Μελετώντας την Ελληνική Επανάσταση με ενσυναίσθηση

Mark Mazower, Η Ελληνική Επανάσταση, μτφρ. Κώστας Κουρεμένος, επιμ. Κώστας Λιβιεράτος, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2022, σελ. 566 Ο Μαρκ Μαζάουερ δεν χρειάζεται διαπιστευτήρια. Έλληνας πολίτης πια, είναι γνωστός στο ελληνικό και το διεθνές κοινό για τα πολυβραβευμένα και ευπώλητα βιβλία του που μελετούν την ιστορία της Ευρώπης, της Ελλάδας και των Βαλκανίων, κυρίως τον 20ό αιώνα. Είναι ιστορικός που κινείται με μεγάλη άνεση ανάμεσα σε γλώσσες και κουλτούρες, εντοπίζοντας το σημαντικό ακόμη και μέσα σε αυτό που μοιάζει ασήμαντο και προσδίδοντάς του νόημα ως στοιχείου της ιστορικής αφήγησης και ερμηνείας. Η δυνατότητά του να απευθύνεται σε ένα ευρύτερο κοινό που υπερβαίνει τον κύκλο των ειδικών είναι από τις μεγαλύτερες αρετές της γραφής του. Το νέο του βιβλίο, που εκδόθηκε σχεδόν ταυτόχρονα στα αγγλικά και στα ελληνικά, έκλεισε εμβληματικά το επετειακό έτος 2021 καταθέτοντας μια ολική και τολμηρή αφήγηση για την Ελληνική Επανάσταση. Έγινε αμέσως best-seller, επιβεβαιώνοντας την απήχηση συνθετικών έργων, ανεξαρτήτως του όγκου τους, τα οποία ανταποκρίνονται σε αναζητήσεις του αναγνωστικού κοινού. Η Ελληνική Επανάσταση του Μαζάουερ συνθέτει στην πραγματικότητα τη σημαντική ελληνική ιστοριογραφική παραγωγή που έχει προηγηθεί, αξιοποιώντας τα πορίσματα τόσο της παλαιότερης όσο και τη σύγχρονης έρευνας, περιλαμβάνοντας μάλιστα ανέκδοτες διδακτορικές διατριβές, δημοσιεύσεις πρωτογενών πηγών και μια εξαιρετικά εκτεταμένη διεθνή βιβλιογραφία, σοφά επιλεγμένη ώστε να δίνει φωνή κατά προτεραιότητα στους μάρτυρες των γεγονότων. Εμμέσως, μέσα από τις αναφορές και τις υποσημειώσεις του, ο συγγραφέας συστήνει στο διεθνές κοινό τους έλληνες και τις ελληνίδες ιστορικούς, που συστηματικά τις τελευταίες δεκαετίες έχουν μελετήσει τις αρχειακές πηγές και έχουν δημοσιεύσει σειρά μελετών για μια μεγάλη ποικιλία θεμάτων κοινωνικής, οικονομικής, πολιτικής και πολιτισμικής ιστορίας. Ταυτόχρονα, η αφήγηση του συγγραφέα περιέχει συνεχείς αναφορές στο παρόν ώστε να διεγείρεται η περιέργεια του αναγνώστη και να παρακινείται να φανταστεί και να ανακαλύψει το παρελθόν μέσα από οικείες εικόνες. Αυτό ισχύει πολύ περισσότερο για τον χώρο, για το τοπίο. Ένα σύγχρονο τουριστικό φυλλάδιο για την Οδησσό αξιοποιείται για να φανεί η ελληνική εμπορική παρουσία στην πόλη την εποχή ίδρυσης της Φιλικής Εταιρείας (σ. 7-8). Η εικόνα της Ερμούπολης όπως τη βλέπει σήμερα ο ταξιδιώτης που πλησιάζει με το φεριμπότ είναι η αφετηρία για να σκιαγραφηθεί σε αντιδιαστολή η εικόνα της πόλης τον 19ο αιώνα (σ. xxv). Είναι το σημερινό τοπίο των πόλεων από το οποίο ξεκινά ο συγγραφέας για να εντοπίσει τα ίχνη του παρελθόντος, τις σιωπές, τις επιβιώσεις και τους μετασχηματισμούς. Η γοητευτική αφήγηση διαπλέκει το παρελθόν με το παρόν με στόχο τη νοηματοδότηση της ιστορικής αλλαγής. Έτσι, μέσα από το γνωστό αποκαλύπτεται το άγνωστο και η ιστορία γίνεται κοινό κτήμα. Αυτό ισχύει και για τα ίδια τα γεγονότα, όπως μάχες, συνθήκες, συμμαχίες, τα οποία υπάρχουν σταθερά σε όλες τις ιστορίες της Επανάστασης. Εδώ, τα γνωστά γεγονότα πλαισιώνονται από άλλες πτυχές, πηγές ξαναδιαβάζονται και αποδελτιώνονται, νέα τεκμήρια αξιοποιούνται, ώστε να στηθεί μια πλοκή που θα έμοιαζε μυθιστορηματική αν δεν ήταν βαθιά ιστορική. Η ιστορία του 1821 που γράφει ο Μαζάουερ είναι αναμφίβολα απομυθοποιητική και για τον λόγο αυτό είναι εξαιρετικά σημαντική η συμβολή της στην αναθεώρηση «θελκτικών μύθων» (έκφραση του Αριστοτέλη Βαλαωρίτη)[1] που τροφοδότησαν και σε μεγάλο βαθμό εξακολουθούν να τροφοδοτούν τη σχολική και τη δημόσια ιστορία. Είναι σαφές ότι οι πρωταγωνιστές αυτής της ιστορίας δεν είναι οι ήρωες των σχολικών βιβλίων, αλλά ιστορικές προσωπικότητες με αρετές και ελαττώματα, που η αφήγηση μας βοηθά να τους καταλάβουμε, όχι να τους κρίνουμε. Ο συγγραφέας, για παράδειγμα, περιγράφει τις άστοχες ενέργειες και την απρονοησία του Αλέξανδρου Υψηλάντη χωρίς εξωραϊσμούς (σ. 29-30) και δεν αποσιωπά την επαμφοτερίζουσα στάση του Οδυσσέα Ανδρούτσου ανάμεσα στην οθωμανική και την ελληνική διοίκηση (σ. 171-172). Παρακολουθεί επίσης τους εύλογους δισταγμούς του Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη να διακινδυνεύσει τη θέση του Οθωμανού μπέη ξεκινώντας μια εξέγερση (σ. 69). Παρουσιάζει λοιπόν τα ανθρώπινα διλήμματα, τις αμφιταλαντεύσεις, τις αλλαγές στρατοπέδων, τη ρευστότητα των ταυτοτήτων μέσα στην κοσμογονική αλλαγή που φέρνει πάντα μια Επανάσταση. Η μετάβαση από τον παλιό οθωμανικό κόσμο στο νεοτερικό κόσμο του έθνους-κράτους υπήρξε δραματική με όλη τη σημασία της λέξης και αποκαλύπτεται ανάγλυφα στον αγροτικό πληθυσμό, τον βασικό συντελεστή αυτής της ιστορίας. Σε πολλά σημεία του βιβλίου παρουσιάζεται η πολυπλοκότητα των σχέσεων χριστιανών και μουσουλμάνων στον Μοριά και τη Ρούμελη – σχέσεις φιλικές, γειτονικές, ιεραρχικές, σχέσεις εξουσίας· ο φόβος των χωρικών για τις συνεχείς λεηλασίες, τις κατεστραμμένες σοδειές, τα οθωμανικά αντίποινα, την ωμή βία· η προσφυγιά που έφτιαχνε ταυτότητα. Η μεγάλη αρετή του βιβλίου είναι, κατά τη γνώμη μου, οι προσωπικές ιστορίες που όλες μαζί φτιάχνουν την ιστορία της Επανάστασης, τα πρόσωπα, άνδρες και