Ένας Έλληνας στην Ευρώπη της θρησκευτικής μεταρρύθμισης

Νίκανδρος Νούκιος ὁ Κερκυραῖος, Ταξίδι στὴν Ἑσπερία, μετάφραση-εἰσαγωγὴ-ἐπιμέλεια: P. Odorico. Εἰσαγωγὴ Β΄- Σημειώσεις: J. Schnapp, Ἐπιλεγόμενα: Y. Hersant, Μετάφραση: Σμαράγδα Τσοχανταρίδου, Ἄγρα, Ἀθήνα 2021, σσ. 522. Ο χρόνος δεν στάθηκε διόλου ευνοϊκός στα αρχαιόγλωσσα συνθέματα των Ελλήνων της τουρκοκρατίας / ενετοκρατίας. Ανούσια και ψυχρά κατασκευάσματα μιας ελίτ που αναπολούσε περασμένα μεγαλεία, αν και αποτέλεσαν την πνευματική τροφή γενεών ολόκληρων γηγενών λογίων, δεν μπόρεσαν φυσικά να δημιουργήσουν μια παράδοση που να αντέξει στις κατακλυσμικές αλλαγές που επήλθαν με την ίδρυση του νεοελληνικού κράτους. Δίκαια λοιπόν περιφρονήθηκαν από τους δημιουργικούς λογοτέχνες, οι οποίοι γρήγορα κατάλαβαν ποια γλώσσα πρέπει να χρησιμοποιήσουν, αν ήθελαν το νέο κράτος να αποκτήσει μια λογοτεχνία ισάξια των ευρωπαϊκών. Έτσι μόνο ιστοριοδίφες ή ιστορικοί του 19ου και του 20ού αιώνα ασχολήθηκαν μαζί τους, κι αυτοί μόνο και μόνο για να λεηλατήσουν τις ιστορικές πληροφορίες που υπήρχαν μέσα σε αυτά, εκδίδοντάς τα με τρόπο πρόχειρο κι αποσπασματικό πολλές φορές. Μόνο κλασικοί φιλόλογοι που δεν είχαν κάτι καλύτερο να κάνουν, σαν τον Γάλλο εκδότη του Νούκιου, ασχολήθηκαν μαζί τους στο εξωτερικό. Στην Ελλάδα τον εικοστό αιώνα τα κείμενα αυτά τα θαύμασαν και τα εκτίμησαν μόνο βυζαντινολόγοι, που ενίοτε συνέβαινε να είναι και συγγραφείς πανηγυρικών λόγων για την 21η Απριλίου, οι οποίοι προσπάθησαν –εις μάτην εννοείται–, να τα αποκαταστήσουν στη συνείδηση του κοινού, μιλώντας για μια «μεταβυζαντινή φιλολογία», η οποία υπήρχε μόνο στη φαντασία τους ως ένα ιδεολογικό περίβλημα της απέχθειάς τους, ομολογημένης ή ανομολόγητης, για τη ζωντανή γλώσσα του λαού. Βέβαια μέσα σε αυτόν τον αχανή ωκεανό των αρχαιόγλωσσων συνθεμάτων των αιώνων της δουλείας μπορεί πού και πού να βρει κανείς και κείμενα που δεν στερούνται κάποιου ενδιαφέροντος, έστω μικρού. Ένα τέτοιο κείμενο είναι η αφήγηση που συνέθεσε ο Νίκανδρος Νούκιος για τα ταξίδια που πραγματοποίησε στην Ευρώπη λίγο μετά το ξέσπασμα της θρησκευτικής μεταρρύθμισης στα χρόνια των πολέμων μεταξύ του βασιλιά της Γαλλίας Φραγκίσκου Α΄ και του αυτοκράτορα Καρόλου του Ε΄. Η αφήγηση ταξιδιών είχε μια παράδοση στο ύστερο Βυζάντιο, όμως το κείμενο του Νούκιου, παρά τη γλώσσα του, δεν εντάσσεται σε αυτήν. Είναι κείμενο καθαρά αναγεννησιακό. Ο Κερκυραίος Νούκιος, προερχόμενος από τον ενετοκρατούμενο ελληνισμό, είναι πιο καλός δέκτης των νέων ρευμάτων που επικρατούν στη Δύση, κι όταν γράφει αρχαία ελληνικά, δεν απευθύνεται στο