Αναζητώντας την ουτοπία

ARB – THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS David Graeber and David Wengrow, The Dawn of Everything: A New History of Humanity [Η απαρχή των πάντων: Μια νέα ιστορία της ανθρωπότητας], Farrar, Straus and Giroux, 692 pp. Το ότι η ιστορία του είδους μας προέκυψε σε στάδια ήταν μια ιδέα που προέκυψε σταδιακά. Ο Αριστοτέλης εξέτασε την δημιουργία των πολιτικών οντοτήτων ως μια διαδικασία σε τρία μέρη: πρώτα είχαμε οικογένειες∙ στη συνέχεια είχαμε τα χωριά στα οποία αυτές συσπειρώνονταν∙ και τέλος, με την συνένωση αυτών των χωριών, αποκτήσαμε μια κυβερνώμενη κοινωνία, την πολιτεία (πόλις). Οι θεωρητικοί του φυσικού νόμου διατύπωσαν ιδέες που έμοιαζαν περισσότερο με μύθους για τον τρόπο με τον οποίο η πολιτική γεννήθηκε από τη φύση, με αποκορύφωμα τη θεωρία του Τόμας Χομπς στα μέσα του 17ου αιώνα για το πώς ο ηγεμών έσωσε τον προ-πολιτικό άνθρωπο από έναν αδιάκοπο πόλεμο όλων εναντίον όλων. Αλλά αυτός που, εκατό χρόνια αργότερα, κατέστησε δημοφιλή την ιδέα ότι μελετώντας την προϊστορία μας μπορούμε να διακρίνουμε αναπτυξιακά στάδια που χαρακτηρίζονται από αλλαγές στην τεχνολογία και την κοινωνική οργάνωση ήταν ο Ζαν-Ζακ Ρουσσώ. Στην Πραγματεία περί της καταγωγής και των θεμελίων της ανισότητας μεταξύ των ανθρώπων (1755), οι άνθρωποι από μοναχικοί άγριοι έγιναν συντροφικοί, ισόνομοι κυνηγοί-τροφοσυλλέκτες∙ αλλά με την εμφάνιση της μεταλλουργίας και της γεωργίας, τα πράγματα πήραν άσχημη τροπή: οι άνθρωποι εκπολιτίστηκαν και η ανθρωπότητα καταστράφηκε. Με το που αρχίζεις να καλλιεργείς ένα κομμάτι γης, ξεκινάει η ιδιοκτησία: το χωράφι για το οποίο κοπίασες είναι δικό σου. Η ατομική ιδιοκτησία οδήγησε σε συσσώρευση κεφαλαίου, ανισότητες πλούτου, βία, υποταγή, σκλαβιά. Σύντομα, οι πολιτικές κοινωνίες «πολλαπλασιάστηκαν και απλώθηκαν στο πρόσωπο της γης», έγραψε ο Ρουσσώ, «μέχρι που δεν έμεινε σχεδόν ούτε μια γωνιά στον κόσμο όπου ένας άνθρωπος μπορούσε να ξεφύγει από το ζυγό». Ακόμη και όσοι απέρριψαν την πολιτική θεώρηση του Ρουσσώ γοητεύτηκαν από την ιστορία του για την καταγωγή του πολιτισμού. Κατά τον δέκατο ένατο αιώνα, δόθηκε μεγαλύτερη εμπειρική μεθοδικότητα στην υποθετική ιστορία που είχε ξεδιπλώσει ο Ρουσσώ. Ένας Δανός αρχαιολόγος χώρισε την προϊστορία στις Εποχές του Λίθου, του Χαλκού και του Σιδήρου∙ ένας Βρετανός χώρισε τη Λίθινη Εποχή σε Παλαιολιθική και Νεολιθική. Στην αναδυόμενη επιστήμη της ανθρωπολογίας, ο Αμερικανός εθνολόγος Λιούις Χένρι Μόργκαν όρισε τα κρίσιμα στάδια της ανθρωπότητας στην Αρχαία Κοινωνία (1877). Τα ανθρώπινα όντα, συμπέρανε, εξελίχθηκαν από το στάδιο του κυνηγού-τροφοσυλλέκτη της εποχής της «αγριότητας» σε ένα στάδιο μόνιμης εγκατάστασης της «βαρβαρικής» εποχής της γεωργίας, που χαρακτηριζόταν από την χρήση των δημητριακών σπόρων και της κτηνοτροφίας. Αναπτύχθηκαν γεωργικές τεχνολογίες, εμφανίστηκε η γραφή, οργανωμένα χωριά και πόλεις ενώθηκαν και εδραιώθηκε ο πολιτισμός. Το μοντέλο κοινωνικής εξέλιξης του Μόργκαν, που είχε προαγγείλει ο Ρουσσώ, έγινε η κοινή αντίληψη για το πώς δημιουργήθηκε η πολιτική κοινωνία. Μετά ήρθε ένα άλλο σημαντικό στάδιο στην ιστορία των σταδίων. Στη δεκαετία του 1930, ο Αυστραλός αρχαιολόγος Β. Γκόρντον Τσάιλντ συνέθεσε τα ανθρωπολογικά και αρχαιολογικά ευρήματα των προκατόχων του: έπειτα από μια παλαιολιθική εποχή κυνηγιού και συλλογής τροφής μικρών ομάδων, μια νεολιθική επανάσταση έφερε την άνοδο της γεωργίας (και πάλι, κυρίως συγκομιδή σιτηρών), έναν αυξανόμενο πληθυσμό, την εποίκιση και τέλος αυτό που ονόμασε «αστική επανάσταση», η οποία χαρακτηρίζεται από μεγάλους, πυκνούς οικισμούς, διοικητική πολυπλοκότητα, δημόσια έργα, ιεραρχία, συστήματα γραφής και πολιτείες. Αυτή η βασική ιστορία της κοινωνικής εξέλιξης τελειοποιήθηκε και αναθεωρήθηκε σε μεταγενέστερες μελέτες. (Προσφάτως ένα σημείο έμφασης είναι ότι τα δημητριακά, επειδή αποθηκεύονται, και κρύβονται δύσκολα, οδήγησαν στη φορολογία.) Αλλά γενικά θεωρούμε –όπως σήμερα συνηθίζουμε να λέμε– ότι αυτό το ιστορικό αφήγημα κινείται στην σωστή κατεύθυνση. Πιστεύουμε πως υπάρχει μια βαθμιαία σχέση μεταξύ της σποράς δημητριακών στο αρχέγονο παρελθόν μας και της αναμονής στην ουρά στο Υπουργείο Μεταφορών. Η Απαρχή των πάντων: Μια νέα ιστορία της ανθρωπότητας του ανθρωπολόγου Ντέιβιντ Γκρέμπερ και του αρχαιολόγου Ντέιβιντ Γουένγκροου ασκεί δριμεία κριτική στην άποψη ότι υπάρχει ένα βέλος της ιστορίας που διαγράφει μια τροχιά η οποία εκκινεί από τα δημητριακά και καταλήγει στα κράτη. Ένας τρόπος παραγωγής, ισχυρίζονται, δεν συνοδεύεται από μια προκαθορισμένη πολιτική. Οι κοινωνίες των κυνηγών-τροφοσυλλεκτών μπορούν να είναι δυσάρεστα ιεραρχικές∙ κάποιες αυτόχθονες ομάδες της Αμερικής, καλοθρεμμένες από την συλλογή τροφής και το ψάρεμα, είχαν ματαιόδοξους αριστοκράτες, σχέσεις πατρωνίας και δουλεία. Οι αγροτικές κοινότητες μπορούν να είναι υπέροχα δημοκρατικές. Οι κοινωνίες μπορούν να έχουν μεγάλα δημόσια έργα χωρίς γεωργία. Και οι πόλεις –το σημείο αυτό είναι κρίσιμο σύμφωνα με τον Γκρέμπερ και τον Γουένγκροου– μπορούν να λειτουργούν άψογα χωρίς αφεντικά και διοικητές. Εύγλωττα οι συγγραφείς υποστηρίζουν πως δεν πρέπει να θεωρούμε ότι αυτό που συνέβη στην πραγματικότητα έπρεπε όντως να συμβεί: πιο συγκεκριμένα, ότι από τη στιγμή που οι άνθρωποι άρχισαν να ασχολούνται με τη γεωργία, οι απόγονοί τους ήταν υποχρεωμένοι να υπόκεινται σε ένα κράτος. Έχουμε πειστεί ότι οι κοινότητες μεγάλης κλίμακας χρειάζονται κάποιους ανθρώπους να δίνουν εντολές και άλλους να τις ακολουθούν. Αλλά αυτό συμβαίνει μόνο διότι τα κράτη, που υπερκαλύπτουν την υδρόγειο σαν ένα αερομεταφερόμενο τοξικό συμβάν, παρουσιάζονται σαν μια φυσική και αναπόφευκτη εξέλιξη. (Ο Γκρέμπερ, ο οποίος πέθανε πέρυσι στα πενήντα εννέα του, ήταν, μεταξύ άλλων, θεωρητικός και ακτιβιστής του αναρχισμού.) Και ο Χομπς και ο Ρουσσώ, υποστηρίζει Η απαρχή των πάντων, μας έχουν παραπλανήσει σε μεγάλο βαθμό. Τώρα, για όσους δεν τους αρέσουν τα κράτη είναι προφανώς εξωφρενικός ο ισχυρισμός των νεο-Χομπσιανών, που διατυπώνεται σε βιβλία όπως το Οι καλύτεροι άγγελοι της φύσης μας (2011) του Στίβεν Πίνκερ, ότι γινόμαστε ευγενείς –λιγότερο επιρρεπείς στη βία, και γενικά καλύτεροι– όταν υποτασσόμαστε στην κεντρική εξουσία, με τους ατελείωτους κανόνες και τους γραφειοκρατικούς περιορισμούς της. Όχι ότι οι νεο-Ρουσσωικοί εκπροσωπούν κάτι καλύτερο, σύμφωνα με τους Γκρέμπερ και Γουένγκροου, εφόσον αντιπροσωπεύουν την αμαρτία της απόγνωσης. Ο ανθρωπολόγος Μάρσαλ Σάλινς (επιβλέπων του διδακτορικού του Γκρέμπερ στο Πανεπιστήμιο του Σικάγου) καλώς πράττει όταν μιλάει για την ανωτερότητα –ηθική και ηδονική– του τρόπου ζωής των κυνηγών-τροφοσυλλεκτών σε σχέση με τον δικό μας, ή ο Τζάρεντ Ντάιμοντ όταν είπε, για παρόμοιους λόγους, ότι η αγροτική επανάσταση ήταν ένα τρομερό λάθος. Όμως το γεγονός παραμένει ότι ο πλανήτης μας δεν μπορεί να υποστηρίξει 7,7 δισεκατομμύρια ανθρώπους με το κυνήγι και την αναζήτηση τροφής: δεν υπάρχει επιστροφή από την άνοδο της γεωργίας. Αν η καλλιέργεια δημητριακών οδηγεί σε κυβερνήσεις –αν συνεπάγεται την υποταγή μας στην κρατική εξουσία– δεν μπορούμε να κάνουμε κάτι γι’ αυτό∙ το μόνο που μας απομένει είναι να παρακολουθούμε βίντεο στο YouTube με ευτυχισμένους βουσμάνους Κουνγκ στην έρημο Καλαχάρι και να αναστενάζουμε πάνω από μια κούπα καφέ δίκαιου εμπορίου. Αναπαράσταση τυπικού καταλύματος της Κουκουτένι-Τριπίλια. Μουσείο Κουκουτένι, Ρουμανία. Ο Γκρέμπερ και ο Γενγκρόου απορρίπτουν αυτόν τον παραλυτικό πεσιμισμό. Θεωρούν ότι ο κοινωνικός εξελικτισμός είναι μια απάτη με στόχο να μας κάνει να πιστεύουμε ότι η απώλεια της ελευθερίας είναι το αναπόφευκτο τίμημα της τροφής και ότι τα κράτη που υπάρχουν παντού είναι το μοιραίο αποτέλεσμα των εξελίξεων πριν από δέκα ή δώδεκα χιλιάδες χρόνια. Η Χομπσιανή αντίληψη οδηγεί σε χοντροκέφαλη θριαμβολογία∙ η Ρουσσωική αντίληψη οδηγεί σε λυπητερή ηττοπάθεια. Κατά την άποψή τους, πρέπει να αποκηρύξουμε και τις δύο και να απορρίψουμε τον αναπόφευκτο χαρακτήρα των κρατών. Ίσως η ιστορία να μην παρέχει εποικοδομητικά αντιπαραδείγματα –αυτοδιοικούμενων, μη κυριαρχικών κοινοτήτων, μεγάλης διάρκειας και κλίμακας, που στηρίζονται στην αμοιβαία βοήθεια και την κοινωνική ισότητα. Όμως, οι Γκρέμπερ και Γουένγκροου ισχυρίζονται ότι τέτοια παραδείγματα μάς παρέχει η προϊστορία. Για να φανταστούμε ένα μέλλον όπου θα είμαστε πραγματικά ελεύθεροι, συμπεραίνουν οι συγγραφείς, πρέπει να κατανοήσουμε την πραγματικότητα του νεολιθικού μας παρελθόντος–για να δούμε αυτό που παραλίγο να ήταν δικό μας. Η Απαρχή των πάντων, ένα βιβλίο που υπερχειλίζει από αρχαιολογικές και εθνογραφικές λεπτομέρειες, είναι ένα περιέργως συναρπαστικό ανάγνωσμα. Ο Γκρέμπερ, ο οποίος έκανε επιτόπια έρευνα στη Μαδαγασκάρη, είναι γνωστός για το καυστικό χιούμορ του και την δυναμική του γραφή, και ο Γουένγκροου, επίσης, έχει καθιερωθεί όχι μόνο ως καταξιωμένος αρχαιολόγος που ασχολείται με την Μέση Ανατολή αλλά και ως ένας ταλαντούχος και γλαφυρός συγγραφέας. Ένας τόμος μακροϊστορίας –ακόμη και αντι-μακροϊστορίας– οφείλει να προσεγγίζει τις θέσεις του με κάποια συνέπεια και ο Γκρέμπερ και ο Γουένγκροου δεν φοβούνται τις επαναλήψεις. Αλλά ως επί το πλείστον μεταφέρουν μια αίσθηση επείγοντος διακυβεύματος, ακόμη και σασπένς. Πρόκειται για ένα είδος γραφής στο οποίο εύκολα παραδίδεται