γυναίκες, επώνυμοι και αφανείς, όσων σώθηκαν οι μαρτυρίες, οι μικρές ιστορίες που φτιάχνουν τη μεγάλη ιστορία. Αν έργο του ιστορικού, όπως έγραφε ο Φερνάν Μπρωντέλ, είναι να ζωντανεύει τους νεκρούς, ο Μαρκ Μαζάουερ το έχει σίγουρα πετύχει. Παρακολουθεί με ενσυναίσθηση τις σκέψεις και τις πράξεις των επαναστατικών υποκειμένων –και όχι μόνο· μαζί τους και όλων εκείνων που εμπλέχτηκαν στην Επανάσταση, μπέηδων και προξένων, αξιωματούχων και σκλάβων, χωρίς εξωραϊσμούς και συγκαταβατικότητα. Είναι λοιπόν μια αφήγηση προσωποκεντρική –αλλά όχι ατομοκεντρική– που δίνει έμφαση στην κοινωνική ιστορία, στην ανάλυση του ρόλου των ποικίλων κοινωνικών ομάδων και των ανταγωνισμών που προϋπήρχαν, οξύνθηκαν ή και συγκροτήθηκαν στη διάρκεια της Επανάστασης. Έμποροι, πρόκριτοι, Φαναριώτες, καραβοκύρηδες και οπλαρχηγοί είναι οι βασικές κοινωνικές ομάδες που συνεργάζονται και συγκρούονται γύρω από τη διεκδίκηση της εξουσίας μετά την αμφισβήτηση της οθωμανικής νομιμότητας. Λείπει, νομίζω, μια πιο συστηματική παρουσίαση του ρόλου της Εκκλησίας –Οικουμενικού Πατριαρχείου και ορθόδοξου κλήρου– πέρα από τον ρόλο μεμονωμένων ιεραρχών όπως ο Ιγνάτιος Ουγγροβλαχίας και ο Παλαιών Πατρών Γερμανός. Ας αναλογιστούμε το πυκνό δίκτυο των ορθόδοξων μοναστηριών, με μεγάλες περιουσίες και ισχυρή επίδραση στη ζωή των ανθρώπων, όπως άλλωστε δείχνει ο συγγραφέας και με την περίπτωση του Παπουλάκου (σ. 384-386). Ο ρόλος του ορθόδοξου κλήρου στη διάρκεια της οθωμανικής κυριαρχίας ήταν πολλαπλός –οικονομικός, κοινωνικός, ιδεολογικός–, ιδιαίτερα στο επίπεδο των τοπικών κοινοτήτων. Ο πρωταρχικός ρόλος της θρησκείας στη διαμόρφωση της ελληνικής εθνικής ταυτότητας εξάλλου, ιδιαίτερα τη στιγμή που ξεκίνησε η Επανάσταση, καθιστά και τον ρόλο του κλήρου καθοριστικό από πολλές απόψεις. Από τα πρόσωπα των οποίων τις ιστορίες αφηγείται ο συγγραφέας, απουσιάζει ο Κοραής και γενικότερα ο κόσμος των γραμμάτων, τουλάχιστον στον βαθμό που, κατά τη γνώμη μου, θα τους αναλογούσε. Είναι μια επιλογή που συνδέεται προφανώς με τα ερωτήματα που κάθε ιστορικός θέτει κατά προτεραιότητα και που για να τα απαντήσει αξιοποιεί τα πλέον πρόσφορα τεκμήρια. Εντούτοις, η ιδεολογική προετοιμασία της Επανάστασης μέσω της παιδείας, η πυκνή προεπαναστατική εκδοτική δραστηριότητα (βιβλία και περιοδικά) και ο πολλαπλασιασμός των σχολείων ενέπλεκαν τις ομάδες που πρωτοστάτησαν στην επανάσταση, εμπόρους και προκρίτους, και αποτέλεσαν σημαντικούς δείκτες των ιστορικών μετασχηματισμών. Ο Αδαμάντιος Κοραής, ο λεγόμενος «σοφός των Παρισίων», είχε καθοριστική επίδραση στη διαμόρφωση της διεθνούς κοινής γνώμης για την Ελλάδα ενώ απολάμβανε μεγάλου κύρους μεταξύ των Ελλήνων.