συντηρητικό λόγιο κοινό της ηπειρωτικής Ελλάδας, αλλά θέλει μάλλον να συναγωνιστεί με τους κλασικοθρεμμένους λόγιους της Ευρώπης. Το κείμενο του ταπεινού αντιγραφέα χειρογράφων, που φτάνει μέχρι το Βέλγιο, τη Γαλλία και την Αγγλία, τον οποίο ο Σεφέρης, ευρηματικός αλλά υπερβολικός, δεν δίστασε να τον παραβάλει με τον …Πυθέα τον Μασσαλιώτη, ο οποίος στα χρόνια του Μ. Αλεξάνδρου είχε βγει στον Ατλαντικό Ωκεανό και κατέγραψε τις εμπειρίες του, αποπνέει την νέα αντίληψη για τον κόσμο και τον άνθρωπο της Αναγέννησης. Όταν εκθέτει με περιέργεια και χωρίς διάθεση δογματικών αντιπαραθέσεων τα νέα δόγματα Μαρτίνου τινός Λουτέρου καί τινος Φιλίππου Μελάγχθωνος, ή όταν λέει ότι οι κάτοικοι της Κορώνης στην Πελοπόννησο συμπεριφέρονται ἀστικώτερον … καὶ πολιτικώτερον, το πνεύμα της Αναγέννησης εκφράζει. Το κείμενο ιστορικό ενδιαφέρον δεν έχει. Όσα λέει ο Νούκιος, τα ξέρουμε πολύ καλύτερα από άλλες πηγές της εποχής. Μόνο για τη νοοτροπία των ταλαίπωρων και ταπεινωμένων Ελλήνων που προσπαθούσαν να βρουν στον ήλιο μοίρα μέσα στον συχνά εχθρικό και δύσπιστο απέναντί τους δυτικό κόσμο του 16ου αι. έχει το κείμενο κάτι να μας πει. Είμαστε λοιπόν ευγνώμονες στον μεταφραστή και επιμελητή της έκδοσης των κειμένων αυτών Πάολο Οντορίκο που μας θύμισε το ξεχασμένο αυτό κείμενο και στον φιλόκαλο εκδοτικό οίκο «Άγρα» που δημοσίευσε την εργασία του Ιταλού καθηγητή. Θα ήμασταν όμως ακόμη περισσότερο ευγνώμονες στον επιμελητή της έκδοσης, αν μας είχε δώσει μια έγκυρη μετάφραση του κειμένου αυτού. Ωστόσο, η μετάφραση δεν είναι καλή. Κι αυτό οφείλεται στο ότι αναγκαστικά ο Οντορίκο στηρίχτηκε στην πανάθλια γαλλική έκδοση του κειμένου από τον Ζιλ-Αλμπέρ ντε Φουκό (J.-A. de Foucault) το 1962, η οποία βρίθει σφαλμάτων κάθε λογής, μερικά μόνο από τα οποία, τα πιο προφανή, κατάφερε να διορθώσει ο Οντορίκο, ο οποίος ελπίζει στο μέλλον να προχωρήσει στην κριτική έκδοση του κειμένου, όπως διαβάζουμε στη σ. 40. Τα βασικά λάθη της γαλλικής έκδοσης του 1962 δεν διορθώθηκαν, αν και μπορούσαν εύκολα να διορθωθούν από κάποιον που θα ήξερε στοιχειωδώς τη γλώσσα που χρησιμοποιεί ο Νούκιος. Παραθέτω στη συνέχεια δειγματοληπτικά λίγα μόνο από τα λάθη που υπάρχουν είτε στο πρωτότυπο κείμενο είτε στη μετάφραση. Σ. 298: Σωστά μεταφράζει ο μεταφραστής «στην ευχαρίστηση που μου προκαλούσε». Όμως το πρωτότυπο έχει ἐπιτρεπόμενοι. Σαφώς πρέπει να διορθώσουμε ἐπιτερπόμενοι. Σ. 300: Και πάλι σωστά μεταφράζει ο μεταφραστής «Αυτή είχε βγει με την ακολουθία της για κυνήγι στα έλη και κουρασμένη από την παρατεταμένη ιππασία, γιατί ήταν ήδη μεσημέρι, πλησίασε στη