κανείς. Πρέπει όμως να παραδοθούμε και στα επιχειρήματά τους; Ένα ερώτημα είναι πόσο πειστική βρίσκουμε την διανοητική ιστορία του βιβλίου, η οποία ξετυλίγεται κυρίως από τον πρώιμο Διαφωτισμό έως τους σύγχρονους μακροϊστορικούς, και αφηγείται πώς αποσιωπήθηκαν σημαντικές αλήθειες για εναλλακτικά κοινωνικά συστήματα. Ένα άλλο ερώτημα είναι πόσο πειστική βρίσκουμε την προϊστορία του βιβλίου, συγκεκριμένα την έκθεση νεολιθικών κοινοτήτων μεγάλου μεγέθους οι οποίες, όπως υποθέτουν ο Γκρέμπερ και ο Γουένγκροου, ήταν αυτοδιοικούμενες και μη κυριαρχικές. Και στις δύο χρονικές κλίμακες, Η απαρχή των πάντων είναι ευχάριστα προκλητικό ανάγνωσμα. Μεταξύ των πιο εντυπωσιακών ισχυρισμών του είναι ότι πριν από τον δέκατο έβδομο αιώνα οι Ευρωπαίοι διανοούμενοι δεν διέθεταν κάποια έννοια της κοινωνικής ανισότητας, επειδή η έννοια αυτή ήταν, ουσιαστικά, μια εισαγωγή από τον Νέο Κόσμο. Οι φωνές των ιθαγενών, ιδιαίτερα από τα ανατολικά δάση της Βόρειας Αμερικής, βοήθησαν στο να διαφωτιστούν οι στοχαστές του Διαφωτισμού. Ο Γκρέμπερ και ο Γουένγκροου εστιάζουν σε έναν διάλογο που ο βαρόνος Λαοντάν, ο οποίος είχε υπηρετήσει με τον γαλλικό στρατό στη Βόρεια Αμερική, δημοσίευσε το 1703, αναπαράγοντας φαινομενικά συνομιλίες που είχε κατά τη διάρκεια της παραμονής του στον Νέο Κόσμο με έναν συνομιλητή της φυλής Χιούρον-Ουεντάτ[1] που ονόμασε «Αντάριο», κατά τον Κάντιαρονκ, έναν σπουδαίο ηγέτη των Ουεντάτ. Ο Γκρέμπερ και ο Γουένγκροου λένε ότι ο Κάντιαρονκ, με την αντίστασή του στον δογματισμό, την κυριαρχία και την ανισότητα, ενσάρκωσε αυτό που οι συγγραφείς αποκαλούν «κριτική των ιθαγενών». Και ήταν ιδιαίτερα ισχυρή: «Για το ευρωπαϊκό κοινό, η κριτική των ιθαγενών θα προκαλούσε σοκ στο σύστημα, αποκαλύπτοντας δυνατότητες για την ανθρώπινη χειραφέτηση, που από την στιγμή που ήρθαν στο φως δύσκολα θα μπορούσαν να αγνοηθούν». Η κυρίαρχη άποψη των ιστορικών, όπως ο Ρίτσαρντ Γουάιτ, είναι ότι η φωνή του Αντάριο είναι εν μέρει ο Κάντιαρονκ και εν μέρει ο Λαοντάν. Αντίθετα, ο Γκρέμπερ και ο Γουένγκροου υποστηρίζουν (αποδεχόμενοι τη χρήση κάποιων διακοσμητικών στοιχείων) ότι ο Αντάριο και ο Κάντιαρονκ είναι ένα πράγμα. Δεν έχει καμία σημασία, λένε, το γεγονός πως οι ισχυρισμοί του Αντάριο για το ότι ο λαός του δήθεν δεν αναγνώριζε την ιδιοκτησία, την ανισότητα και τους νόμους απλά (όπως οι ίδιοι αναγνωρίζουν) δεν ίσχυε για τους Ουεντάτ. Ούτε δίνεται καμία βαρύτητα στο γεγονός ότι ο Αντάριο συμμερίζεται τον αντικληρικό θεϊσμό του Λαοντάν, εκφράζει συγκεκριμένες αντιρρήσεις κατά της χριστιανικής θεολογίας που σχετίζονται με τον Πιέρ Μπέιλ και άλλους πρώιμους Γάλλους φιλοσόφους και διατυπώνει μια εντυπωσιακά λεπτομερή κριτική ενάντια στις καταχρήσεις της γαλλικής δικαιοσύνης. Το γεγονός ότι ο διάλογος εννοιολογικά δεν παρουσιάζει νέα επιχειρήματα είναι αναμενόμενο. Άλλωστε, εξηγούν ο Γκρέμπερ και ο Γουένγκροου, «δεν υπάρχουν πολλά λογικά επιχειρήματα που δύναται να προβάλει κανείς, και οι έξυπνοι άνθρωποι σε παρόμοιες συνθήκες καταλήγουν σε παρόμοιες ρητορικές προσεγγίσεις». Ίσως. Ωστόσο, θα ήμασταν σε θέση να κατανοήσουμε καλύτερα την κριτική των ιθαγενών εάν οι συγγραφείς είχαν προσπαθήσει να καθορίσουν τι έκανε ή δεν έκανε αυτόν τον διάλογο ξεχωριστό για την εποχή του. Αλλά γι’ αυτό θα έπρεπε να απορρίψουν τη πεποίθηση ότι πριν από τον Διαφωτισμό οι Ευρωπαίοι δεν διέθεταν την έννοια της κοινωνικής ανισότητας. Αυτός ο ισχυρισμός είναι ξεκάθαρα λάθος. Κοιτάξτε στον Νότο, και θα διαπιστώσετε ότι ο Φρανθίσκο ντε Βιτόρια (περ. 1486-1546), όπως και άλλοι της Σχολής της Σαλαμάνκα, είχε πολλά πράγματα να πει για την κοινωνική ανισότητα, και με τη σειρά του, θα ήταν σε θέση να παραπέμψει σε άλλους επιφανείς όπως ο Γρηγόριος ο Μέγας, ο οποίος τον έκτο αιώνα επέμενε ότι όλοι οι άνθρωποι ήταν από τη φύση τους ίσοι και ότι «το να επιθυμεί κανείς να τον φοβάται ένας ίσος σημαίνει κυριαρχία επί των άλλων, ενάντια στη φύση.» Κοιτάξτε στον Βορρά και θα βρείτε τον Γερμανό ριζοσπάστη Τόμας Μύντσερ το 1525 να υποκινεί τον Πόλεμο των Χωρικών: Βοηθήστε μας με όποιον τρόπο μπορείτε, με ανθρώπους και με κανόνια, να εκτελέσουμε τις εντολές του ίδιου του Θεού στον Ιεζεκιήλ 13, όπου λέει: «καὶ ῥύσομαι τὸν λαόν μου ἐκ χειρὸς ὑμῶν, καὶ οὐκέτι ἔσονται ἐν χερσὶν ὑμῶν εἰς συστροφήν· (και θα γλιτώσω τον λαό μου από τα χέρια σας. Δεν θα είναι πλέον ο λαός μου δέσμιος στα χέρια σας·)». Μια σφοδρή αντίθεση στην κυριαρχία και την κοινωνική ανισότητα ήταν σίγουρα μέρος της Ριζοσπαστικής Μεταρρύθμισης. Αναλογιστείτε τη θεωρία και την πράξη, την ίδια περίοδο, κοινοτήτων Αναβαπτιστών όπως οι Χουτερίτες, οι οποίοι αντικατέστησαν την ατομική ιδιοκτησία με την «κοινότητα αγαθών» και τις θέσεις εξουσίας με εκλογές. Περιέργως, ο Γκρέμπερ και ο Γουένγκροου προσπερνούν βιαστικά το γνωστό δοκίμιο του Μονταίν από το 1580 που περιλαμβάνει ένα επεισόδιο στο οποίο εξερευνητές φέρνουν στην αυλή του Γάλλου μονάρχη τρεις Τουπινάμπα από τη Νότια Αμερική. Οι Τουπινάμπα απόρησαν που οι αυλικοί όφειλαν να υπακούνε τον ασήμαντο βασιλιά Κάρολο Θ΄ αντί κάποιον της τάξης τους. Επίσης απόρησαν, γράφει ο Μονταίν, ότι «υπήρχαν ανάμεσά μας άνθρωποι καλοταϊσμένοι και γεμάτοι με κάθε είδους αγαθά», ενώ άλλοι «ζητιάνευαν στις πόρτες τους, αδύνατοι και μισοπεθαμένοι από την πείνα και τη φτώχεια». Οι Τουπινάμπα αναρωτήθηκαν γιατί αυτοί οι άτυχοι «θα έπρεπε να υποφέρουν μια τόσο μεγάλη ανισότητα και αδικία αντί να τους αρπάξουν από το λαιμό και να πυρπολήσουν τα σπίτια τους». Φαίνεται σαν ο Γκρέμπερ και ο Γουένγκροου να φοβήθηκαν μήπως αυτή η κριτική των ιθαγενών υποβαθμίσει το σοκ που αποδίδουν στον Κάντιαρονκ. Κατά πόσο ευσταθεί η ερμηνεία τους για τον Ρουσσώ; Ακολουθώντας τον Εμίλ Ντυρκέμ και άλλους, επιμένουν ότι η εξήγηση του Ρουσσώ για το πώς τα πράγματα πήγαν στραβά δεν πρέπει να εκληφθεί κυριολεκτικά∙ ήταν απλώς ένα νοητικό πείραμα. Είναι αλήθεια ότι στην Πραγματεία υπάρχει μια πρόταση που δείχνει προς αυτή την κατεύθυνση: «Δεν θα πρέπει να θεωρούμε τις έρευνες τις οποίες μπορεί κανείς να διεξάγει πάνω στο θέμα αυτό ως ιστορικές αλήθειες, αλλά μόνο ως υποθετικούς και υπό όρους συλλογισμούς, πιο κατάλληλους να διαφωτίσουν την φύση των πραγμάτων παρά να αποκαλύψουν την πραγματική τους καταγωγή». Αλλά πιο λογικές ερμηνείες –ιδίως αυτή στην οποία προέβη ο διανοούμενος ιστορικός Α.Ο. Λόβτζοϊ– είναι ότι αυτή η δήλωση αποποίησης ευθύνης είναι μέτρο που προληπτικά συνοδεύει την δημοσίευση ή όπως ο Λόβτζοϊ το αποκαλεί «το συνηθισμένο αλεξικέραυνο ενάντια στους εκκλησιαστικούς κεραυνούς». Η ανάλυση είναι απλούστατα πολύ λεπτομερής (η μεταλλουργία, υποθέτει ο Ρουσσώ, προέκυψε από την παρατήρηση ηφαιστειακής λάβας) για να πιστέψει κανείς ότι δεν σοβαρολογούσε. Στη συνέχεια, ο Γκρέμπερ και ο Γουένγκροου επαναλαμβάνουν τη γνωστή θέση ότι ο Ρουσσώ θεωρούσε ότι όλα ήταν υπέροχα μέχρι να δημιουργηθεί το κράτος, ενώ ο Χομπς θεωρούσε ότι όλα ήταν σάπια. Γι’ αυτό λένε ότι η εκδοχή της ανθρώπινης ιστορίας του Ρουσσώ, όσο και του Χομπς, έχει «τρομακτικές πολιτικές προεκτάσεις» – αν οι σιταποθήκες αναπόφευκτα συνεπάγονται κυβερνήσεις, «το καλύτερο που μπορούμε να ελπίζουμε είναι να προσαρμόζουμε το μέγεθος της μπότας που για πάντα θα μας κλωτσάει το πρόσωπο». Ωστόσο, δεν έπονται αναγκαία αυτές οι συνεπαγωγές. Στην πραγματικότητα, ο Γκρέμπερ και ο Γουένγκροου παρέλειψαν να αναφέρουν ότι ο Ρουσσώ και ο Χομπς συμφωνούσαν σε ένα σημαντικό σημείο: κατά την περίοδο που προηγήθηκε αμέσως πριν την άνοδο του κράτους, η κατάσταση ήταν φρικτή. Εκεί που ο Χομπς μιλούσε για bellum omnium contra omnes (πόλεμος όλων εναντίον όλων), ο Ρουσσώ επικαλούνταν μια «σκοτεινή τάση να βλάπτουν ο ένας τον άλλον». Θα μπορούσε κάποιος να πει ότι ο Ρουσσώ ξεκινά την ιστορία του νωρίτερα από τον Χομπς (ο Λόβτζοϊ μέτρησε προσεκτικά τέσσερα στάδια που εμφανίζονται πριν από την πολιτική κοινωνία στην Πραγματεία, αν και τα όρια θα μπορούσαν κάλλιστα να χαραχθούν ελαφρώς διαφορετικά)∙ αλλά και οι δύο καταλήγουν στο ίδιο συμπέρασμα. Το πρόβλημα που εντόπισε ο Ρουσσώ είναι ότι οι πλούσιοι μας πούλησαν ένα στημένο κοινωνικό συμβόλαιο που εξασφάλιζε τα συμφέροντά τους σε βάρος της ελευθερίας μας. Και η λύση δεν θα ήταν να επιστρέψουμε στις ευτυχισμένες μέρες της αναζήτησης τροφής και του κυνηγιού αλλά να συντάξουμε ένα καλύτερο κοινωνικό συμβόλαιο. Ο πιο σημαντικός ισχυρισμός των Γκρέμπερ και Γουένγκροου στη σφαίρα της διανοητικής ιστορίας, είναι ότι «η τυπική ιστορική μετα-αφήγηση της αμφίσημης προόδου του ανθρώπινου πολιτισμού» εφευρέθηκε «σε μεγάλο βαθμό με σκοπό να εξουδετερώσει την απειλή της κριτικής των ιθαγενών» – ότι αυτά τα στάδια από τα δημητριακά στις κυβερνήσεις αντιπροσωπεύουν μια «συντηρητική αντίδραση» ενάντια στις φωνές της ελευθερίας. Σχεδιάστηκαν για να μας πείσουν ότι δεν μπορούμε να λειτουργήσουμε χωρίς υπακοή στην κεντρική εξουσία και ότι πρέπει να κάνουμε ό,τι μας λένε. Ας αφήσουμε στην άκρη το περίπλοκο συμπέρασμα ότι, σύμφωνα με το αφήγημα των συγγραφέων, η Πραγματεία του Ρουσσώ περί ανισότητας, ταυτόχρονα πρόβαλλε και κατέπνιγε την κριτική των ιθαγενών. Όταν εξετάζουμε τους διαπρεπείς θεωρητικούς του κοινωνικού εξελικτισμού, βρίσκουμε απολογητές της συγκεντρωτικής εξουσίας; Μάλλον το αντίθετο. «Ο συγκεντρωτισμός είναι η τάση και το αποτέλεσμα αυθαίρετων θεσμών και δεσποτικών κυβερνήσεων», υποστήριξε