[2] Ο Κοραής ήταν ο λόγιος που έδειχνε στη Δύση, σύμφωνα με τους Έλληνες, ότι η Ελλάδα εξακολουθούσε να παράγει «σοφούς» και επιβεβαίωνε στα δύσπιστα μάτια της την αρχαιοελληνική καταγωγή τους.[3] Η σημασία της παιδείας και η ανθεκτικότητα των σχολείων μέσα στη φωτιά του πολέμου είναι εξάλλου ένα επιπλέον στοιχείο το οποίο μπορεί να προσκομιστεί για να επιβεβαιώσει τη βασική υπόθεση του συγγραφέα για την αξιοθαύμαστη ανθεκτικότητα του ελληνικού λαού. Για παράδειγμα, το 1824 λειτουργούσαν τουλάχιστον 15 αλληλοδιδακτικά σχολεία σε Πελοπόννησο, Ρούμελη και νησιά και ένα σχολείο για δασκάλους – παιδαγωγική ακαδημία θα λέγαμε σήμερα, στο Άργος. Κάποια είχαν μόλις ιδρυθεί.[4] Σε όλα τα επίπεδα, οι Έλληνες επιδίωκαν να παρουσιάσουν τον αγώνα τους με πολιτικούς όρους αναγνωρίσιμους από την ευρωπαϊκή διπλωματία. Υιοθέτησαν λοιπόν το σύγχρονο είδος πολιτικής με την αντιπροσωπευτική διακυβέρνηση και την ιδέα μιας ισχυρής συγκεντρωτικής πολιτικής αρχής. Χρησιμοποίησαν το τυπογραφείο και εν γένει τον Τύπο (ακόμη και την σάτιρα) ως μέσο πολιτικής επικοινωνίας. Και τέλος εισήγαγαν ένα νέο είδος πολιτικής κουλτούρας μέσω της κρατικής γραφειοκρατίας (δημοσιονομικές στατιστικές π.χ.) και της γλώσσας της διοίκησης (αξιώματα κ.λπ.). Όλα αυτά αποτελούσαν επιλογές των πολιτικών ηγετών της Επανάστασης σε συνάρτηση με το κρατικό πρότυπο που οραματίζονταν, αλλά ταυτόχρονα απευθύνονταν προς το εξωτερικό, προς το διεθνές περιβάλλον, το οποίο, όπως γνώριζαν, ήταν καθοριστικό για την επίτευξη των επαναστατικών στόχων. Ο συγγραφέας δίνει ιδιαίτερη έμφαση στη διεθνή σημασία της Ελληνικής Επανάστασης για μια σειρά από νεοτερικά φαινόμενα των οποίων εντοπίζει εκεί τις απαρχές – σωστότερα και εκεί. Πρόκειται για τα στοιχεία της ιστορικής αλλαγής, των μεγάλων μετασχηματισμών που συντελέστηκαν μέσα σε επτά χρόνια και των οποίων είχαν συνείδηση και οι μετέχοντες και οι παρατηρητές και που χαρακτηρίζουν τον 19ο αιώνα συνολικά. Μέσα από μια συγκριτική ματιά λοιπόν, ο Μαζάουερ αναλύει την Ελληνική Επανάσταση ως μέρος ενός κόσμου που γεννιέται και ο οποίος υπερβαίνει τη νοτιοανατολική γωνιά της Ευρώπης. Όπως διαπιστώνει, τότε εκδηλώνεται η βίαιη σύγκρουση εθνοτήτων που θα κορυφωθεί τον επόμενο αιώνα σε ολόκληρη την Ευρώπη. Στην ελληνική περίπτωση μάλιστα, θα καταλήξει στην αδυναμία συνύπαρξης Ελλήνων και Τούρκων, όπως θα εκφραστεί αφοριστικά από τη Συνθήκη της Λωζάννης. Αφετέρου, το 1821, δεν είναι μόνο οι απαρχές του θριάμβου του εθνικισμού, αλλά και της ιδέας μιας διεθνώς οργανωμένης κοινωνίας κρατών (σ. xxviii). Στο επίπεδο των διεθνών σχέσεων, για πρώτη φορά τότε εμφανίζεται η ιδέα της δικαιολογημένης επέμβασης στις εσωτερικές υποθέσεις άλλου κράτους για ανθρωπιστικούς λόγους – το δικαίωμα της επέμβασης (σ. 35, 398).