σκιά του πυκνόφυλλου δένδρου». Το πρωτότυπο όμως έχει ἥτις κυνηγετοῦσα ἐν τῷ ἕλει σὺν τοῖς ἀμφ’ αὐτὴν ὑπὸ τῆς ἵππου συντόνου κινήσεως κεκμηκυίας. Η γενική της μετοχή όμως αναφέρεται στο άλογο, όχι στη βασίλισσα, άρα είναι πολύ πιθανή η διόρθωση κεκμηκυῖα. Σ. 304: Ο μεταφραστής σωστά μεταφράζει το σκηνοποιούμενοι καὶ οἴκους τεινάμενοι ως «δημιουργώντας καταυλισμούς και κτίζοντας σπίτια», όμως το τεινάμενοι δεν δίνει νόημα. Αν ρίξουμε μια ματιά στο κριτικό υπόμνημα της γαλλικής έκδοσης, θα δούμε ότι το χειρόγραφο παραδίνει δεινάμενοι. Άρα πρέπει να γράψουμε δειμάμενοι, το ρήμα δέμω σημαίνει «οικοδομώ». Ίσως ο πρώτος τυπωμένος χάρτης του Λονδίνου (από τον Γκέοργκ Μπράουν και Φραντς Χόγκενμπεργκ, το 1572). Αυτή η άποψη της πόλης δείχνει το πυκνό και συμπαγές αστικό συγκρότημα που αναπτύχθηκε βόρεια του Τάμεση αντί στην ελώδη νότια όχθη. Η Γέφυρα του Λονδίνου ήταν η μόνη διέλευση του ποταμού όταν σχεδιάστηκε αυτός ο χάρτης. Σ. 304: Γαλλίας τῆς θ’ ὑπὲρ Ἀλπείου και τῆς Ὠκεανίτιδος. Είναι προφανές ότι πρέπει να διορθώσουμε ὑπεραλπείου. Σ. 308: εἰς τὴν διαλόγων μελέτην ἠρέθιζον. Ο μεταφραστής το αποδίδει «τους παρακινούσαν στη μελέτη της τέχνης του διαλόγου». Λίγο πριν όμως ο συγγραφέας λέει ότι όλοι συνέρρεαν στο Παρίσι χάριν τῆς πρὸς λόγους μελέτης. Επομένως εδώ πρέπει μάλλον να διορθώσουμε εἰς τὴν διὰ λόγων μελέτην. Σ. 308: Το κείμενο έχει ἐν ἀέρῳ τε καὶ ὑγιεινῷ χωρίῳ. Σαφώς πρέπει να γράψουμε εὐαέρῳ. Σ. 310: Καὶ οἱ μὲν τρεῖς μοίρας τίθενται εἰς Βέλγας καὶ Κέλτας καὶ Ακουιτανούς, οἱ δ’ ἐρίζουσι τετραχῶς. Ο συγγραφέας μιλά για τις διαφορετικές υποδιαιρέσεις της Γαλλίας από τους διαφόρους γεωγράφους. Το ἐρίζουσι τετραχῶς δεν δίνει κανένα νόημα, αν μεταφραστεί «οι δεύτεροι αντιτίθενται σ’ αυτούς και υποστηρίζουν μία διαίρεση σε τέσσερεις περιοχές». Είναι μάλλον αυτονόητο πως πρέπει να διορθώσουμε μερίζουσι τετραχῶς («κάνουν μια τετραμερή διαίρεση»). Σ. 324: καὶ πλήθει ἀνθρώπων ἐν ταύτῃ ἐπιπολάζει Η δοτική δεν δίνει νόημα, πρέπει να διορθώσουμε πλήθη. Ἀρα όχι «η Γαλλία κατοικείται από καλοφτιαγμένους ανθρώπους και πολυάριθμους», αλλά «πλήθη ανθρώπων έρχονται (ή επιχωριάζουν) σε αυτήν». Σ. 330: Θαρρήσαντες οἱ τῆς πόλεως ἐπιθέσεις τινὰς καὶ λοχισμοὺς ἐπετέλουν, ὁμοίως δὲ καὶ οἱ ἐκ τῶν Γάλλων ἀντελόγιζον καί ποτε καὶ εἰς χεῖρας ἴεσαν». Ο μεταφραστής το αποδίδει «και από την πλευρά τους οι Γάλλοι υπολόγιζαν ότι κάποτε οι εχθροί θα έπεφταν στα χέρια τους». Η λέξη όμως λοχισμούς μας οδηγεί στο ασφαλές συμπέρασμα ότι πρέπει να διορθώσουμε ἀντελόχιζον. Λοχισμός στα αρχαία σημαίνει «ενέδρα», άρα η σωστἠ μετάφραση είναι «μα κι οι Γάλλοι έστηναν ενέδρες σε αντίπραξη και ενίοτε έρχονταν και στα χέρια με τους αντιπάλους τους». Μπορούμε βέβαια στους όρους λοχισμούς και αντελόχιζον να δώσουμε και άλλη έννοια: «έριχναν λόγχες». Σ. 334: Καὶ γὰρ ὀλίγοι ὄντες τὸ πλεῖστον κατέθραυσαν. Δεν μπορώ να καταλάβω γιατί στη νέα έκδοση προκρίνεται η εσφαλμένη διόρθωση της παλιότερης, αντί της ορθότατης γραφής του κώδικα κατεθρόησαν. Όχι λοιπόν «Έστω και λιγότεροι ρήμαξαν το μεγαλύτερο τμήμα της χώρας», αλλά «Ήταν λίγοι, μα κατατρόμαξαν τους πολλούς». Σ. 336: ὠθήσας δὲ τοὺς ὠθησαμένους τοὺς τὴν εἴσοδον εἴργοντας. Ο μεταφραστής δεν μεταφράζει την αμφίβολης σημασίας μετοχή τοὺς ὠθησαμένους. Αν δούμε όμως το κριτικό υπόμνημα της παλιότερης έκδοσης, θα διαπιστώσουμε ότι το χειρόγραφο έχει αὐθισαμένους που εύκολα μπορεί να διορθωθεί σε ἀνθισταμένους, «εκείνους» δηλαδή «που αντιστέκονταν». Σ. 338: ἀναπολῶν ᾗ ἔμενεν αὐτῷ χωρήσειν τὰ πράγματα. Το χωρίο μεταφράζεται: «διερωτώνταν προς ποια κατεύθυνση του απέμενε να οδηγήσει τα πράγματα». Επιβάλλεται, νομίζω, η διόρθωση ἔμελλεν «σκεπτόμενος προς ποια κατεύθυνση πρόκειται να κινηθούν τα πράγματα». Σ. 340: Τὰ τῆς νόσου παρεξετάθη. Δεν ξέρω με ποιο σκεπτικό διορθώνει ο εκδότης τη γραφή της πρώτης έκδοσης παρεκτάθη. Θα προτιμούσα να γράψω παρετάθη. Σσ. 340-342: Οι δ’ ὑποληφθέντες ὑπὸ τῆς νόσου. Κακώς μεταφράζεται «Όσοι κατελήφθησαν από την αρρώστια». Πρόκειται για απλό ορθογραφικό λάθος. Ο συγγραφέας είχε γράψει ὑπολειφθέντες: «όσοι απόμειναν ζωντανοί από την αρρώστια». Ίδια διόρθωση πρέπει να γίνει δυο αράδες παρακάτω: τοὺς περιλειφθέντας. Σ. 348: ἡγεμόνα τῶν κατὰ θάλασσαν πραγμάτων ἀπέφηκε. Σαφώς και πρέπει να διορθώσουμε ἀπέφηνε. Σ. 354. Καὶ νίκας οὐ τὰς τυχούσας πολλάκις ἧκτο. Η πρώτη έκδοση όμως έχει ἦγκτο, που πρέπει να διορθωθεί σε ἤγετο. Ἄγω ή ἄγομαι νίκην σημαίνει βέβαια «νικώ». Σ. 356. Κακοῦν αὐτῷ προστάξας τὰ τούτου πόλεις ὅσον ἑξῆς. Προφανώς πρέπει να γραφτεί ὅσον ἐξῆν («όσο τού ήταν δυνατό»). Σ. 356: Η δοτική ὁριζομένῃ πρέπει να διορθωθεί σε πτώση ονομαστική, όπως σωστά την έχει η πρώτη γαλλική έκδοση. Σ. 358: πολιτικώτερον διείλοντο. Η μετάφραση «έχουν αστικούς τρόπους» είναι σωστή εν μέρει, όμως ο τύπος διείλοντο, που αποτελεί διόρθωση από το διηλῶντο της πρώτης γαλλικής έκδοσης δεν δίνει νόημα. Πρέπει να γραφτεί διῃτῶντο. Πολιτικῶς διαιτῶμαι σημαίνει «ζω με τρόπο που αρμόζει σε ελεύθερο πολίτη». Σ. 386: Οὐ μὴν δὲ ἀλλ’ εἰ καί τις ὑπὸ κόλπου φθάσας ἔφερεν ἀργύριον ἢ χρυσίον ἀνεβίβαζον ἐκ τῆς οἰκίας λαβὼν ἐπέδωκεν ἂν εἰς τὴν εἰς τὸ ἄστυ εἴσοδον ἐπέτρεπον, οἳ καὶ λαμβάνοντες τὸ κατατεθὲν