ο Λιούις Χένρι Μόργκαν στη διάλεξή του «Διάχυση ενάντια στο συγκεντρωτισμό» το 1852, καταγγέλλοντας μια πολιτική τάξη στην οποία «η ιδιοκτησία είναι σκοπός και στόχος». Η Αρχαία Κοινωνία (1877), αποσκοπούσε στην αναζωογόνηση, όχι στην εξουδετέρωση μιας πολιτικής χειραφέτησης. «Η δημοκρατία στην κυβέρνηση, η αδελφοσύνη στην κοινωνία, η ισότητα σε δικαιώματα και προνόμια και η καθολική εκπαίδευση, προοιωνίζονται το επόμενο ανώτερο επίπεδο της κοινωνίας», έγραψε. Ο Θόρστιν Βέμπλεν στη Θεωρία της αργόσχολης τάξης (1899) επανεξέτασε το τριμερές σχήμα του Μόργκαν. Οι φιλήσυχοι και παραγωγικοί άγριοι, λέει ο Βέμπλεν, παραχώρησαν τη θέση τους σε περισσότερο επιθετικούς και λιγότερο παραγωγικούς βαρβάρους∙ η άνοδος των δικαιωμάτων ιδιοκτησίας και της κρατικής εξουσίας είναι ουσιαστικά απόρροια της πατριαρχίας. Αλλά ο Βέμπλεν ήταν εχθρικός απέναντι στο είδος του ντετερμινισμού που έβλεπε στον Μαρξ. Αυτό που προτιμούσε δεν ήταν συνθηκολόγηση με το status quo αλλά μια μη κρατικιστική εκδοχή του σοσιαλισμού, την οποία ορισμένοι μελετητές έχουν χαρακτηρίσει ως αναρχισμό. Ο Β. Γκόρντον Τσάιλντ, από την πλευρά του, ήταν ένας σοσιαλιστής με συνδικαλιστικές τάσεις, ο οποίος ήλπιζε σε ριζικά διαφορετικό πολιτικό σύστημα. Στα μέσα του εικοστού αιώνα, όταν ο κοινωνικός εξελικτισμός εξέπεσε της χάρης των ανθρωπολόγων, ο πιο σθεναρός υποστηρικτής του στον κλάδο ήταν ο Λέσλι Α. Γουάιτ. Και ο Γουάιτ –ο οποίος ήταν μέντορας του Σάλινς, που ήταν μέντορας του Γκρέμπερ– ήταν ένας σοσιαλιστής καχύποπτος με τον κρατικισμό. Ίσως η πιο αξιοσημείωτη πρόσφατη απόδοση της ιστορίας της πορείας από τα δημητριακά στα κράτη εμφανίζεται, με πρωτότυπες περιπλοκές, στο Against the Grain (Ενάντια στο ρεύμα) του Τζέιμς K. Σκοτ, ο οποίος είναι επίσης συγγραφέας του Two Cheers for Anarchism (Δύο ζητωκραυγές για τον αναρχισμό). Αν αυτό το μετα-αφήγημα δημιουργήθηκε για να μας συμφιλιώσει με ένα φτωχό status quo, είναι αξιοπερίεργο το γεγονός ότι οι μεγαλύτεροι εκφραστές του υποστήριξαν τον πολιτικό μετασχηματισμό. Φυσικά, ο Γκρέμπερ και ο Γουένγκροου θα μπορούσαν να κάνουν εντελώς λάθος στη διανοητική τους ιστορία, και να έχουν απόλυτο δίκιο για το νεολιθικό μας παρελθόν. Ωστόσο, ο τρόπος επιχειρηματολογίας τους βασίζεται σε μεγάλο βαθμό σε κάποιες ρητορικές στρατηγικές. Η μια είναι το ψευδοδίλημμα όπου τίθεται το θέμα μιας λανθασμένης επιλογής μεταξύ δύο αλληλοαναιρούμενων εναλλακτικών. (Ή ο Αντάριο είναι ο Κάντιαρονκ, ή η παρουσία του Κάντιαρονκ στον διάλογο του Λαοντάν είναι ανύπαρκτη.) Μια άλλη είναι αυτό που μερικές φορές αποκαλούμε «η πλάνη της πλάνης»: ένα κακό επιχείρημα χρησιμοποιείται για ένα συμπέρασμα, άρα το συμπέρασμα πρέπει να είναι ψευδές∙ ή επειδή έχει χρησιμοποιηθεί ένα κακό επιχείρημα ενάντια σε ένα συμπέρασμα, το συμπέρασμα πρέπει να είναι σωστό. Και η απουσία αποδείξεων συχνά χρησιμεύει ως απόδειξη απουσίας. Μέσα από μια περίεργη ρητορική αλχημεία, το επιχείρημα ότι ένας ισχυρισμός δεν είναι απίθανος μετατρέπεται σε επιχείρημα ότι ο ισχυρισμός είναι σωστός. Ο Γκρέμπερ και ο Γουένγκροου έχουν την τάση να εισάγουν μια υπόθεση με τις απαιτούμενες διευκρινίσεις, οι οποίες στη συνέχεια όμως εξαφανίζονται, όπως μια σκαλωσιά μετά την ανέγερση ενός κτιρίου. Συζητώντας την πόλη της Ωρύγειας στη Μεσοποταμία, προειδοποιούν πως οτιδήποτε λέγεται για τη διακυβέρνησή της είναι εικασίες – το μόνο που μπορούμε να πούμε είναι ότι δεν είχε μοναρχία. Η απουσία βασιλικής αυλής συνάδει με κάθε είδους πολιτικά συστήματα, συμπεριλαμβανομένης της διακυβέρνησης από μια ομάδα ισχυρών οικογενειών, από μια διοικητική ή στρατιωτική ή ιερατική ελίτ, από περιφερειακούς κυβερνήτες και εναλλασσόμενους αρχηγούς συμβουλίων, και ούτω καθεξής. Ωστόσο, εκατό σελίδες αργότερα τίθεται σε ισχύ το ψευδοδίλημμα –ή υπάρχει βασιλικό αφεντικό ή δεν υπάρχουν αφεντικά– και μας διαβεβαιώνουν ότι η Ωρύγεια απολάμβανε «τουλάχιστον επτά αιώνες συλλογικής αυτοδιοίκησης». Ένα γυμνό υποθετικό «τι θα γινόταν αν;» περιπλανάται ώσπου να επιστρέψει με την επίσημη περιβολή διαπιστωμένου γεγονότος. Ενδίδουμε σε παρόμοια συλλογιστική χαλαρότητα επισκεπτόμενοι τον πολιτισμό Τριπίλια (4100–3300 π.