[5] Στο ίδιο πλαίσιο, αναδύεται στη συγκυρία εκείνη ένα νέο υποκείμενο, ο άμαχος που υποφέρει, που βρίσκεται στις απαρχές ενός άλλου σύγχρονου φαινομένου: της πολιτικής για την οργανωμένη διεθνή αρωγή η οποία βασίζεται ακριβώς στην αυστηρή διάκριση ανάμεσα σε μαχητές και αμάχους (σ. 379-380). Ο φιλελληνισμός εξάλλου, όπως επισημαίνει ο συγγραφέας, αποτέλεσε έκφραση ενός νέου είδους πολιτικής με διεθνή και λαϊκά χαρακτηριστικά, μέσω της οποίας αποδοκιμάζονταν οι συντηρητικοί ηγέτες και στηρίζονταν τα δίκαια των λαών. Το ρεύμα αυτό οδήγησε για πάνω από εκατό χρόνια, μέχρι και τον ισπανικό εμφύλιο, χιλιάδες μαχητών να σπεύσουν να προσφέρουν εθελοντικά ακόμη και τη ζωή τους στο όνομα της ελευθερίας των άλλων (σ. 218). Μια σειρά από διεθνή ζητήματα, όπως ο αγώνας εναντίον της δουλείας, συνδέθηκαν με τον ελληνικό αγώνα για την ανεξαρτησία, ο οποίος υπήρξε άλλωστε καταλυτική εμπειρία για Αμερικανούς, και όχι μόνο, φιλελεύθερους που άντλησαν από τη μνήμη εκείνης της εποχής για να αγωνιστούν στη συνέχεια για την ειρήνη και την κοινωνική δικαιοσύνη. Ο αγώνας των Ελλήνων δεν διεξήχθη μόνο στα πεδία των μαχών και στις διπλωματικές συναντήσεις αλλά και μέσω του Τύπου και της σωματειακής οργάνωσης στις δυτικές πρωτεύουσες. Ο Μαζάουερ αναδεικνύει την κοινή γνώμη ως μεταμορφωτική διεθνή δύναμη, σε συνδυασμό με ένα νέο είδος μαζικής πολιτικής. Η πρωτόγνωρη δημόσια συζήτηση που διεξήχθη στις ευρωπαϊκές πρωτεύουσες γύρω από την Ελληνική Επανάσταση αποκάλυψε ακριβώς, όπως αναλύει ο συγγραφέας, μια νέα δύναμη στις διεθνείς σχέσεις, αρκετά αποτελεσματική μάλιστα όπως έδειξαν οι διπλωματικές εξελίξεις. Το βασικό ερώτημα του συγγραφέα το οποίο διατρέχει όλο το βιβλίο είναι γιατί πέτυχε η Ελληνική Επανάσταση. Ένα ερώτημα που διατυπώνεται με αφετηρία τη διαπίστωση ότι η επιτυχία της Ελληνικής Επανάστασης αποτελεί αναμφίβολα έκπληξη όχι μόνο για τον ιστορικό αλλά και για τους διπλωμάτες της εποχής, τουλάχιστον όταν ξεκίνησε. Πράγματι, όλα ήταν αρνητικά: το διεθνές κλίμα, ο γεωγραφικός κατακερματισμός των ελληνικών πληθυσμών, η προηγούμενη αρνητική εμπειρία και μνήμη των Ορλωφικών, η έλλειψη αρχηγού, η απουσία στρατιωτικής οργάνωσης, το ασήμαντο μέγεθος της ελληνικής συνωμοτικής οργάνωσης, της Φιλικής Εταιρείας, η ασύμμετρη αναμέτρηση με μια ισχυρή αυτοκρατορία, η ασάφεια του οράματος της επόμενης μέρας – μετά την κατάλυση της