ἀργύριον ἀνεβίβαζον ἄνωθεν τῶν τειχέων ἐν νυκτὶ μετὰ κάλων σύροντες. Το πρώτο ἀνεβίβαζον διασπά τη ροή του λόγου, όσο κι αν ο μεταφραστής προσπαθεί να του δώσει ένα νόημα μεταφράζοντας «εάν έφτανε κάποιος έχοντας κρύψει στο στήθος του χρήματα ή χρυσάφι που είχε πάρει από το σπίτι του, μπορούσε να τα δώσει και να του επιτραπεί η είσοδος στο άστυ». Δεν ξέρω τι πρέπει να κάνουμε με το ἂν εἰς τὴν εἰς (πιο συντηρητικά θα έγραφα ἂν, τὴν εἰς, πιο ριζικά θα υποψιαζόμουν ότι πίσω ἀπὸ τὸ ἂν εἰς κρύβεται άλλη λέξη που παρανόησε ο γραφέας του χειρογράφου), είμαι όμως βέβαιος ότι το πρώτο ἀνεβίβαζον πρέπει να οβελιστεί, όπως λέμε στην κριτική των κειμένων, δηλαδή να φύγει από το κείμενο. Παρείσφρησε μέσα σε αυτό από την απροσεξία κάποιου γραφέα, του οποίου το μάτι ξέφυγε προς στιγμήν και έγραψε κατά λάθος και στο σημείο αυτό το δεύτερο ἀνεβίβαζον της έκδοσης, το οποίο είναι αναμενόμενο και σωστό. Σ. 454: Σὺν ἄρσει Καρόλου τοῦ βασιλέως. Μα είναι προφανές ότι πρέπει να γραφτεί συνάρσει. Σύναρσις, ακόμα και στην καθαρεύουσα σημαίνει «βοήθεια». Για να δείξουμε ότι το κείμενο που χρησίμευσε στον Οντορίκο για τη μετάφρασή του τον παρέσυρε σε σφάλματα, τα οποία θα είχε αποφύγει αν το κείμενο ήταν αποκαταστημένο κριτικά, θα παραθέσω ένα τελευταίο χτυπητό παράδειγμα. Στην σ. 61 της μετάφρασης διαβάζουμε: «… οι ίδιοι οι άνθρωποι βίωσαν τα φοβερά γεγονότα που συνέβησαν». Τι διαβάζουμε στο πρωτότυπο; Τῆς τε γὰρ πείρας τῶν παραγιγνομένων καὶ ὡς αἰνὸν ἀφιγμένων. Μάλιστα στις σημειώσεις του ο Οντορίκο γράφει ότι με την έκφραση «φοβερά γεγονότα» ο Νούκιος υπαινίσσεται τις ήττες που υπέστησαν οι Χριστιανοί από τους Τούρκους τον 15ο και 16ο αι., υποθέτοντας ότι μπορεί να αναφέρεται και στη μάχη του Μόχατς. Τίποτα τέτοιο όμως δεν λέει ο Νούκιος. Το ὡς αἰνὸν αποτελεί ανατριχιαστικό σφάλμα του πρώτου Γάλλου εκδότη ντε Φουκό, ο οποίος «διόρθωσε» το ὡς ἐνὸν που παραδίδουν ομόφωνα τα χειρόγραφα και σημαίνει «όσο είναι δυνατό». Το κείμενο του Νούκιου πάντως πρέπει να τοποθετηθεί και στα γραμματολογικά συμφραζόμενά του. Ο αναγνώστης θα μπορούσε να το συγκρίνει με τη Διήγηση συνοπτική του Καρόλου Ε΄ του Ιωάννη Αξαγιώλου, ποιητικό σύνθεμα που αναφέρεται στα γεγονότα της ίδιας περιόδου, αλλά και με πολύ μεταγενέστερα ταξιδιωτικά κείμενα, όπως εκείνα του Βασιλείου Βατάτζη, του Κωνσταντίνου Καρατζά, του Μπάνου ή του Παναγιώτη Κοδρικά. Και φυσικά να συμβουλευτεί και το εμπεριστατωμένο σημείωμα του Γ. Κεχαγιόγλου στον τόμο για την παλαιότερη πεζογραφία μας των εκδόσεων Σοκόλη.

Ένας Έλληνας στην Ευρώπη της θρησκευτικής μεταρρύθμισης

Σύνδεση