν του Νικολάι Μπουχάριν, υψηλού κομματικού διανοητή και «αριστερότερου του Λένιν» (κατά τον Τζον Ριντ και τις Δέκα μέρες που συγκλόνισαν τον κόσμο), ο οποίος έσπευσε να ανακαλέσει επιφυλάξεις σαν εκείνες που διατύπωνε το 1921, εξασφάλισε όμως μόνο έξι χρόνια ζωής επιπλέον, μέχρι την εκτέλεσή του το 1938. Είτε με επιφυλάξεις, όμως, είτε με πρόθυμη υποταγή στον Στάλιν, η απόφαση να παραδοθούν στο κράτος όλα τα αποθέματα σίτου, συμπεριλαμβανομένων και των σπόρων για την επόμενη χρονιά, ισοδυναμούσε με απόφαση γενοκτονίας. Το «Χολοντομόρ», όπως ονόμασαν οι Ουκρανοί αυτόν τον λιμό, μαζί με τα εκατομμύρια αγροτών εξάλειψε και το όποιο ουκρανικό εθνικό κίνημα είχε αναδυθεί το 1917. Με αυτή την έννοια, ο λιμός θα μπορούσε πράγματι να ενταχθεί στα «επιτεύγματα της κολεκτιβοποίησης». Δεν ήταν μόνο εκείνοι που ξεψυχούσαν στους δρόμους, ζητιανεύοντας τροφή, ή εκείνοι που δοκίμαζαν να μαγειρέψουν δερμάτινες επενδύσεις επίπλων κι εκείνοι που έφταναν στη φρίκη να τραφούν και να θρέψουν τα μέλη της οικογένειάς τους με τα σώματα άλλων μελών (συνήθως νηπίων) που μόλις είχαν πεθάνει. Ήταν και οι τοπικοί ακτιβιστές, με το δικαίωμα να διεξάγουν «δίκες» εναντίον ατόμων τα οποία «σαμποτάριζαν» την παραγωγή ή να ελέγχουν «διαβατήρια εσωτερικής μετακίνησης» που απαγόρευαν στους αγρότες να εγκαταλείψουν τους τόπους διαμονής τους, όπως γινόταν με τους δουλοπάροικους ως το 1861. Σε επίπεδο Ουκρανικού Κομμουνιστικού Κόμματος, ακόμα και δοκιμασμένοι στα επαναστατικά χρόνια κομμουνιστές εξοντώνονταν, αν δεν έμεναν δουλικά πιστοί στη σταλινική γραμμή. Με τη θεοποίηση της Ιστορίας από τον μαρξισμό, οι άλλες θρησκευτικές λατρείες έπαυαν να χρειάζονται. Δεκάδες ναοί κατεδαφίστηκαν τότε στο Κίεβο και σε άλλες πόλεις, ώστε να μετατραπούν σε «σιταποθήκες», για τη συσσώρευση ανύπαρκτου σταριού. Ακόμα και κοσμικά κτίρια κατεδαφίστηκαν ή τροποποιήθηκαν, επειδή η αρχιτεκτονική τους τεχνοτροπία είχε συνδεθεί με στιγμές εθνικών θριάμβων. Η Ουκρανία όφειλε να δείχνει και να είναι Σοβιετική, πρωτίστως, και δευτερευόντως Ουκρανία. Αυτή ήταν η επιδίωξη και στα χρόνια μετά τον μεγάλο λιμό. Εξαγορές δυτικών δημοσιογράφων φρόντισαν να τον συγκαλύψουν και να παρουσιάσουν την ουκρανική κολεκτιβοποίηση σαν θαύμα του κεντρικού σχεδιασμού της οικονομίας. «Θαύμα» που ολοκλήρωσε την εκβιομηχάνιση, έκανε την ΕΣΣΔ μεγάλη δύναμη, της επέτρεψε να συμβάλει αποφασιστικά στην ήττα του ναζισμού, και να αντεπεξέλθει στις διακυμάνσεις του Ψυχρού Πολέμου επί τέσσερεις δεκαετίες. Αλλά το 1991 η Ουκρανία εξέλεγε τον πρώτο της πρόεδρο και, με συντριπτική πλειοψηφία, ψήφιζε υπέρ της ανεξαρτησίας της. Κάτι που επιτάχυνε τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης και κάτι που δεν της συγχωρούν οι σημερινοί οικοδόμοι μιας μεταμοντέρνας αυτοκρατορίας, όπου τσαρικό και κομμουνιστικό παρελθόν δοξολογούνται με την ίδια έπαρση. Στη μετά το 1991 σχέση Ουκρανίας - Ρωσίας αφιερώνει η Άπλμπαουμ τον επίλογο του βιβλίου της. Και είναι συγκλονιστικό το πόσο ορθά εκτιμούσε το 2017, όταν ολοκλήρωνε το βιβλίο, όσα βλέπουμε να συμβαίνουν από τις 24 Φεβρουαρίου. Η σημερινή παραπληροφόρηση, διαφθορά και (εντέλει) στρατιωτική βία αντιγράφουν επακριβώς τακτικές του σοβιετικού παρελθόντος. Το οποίο, με τη σειρά του, ήταν μια στυγνότερη εκδοχή του τσαρικού. Κι αυτό αποκαλύπτει πολλά, όχι για την Ουκρανία μα για τη σημερινή Ρωσία. Η «χώρα του Τολστόι, του Ντοστογιέφσκι και του Γκλίνκα» μπόρεσε να εκβιομηχανιστεί σε υψηλότατο βαθμό, δεν μπόρεσε όμως ούτε στοιχειωδώς να εκδημοκρατιστεί. «Όπως το 1932, τα περί πολέμου και εχθρών που επαναλαμβάνουν συνεχώς οι Ρώσοι ηγέτες, ανίκανοι να εξηγήσουν τη στασιμότητα του επιπέδου διαβίωσης στη χώρα τους ή να δικαιολογήσουν τον προσωπικό τους πλούτο, εξακολουθούν να είναι χρήσιμα», επισημαίνει στις τελευταίες σελίδες η Άπλμπαουμ. Η επισήμανσή της συνοψίζει τέλεια τη σκοπιμότητα του σημερινού πολέμου του Πούτιν. Τι άλλο, πέρα από την αδυναμία να εξηγηθεί η στασιμότητα στο γενικό επίπεδο διαβίωσης και η εμετική χλιδή στη ζωή των ολιγαρχών, μπορεί να αποτελεί μια λογική εξήγηση αυτού του πολέμου;

Το τίμημα της ανυπαρξίας φυσικών συνόρων

Σύνδεση