Χ.) στη δασική στέπα της Ουκρανίας. Ο μεγαλύτερος οικισμός, το Ταλιάνκι, εκτείνεται σε μία περιοχή 1,3 τετραγωνικών μιλίων, οι αρχαιολόγοι έχουν ανακαλύψει περισσότερα από χίλια σπίτια εκεί και ο Γκρέμπερ και ο Γουένγκροου μας λένε ότι ο πληθυσμός σύμφωνα με το μέγεθος των οικισμών ήταν, σε ορισμένες περιπτώσεις, πιθανώς πάνω από 10.000 κάτοικοι. «Γιατί διστάζουμε να αναγνωρίσουμε ένα τέτοιο μέρος ως “πόλη”;» ρωτούν. Επειδή δεν εντοπίζουν κάποια ένδειξη συγκεντρωτικής διοίκησης, κρίνουν πως αποτελεί «απόδειξη ότι μια πλήρως ισότιμη οργάνωση είναι δυνατή σε αστική κλίμακα». Απόδειξη; Ένας αρχαιολόγος στον οποίον παραπέμπουν εκτενώς στο αφήγημά τους, ο Τζον Τσάπμαν, σημειώνει πως ο αριθμός των ατόμων που επικαλούνται ο Γκρέμπερ και ο Γουένγκροου βασίζεται σε ένα «μαξιμαλιστικό μοντέλο»[2] που έχει καταρριφθεί. Αυτά τα χίλια σπίτια, εικάζει, δεν κατοικούνταν την ίδια χρονική στιγμή. Αντλώντας από τουλάχιστον εννέα κατηγορίες ανεξάρτητων στοιχείων, καταλήγει στο συμπέρασμα ότι αυτοί οι οικισμοί δεν ήταν πόλεις. Στην πραγματικότητα, θεωρεί ότι ένα μέρος όπως το Ταλιάνκι ενδεχομένως ήταν περισσότερο καταυλισμός παρά πόλη.[3] Κάθε αναγνώστης - αρχαιολόγος του καναπέ, που επιδίδεται στις ανασκαφές των σημειώσεων του βιβλίου θα συναντήσει επανειλημμένα στις σημειώσεις τέλους τέτοιου είδους ασυμφωνίες μεταξύ αυτού που λέει το βιβλίο και αυτού που λένε οι πηγές του. Ήταν το Μοχέντζο-ντάρο –η πόλη στην κοιλάδα του Ινδού ποταμού που βρίσκεται στην επαρχία Σιντ του Πακιστάν και που χρονολογείται γύρω στο 2600 π.Χ.– ελεύθερη από ιεραρχία και διοίκηση; «Με την πάροδο του χρόνου, οι ειδικοί κατέληξαν σε μεγάλο βαθμό να συμφωνήσουν ότι δεν υπάρχουν στοιχεία για ιερείς-βασιλιάδες, ευγενείς πολεμιστές ή κάτι ανάλογο με αυτό που θα αναγνωρίζαμε ως «κράτος» στον αστικό πολιτισμό της κοιλάδας του Ινδού», γράφουν ο Γκρέμπερ και ο Γουένγκροου επικαλούμενοι έρευνα του αρχαιολόγου Τζόναθαν Μαρκ Κενόγιερ. Αλλά ο Κενόγιερ κατέληξε στο συμπέρασμα ότι το Μοχέντζο-ντάρο πιθανότατα κυβερνήθηκε ως πόλη-κράτος∙ για παράδειγμα, σημειώνει, σε όλους τους οικισμούς του Ινδού εντοπίζονται σφραγίδες με μοτίβο μονόκερου και συμπεραίνει ότι ίσως χρησιμοποιούνταν από αξιωματούχους «που ήταν υπεύθυνοι για την ενίσχυση των οικονομικών, πολιτικών και ιδεολογικών πτυχών της άρχουσας ελίτ του Ινδού». Γιατί να διστάζουμε να αναγνωρίσουμε (ή να προσβάλλουμε) ένα τέτοιο μέρος αποκαλώντας το «κράτος»; Αναπαράσταση του Ταλιάνκι, ενός από τους μεγαλύτερους οικισμούς της Τριπίλια (περ. 4000 π.Χ.), από τους Κέννυ Άρνε Λανγκ Αντόνζεν και Τζίμμυ Τζον Αντόνζεν. Στη συνέχεια, έχουμε το Μασκάν-Σαπίρ στο Ιράκ, το οποίο άκμασε πριν από τέσσερις χιλιάδες χρόνια. «Η εντατική αρχαιολογική έρευνα», πληροφορούμαστε, «αποκάλυψε μια εντυπωσιακά ομοιόμορφη κατανομή πλούτου» και «κανένα εμφανές κέντρο εμπορικής ή πολιτικής εξουσίας». Εδώ οι συγγραφείς συνοψίζουν ένα άρθρο των αρχαιολόγων που έκαναν ανασκαφές στην τοποθεσία – το άρθρο στην πραγματικότητα αναφέρεται στις διαφορές του πλούτου των νοικοκυριών και σε έναν «περιφραγμένο κλειστό χώρο στα δυτικά, που πιστεύουμε ότι ήταν διοικητικό κέντρο» και, οι αρχαιολόγοι θεωρούν ότι μπορεί να είχε διοικητική λειτουργία παρόμοια με αυτή των ανακτόρων σε άλλα μέρη. Το άρθρο λέει ότι τα εμπορικά και διοικητικά κέντρα του Μασκάν-Σαπίρ ήταν ξεχωριστά∙ το να το παρουσιάζουν αυτό ο Γκρέμπερ και ο Γουένγκροου σαν ένδειξη ότι δεν υπήρχε κάποιο εμπορικό ή πολιτικό κέντρο είναι σαν να βουρτσίζουν τα μπλεγμένα στοιχεία για να τα ισιώσουν σύμφωνα με την θεωρία τους. Περνούν πολύ χρόνο συζητώντας το Τσατάλ Χογιούκ, μια προϊστορική πόλη της Μικράς Ασίας, που κατοικήθηκε για πρώτη φορά πριν από περίπου εννέα χιλιάδες χρόνια. Ισχυρίζονται ότι τα αρχαιολογικά ευρήματα δεν αποδεικνύουν την ύπαρξη κάποιας κεντρικής εξουσίας, αλλά δίνουν άφθονα στοιχεία για μια κοινωνία που αναγνώριζε και τιμούσε τον ρόλο των γυναικών. Το γεγονός ότι έχουν βρεθεί περισσότερα ειδώλια που αντιπροσωπεύουν γυναίκες παρά άνδρες, εικάζουν πως σηματοδοτεί «μια νέα αναγνώριση της θέσης των γυναικών, που σίγουρα βασιζόταν σε συγκεκριμένα επιτεύγματά τους στην δημιουργία δεσμών σε αυτές τις νέες μορφές κοινωνίας». Παραλείπουν όμως να αναφέρουν ότι η συντριπτική πλειονότητα των ειδωλίων είναι ζώα, συμπεριλαμβανομένων προβάτων, βοοειδών και χοίρων∙ επομένως δικαιολογούμαστε να μην είμαστε τόσο αισιόδοξοι για το ότι τα θηλυκά ειδώλια αποδεικνύουν την χειραφέτηση των γυναικών. Μπορεί να εξακολουθείτε να είστε πεπεισμένοι ότι η κυριαρχία των γυμνών γυναικών στις απεικονίσεις ανθρωπίνων σωμάτων αποδεικνύει, όπως πιστεύουν οι Γκρέμπερ και Γουένγκροου, μια γυναικοκεντρική κοινωνία. Ας είστε απλώς προετοιμασμένοι να δείξετε ευελιξία: στη συζήτηση για τον πολιτισμό της Μινωικής Κρήτης κατά την Εποχή του Χαλκού, το γεγονός ότι μόνο οι άντρες απεικονίζονται γυμνοί εκλαμβάνεται ως απόδειξη γυναικείας κοινωνίας. Ας σημειωθεί, τέλος, το γεγονός ότι δεν έχουν γίνει καν ανασκαφές στο 95% του Τσατάλ Χογιούκ· αναπόφευκτα κάθε σαρωτικός ισχυρισμός για την κοινωνική του δομή παραμένει εκτεθειμένος στην μελλοντική πορεία της ανασκαφής. Και κάπως έτσι προχωρά