οθωμανικής τάξης. Γιατί πέτυχε λοιπόν; Ή, σωστότερα, γιατί δεν απέτυχε; Όπως σε όλα τα ιστορικά ερωτήματα, η απάντηση είναι σύνθετη και συνδυάζει κοινωνικοοικονομικά δεδομένα, πολιτικές συγκυρίες και τυχαιότητα. Αναμφίβολα συνέτρεξαν μια σειρά από παράγοντες –ποτέ ένας μόνο δεν φτάνει– τόσο τοπικοί όσο και διεθνείς. Αριστοτεχνικά ο Μαρκ Μαζάουερ ξετυλίγει το κουβάρι της ανώμαλης και σπειροειδούς πορείας προς την εθνική χειραφέτηση και δείχνει ότι όλα τα σενάρια ήταν πιθανά. Η Ελληνική Επανάσταση του Μαρκ Μαζάουερ εκτυλίσσεται σαν μια συναρπαστική ιστορία γεμάτη απρόοπτα και δραματικές κορυφώσεις, η οποία ξεκινά με την ίδρυση της Φιλικής Εταιρείας το 1814 και τελειώνει το 1906 με τον θάνατο του Απόστολου Μαυρογένη, τελευταίου επιζώντα αγωνιστή. Ο Αγώνας ήταν πλέον, στις αρχές του 20ού αιώνα, μέρος της ιστορικής μνήμης, ενώ είχε παγιωθεί το πάνθεον των ηρώων αγωνιστών. Λίγα χρόνια πριν τον θάνατο του Μαυρογένη εξάλλου είχαν γίνει τα εγκαίνια του έφιππου ανδριάντα του Κολοκοτρώνη, όπου ήταν και εκείνος παρών, εκπροσωπώντας τη γενιά της Επανάστασης. Ξεχασμένος σήμερα ο Μαυρογένης, ζωντανεύει μαζί με άλλους πρωταγωνιστές της ιστορικής αλλαγής του ’21 μέσα στις σελίδες της μυθιστορηματικής ιστοριογραφίας του Μαζάουερ. Ο συγγραφέας μοιάζει να κρατάει το πινέλο όχι ενός Ντελακρουά αλλά ενός Ρέμπραντ. [1]Αρ. Βαλαωρίτης, Αθανάσης Διάκος. Αστραπόγιαννος, Αθήνα 1867, σ. 64-66 στο Αλέξης Πολίτης, Το μυθολογικό κενό. Δοκίμια και σχόλια για την ιστορία, τη φιλολογία, την ανθρωπολογία και άλλα, Πόλις, Αθήνα 2000, σ. 11-12. [2] Βλ. ενδεικτικά από μια μεγάλη βιβλιογραφία: Σοφία Ματθαίου, «Ο Κοραής και οι Έλληνες κλασικοί φιλόλογοι τον 19ο αιώνα», στο Κατερίνα Δέδε - Δημήτρης Δημητρόπουλος (επιμ.), «Η ματιά των άλλων». Προσλήψεις προσώπων που σφράγισαν τρεις αιώνες (18ος-20ός), ΙΝΕ/ΕΙΕ, Αθήνα 2012, σ. 51-68. [3] Χριστίνα Κουλούρη, Φουστανέλες και χλαμύδες. Ιστορική μνήμη και εθνική ταυτότητα 1821-1930, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2021, σ. 145, 153, 161-164. [4] Μάριος Λιβιεράτος, Η εκπαίδευση ως εθνοκρατικός θεσμός: πρωτοβάθμια σχολεία κατά την επαναστατική και καποδιστριακή περίοδο (1821-1831), Διπλωματική εργασία, ΠΜΣ Πολιτική Επιστήμη και Νεότερη Ιστορία, Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας, Πάντειον Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών, Αθήνα 2020. [5] Πβ. και Alexis Heraclides, Ada Dialla, Humanitarian intervention in the long nineteenth century. Setting the precedent, Manchester University Press, Μάντσεστερ 2015.

Μελετώντας την Ελληνική Επανάσταση με ενσυναίσθηση

Σύνδεση