το αφήγημα των συγγραφέων, καθώς περιδιαβαίνουμε τον πλανήτη. Εάν, πριν από μια γενιά, ένας ιστορικός τέχνης πρότεινε ότι το Τεοτιουακάν ήταν ένα «ουτοπικό πείραμα στην αστική ζωή», δεν θα ακούγαμε πολλά για τις αναλύσεις που αφορούν τις τοιχογραφίες του Τεοτιουακάν και για τα επιχειρήματα που όλοι οι αρχαιολόγοι προέβαλαν έχοντας έκτοτε καταλήξει σε αρκετά διαφορετικά συμπεράσματα. Η θέα που μας προσφέρεται είναι συναρπαστική, αλλά ως αποδεικτικό στοιχείο αποκτά σαφήνεια μόνο μέσω φιλτραρίσματος. Δυστυχώς, δυο μισές αλήθειες δεν κάνουν μια αλήθεια, μα ούτε και οι χίλιες. Αναφορικά με την πρώτη υπακοή του ανθρώπου: Η απαρχή της Ιστορίας έχει πολλά ενδιαφέροντα να πει για τη φύση του κράτους. Αλλά όποιος εκλάβει το βιβλίο ως τεστ αντοχής της κυρίαρχης προϊστορίας, γρήγορα ανακαλύπτει ότι οι στόχοι και τα αποτελέσματά του δεν είναι πλήρως ευθυγραμμισμένα. Πράγματι, όταν κοπάσει ο θόρυβος από τα δόρατα, διαπιστώνουμε ότι ο Γκρέμπερ και ο Γουένγκροου ουσιαστικά δεν διαφωνούν με τo «καθιερωμένο ιστορικό μετα-αφήγημα», τουλάχιστον όσον αφορά τις πιο προσεκτικές επαναλήψεις του. «Σίγουρα, υπάρχουν, τάσεις στην ιστορία», παραδέχονται, και οι πιο αξιόπιστες εκδοχές της καθιερωμένης θεωρίας δεν αφορούν αναπόφευκτους κανόνες, αλλά, επακριβώς, τάσεις: μια εξέλιξη δημιουργεί συνθήκες που είναι ευνοϊκές για μια άλλη. Μετά τη γεωργία ήρθαν πυκνότεροι οικισμοί, πόλεις, κυβερνήσεις. «Μακροπρόθεσμα», παραδέχονται, «ο άνθρωπος είναι ένα είδος που έγινε σκλάβος των καλλιεργειών του: το σιτάρι, το ρύζι, το κεχρί και το καλαμπόκι τρέφουν τον κόσμο και δύσκολα μπορεί να φανταστεί κανείς τη σύγχρονη ζωή χωρίς αυτά». Δεν αμφισβητούν ότι οι κοινωνίες τροφοσυλλεκτών –με κάποιες γοητευτικές εξαιρέσεις– τείνουν να εμφανίζουν λιγότερη συσσώρευση κεφαλαίου και ανισότητα από τις κοινωνίες της εγκατεστημένης γεωργίας. Συμφωνούν απόλυτα με πολλούς εξελικτικούς των τελευταίων δύο αιώνων ότι «κάτι πήγε τρομερά λάθος στην ανθρώπινη ιστορία». Την ίδια στιγμή, μια εντελώς εύλογη διαπίστωση διατρέχει την Απαρχή των πάντων. Τα ανθρώπινα όντα χαρακτηρίζονται τόσο από φιλοβασιλικές όσο και από βασιλοκτονικές παρορμήσεις∙ έχουμε την τάση να υψώνουμε ιεραρχίες και έχουμε την τάση να τις ανατρέπουμε. Μπορούμε να είμαστε βαθιά απάνθρωποι και βαθιά στοργικοί. «Οι βασικές αρχές του αναρχισμού –αυτοοργάνωση, εθελοντική ένωση, αλληλοβοήθεια– παρέπεμπαν σε μορφές ανθρώπινης συμπεριφοράς που θεωρούσαν δεδομένο ότι υπάρχουν σχεδόν από την αρχή της ανθρωπότητας», έγραψε ο Γκρέμπερ για τους αναρχικούς στοχαστές του δέκατου ένατου αιώνα στο Fragments of an Anarchist Anthropology / Θραύσματα μιας αναρχικής ανθρωπολογίας (2004). «Το ίδιο ισχύει για την απόρριψη του κράτους και κάθε μορφής δομικής βίας, ανισότητας ή κυριαρχίας». Η Απαρχή των πάντων μπορεί να διαβαστεί σαν μια προσπάθεια οικοδόμησης της υπόθεσης για το τι ισχύει «από την αρχή της ανθρωπότητας». Θα πρέπει να αποδεχτούμε πρόθυμα ότι τα ανθρώπινα όντα αντιστέκονται συστηματικά στην κυριαρχία, ακόμα κι αν συστηματικά επιδιώκουν να κυριαρχήσουν∙ ότι η αυτοοργάνωση, η εθελοντική ένωση και η αλληλοβοήθεια είναι δυνάμεις ζωτικής σημασίας για την κοινωνική μας ιστορία. Απλώς ο Γκρέμπερ και ο Γουένγκροου δεν αρκούνται στην επισήμανση των σημείων αυτών: θέλουν να εδραιώσουν την ύπαρξη μεγάλων, πυκνών οικισμών που μοιάζουν με πόλεις, χωρίς άρχοντες ή κανόνες∙ και, μόλις το τοπίο των εικασιών ξεκαθαρίσει, δεν μας μένει κανένα παράδειγμα που να μην είναι αμφιλεγόμενο. Παρ’ όλα τα εμπειρικά του ελαττώματα, το βιβλίο πρέπει να λογιστεί ως μια ευφάνταστη επιτυχία. Το Κεφάλαιο του Μαρξ συνοδεύτηκε από ένα οικοδόμημα προϊστορικών και ιστορικών εικασιών∙ οι βασικές αρχές του μαρξισμού δεν στηρίζονται ή καταρρίπτονται μαζί με αυτές. Η Απαρχή των πάντων προβάλει έναν ισχυρισμό που επίσης είναι ανεξάρτητος από όλα τα θραύσματα αγγείων και όλες τις σημειώσεις που λήφθηκαν στο πεδίο των ανασκαφών. Σε μια εποχή που η κοινωνική κριτική προχωρεί σε μεγάλο βαθμό στο όνομα της ισότητας, με τον τρόπο της ενεργητικής κοινωνικής προφητείας, οι συγγραφείς υποστηρίζουν ότι το πρωταρχικό μας μέλημα αντ’ αυτού θα έπρεπε να είναι η ελευθερία, στην οποία περιλαμβάνουν την ελευθερία «να κινούμαστε, να μην υπακούμε, να αναδιοργανώνουμε τους κοινωνικούς δεσμούς». Αξίζει να αναφερθεί ότι ο Γκρέμπερ, σε βιβλία όπως The Utopia of Rules / Η ουτοπία των κανόνων (2015) και το Bullshit Jobs / Σκατοδουλειές (2018), ήταν ακριβώς ένας τέτοιος κοινωνικός προφήτης: σατιρικός, αλλόκοτος, συναρπαστικός. Είναι αδύνατο να μην θρηνήσουμε την απώλεια αυτής της φωνής. Το όραμά του έχει ιδιαίτερη σημασία γιατί δεν εντάσσεται εύκολα στις συνήθεις πολιτικές θέσεις της εποχής μας. Αυτό που δεν πρέπει να παραβλέψουν οι αναγνώστες της Απαρχής είναι ότι το είδος της ανισότητας που κυρίως μας ανησυχεί σήμερα προβληματίζει τους συγγραφείς μόνο στον βαθμό που έρχεται σε σύγκρουση με την ελευθερία. Στον πυρήνα του προβληματισμού τους βρίσκεται μια εντυπωσιακή πρόταση για τις ανθρώπινες αξίες, για τη φύση μιας καλής και δίκαιης ύπαρξης. Και με αυτόν τον τρόπο μπορούμε να προσεγγίσουμε επωφελώς το βιβλίο αυτό έχοντας κατά νου την δήλωση αποποίησης ευθύνης του Ρουσσώ: «Δεν θα πρέπει να θεωρούμε τις έρευνες τις οποίες μπορεί κανείς να διεξάγει πάνω στο θέμα αυτό ως ιστορικές αλήθειες, αλλά μόνο ως υποθετικούς και υπό όρους συλλογισμούς, πιο κατάλληλους να διαφωτίσουν την φύση των πραγμάτων παρά να αποκαλύψουν την πραγματική τους καταγωγή». Ναι, πολλά επιχειρήματα μπορούν να προβληθούν ενάντια στο αναρχικό όραμα των Γκρέμπερ και Γουένγκροου∙ κάποια λειτουργούν και ως επιχειρήματα κατά των ελευθεριακών. (Αναλογιστείτε, για παράδειγμα, την παράδοξη φύση της «ελευθερίας της ανυπακοής»: δεν μπορούν να μας διατάζουν –και επομένως δεν μπορούμε να μην υπακούσουμε διαταγές– χωρίς θεσμούς που να εξουσιοδοτούν την διαταγή.) Αλλά αυτά είναι, επακριβώς, επιχειρήματα∙ μπορεί να είναι λάθος, εν μέρει ή στο σύνολό τους. Θα πρέπει να σταθμιστούν, να αξιολογηθούν, να δοκιμαστούν και ίσως να τροποποιηθούν ενόψει αντεπιχειρημάτων. Και το χειρότερο επιχείρημα που μπορούμε να προβάλουμε ενάντια στον αναρχισμό –ενάντια σε μια πολιτική χωρίς πολιτική– είναι ότι στην πράξη δεν τον έχουμε δει ακόμα να λειτουργεί. «Εάν η αναρχική θεωρία και πρακτική δεν μπορούν να συμβαδίσουν με –πόσο μάλλον να προχωρήσουν πέρα από– ιστορικές αλλαγές που άλλαξαν ολόκληρο το κοινωνικό, πολιτιστικό και ηθικό τοπίο», έγραψε πριν από τρεις δεκαετίες ο διαπρεπής αναρχικός Μάρεϊ Μπούκτσιν, «όλο το κίνημα θα γίνει όντως αυτό που Τέοντορ Αντόρνο το αποκαλούσε – ένα “φάντασμα”». Ζούμε στην εποχή του διαδικτύου, του γάμου των ομοφυλόφιλων, της τεχνητής νοημοσύνης, της κλιματικής κρίσης. Δεν χρειάζεται να κοιτάξουμε το προϊστορικό μας παρελθόν για να αποφασίσουμε τι να σκεφτούμε για αυτά τα πράγματα. «Παρακαλώ, κύριε Μακ Κουέντι, πώς γίνεται όλοι οι κύριοι του έθνους σας να ξεκινούν ό,τι γράφουν με τη “βρεφική ηλικία της κοινωνίας”;» ρωτά ένας επικούρειος αιδεσιμότατος έναν πολιτικό οικονομολόγο στο μυθιστόρημα του Τόμας Λοβ Πίκοκ στο Κάστρο του Κρότσετ (1831). Αυτή η συνήθεια, τόσο εδραιωμένη εκείνη την εποχή, έχει επιμείνει και στη δική μας. Η απαρχή των πάντων κάποιες φορές μου θύμισε το παγκόσμιο μπεστ σέλερ της Ριάν Άισλερ από το 1987, Η κύλιξ και το ξίφος. Η Άισλερ, ερευνώντας τη Νεολιθική εποχή, βρήκε ένα άλλοτε διαδεδομένο μοντέλο «συνεργασίας» που ήταν φιλικό προς τις γυναίκες να αντικαθίσταται, σταδιακά, με το μοντέλο «κυριαρχίας» της «ανδροκρατίας». Όπως οι Γκρέμπερ και Γουένγκροου, έτρεφε βαθιά αντιπάθεια προς την κυριαρχία. Όπως αυτοί, και εκείνη αγαπούσε ένα όραμα ελευθερίας και αμοιβαίας φροντίδας∙ όπως αυτοί, και εκείνη νόμιζε ότι το βρήκε στη Μινωική Κρήτη. Αλλά το ηθικό επιχείρημα εδώ δεν εξαρτάται από το αν πιστεύουμε ότι η ισοκρατία μεταξύ των δύο φύλων ήταν ευρέως διαδεδομένη κάποτε: αντίστοιχα, μια αρχαία γενεαλογία δεν καθιστά ορθή την πατριαρχία. Οι κοινωνικοί προφήτες, συμπεριλαμβανομένων όσων ανήκουν στην αναρχική παράδοση –από τον Πιοτρ Κροπότκιν και την Έμμα Γκόλντμαν μέχρι τον Πωλ Γκούντμαν και τον Ντέιβιντ Γκρέμπερ– συμβάλλουν σημαντικά στη διεύρυνση της κοινωνικής και πολιτικής μας φαντασίας. Κοιτάζοντας μπροστά, μπορούμε να διεξάγουμε τα δικά μας πειράματα στη ζωή μας. Μπορούμε να επινοήσουμε τα στάδια που θα θέλαμε να δούμε. Αυτό σκέφτηκε εντέλει και ο Ρουσσώ. Όταν δημοσίευσε το Κοινωνικό Συμβόλαιο (1762), είχε εγκαταλείψει την ιδέα ότι το πολιτικό επιχείρημα θα πρέπει να στηρίζεται σε κάποια αρχέγονη ουτοπία. «Αντί να πιστεύουμε ότι δεν υπάρχει ούτε αρετή ούτε ευτυχία για εμάς», υποστήριξε, «ας προσπαθήσουμε ν’ αντλήσουμε από το κακό το ίδιο το φάρμακο που θα το θεραπεύσει»– ας αναδιοργανώσουμε την κοινωνία, δηλαδή, μέσω ενός καλύτερου κοινωνικού συμβολαίου. Δεν έχει σημασία η απαρχή, μας προέτρεπε: δεν θα βρούμε το μέλλον μας στο παρελθόν μας. © THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS 2022 — Μετάφραση: Μιμή Βασιλάκη Σημ. ARB: Ευχαριστούμε τον καθηγητή Αντώνη Χατζημωυσή για τις παρατηρήσεις του. [1] Ιροκεζόφωνο έθνος της βόρειας ακτής της λίμνης Οντάριο (Σ.τ.Μ.). [2] Βλ. https://bit.ly/3xUOVrP [3] Εδώ ο συγγραφέας κάνει ένα λογοπαίγνιο που δεν αποδίδεται στα ελληνικά: less Birmingham than Burning Man (Σ.τ.Μ.).

Αναζητώντας την ουτοπία

Σύνδεση