Η ανακάλυψη της ύστερης αρχαιότητας

Πήτερ Μπράουν, Ο κόσμος της ύστερης αρχαιότητας 150-750 μ.Χ., μτφρ. Ελένη Σταμπόγλη, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 1998, σελ. 238, 130 εικόνες. 1. Αναζητώντας τον χαμένο κόσμο Ο Μαλλαρμέ έχει γράψει πως ο κόσμος είναι καμωμένος για να καταλήξει σε ένα ωραίο βιβλίο. Στην ιστορία της λογιοσύνης συμβαίνει ενίοτε το αντίστροφο: ένα ωραίο βιβλίο ανοίγει μπροστά στα μάτια μας ολόκληρο κόσμο που παρέμενε έως τότε κρυμμένος και ακατάγραφος. Ο συγγραφέας οριοθετεί και χαρτογραφεί αυτόν τον κόσμο για πρώτη φορά, παρουσιάζει με ζωντάνια τα αξιοθέατα και τη φυσιογνωμία του, σε σημείο που να μοιάζει ώρες-ώρες σαν να έχει πλάσει ο ίδιος το σύμπαν που μας φέρνει να ανακαλύψουμε. Υπάρχουν όντως μερικά κεφαλαιώδη συγγράμματα της ιστορικής και αρχαιογνωστικής επιστήμης που θεμελιώνουν και εγκαινιάζουν συλλήβδην το πεδίο σπουδών με το οποίο καταγίνονται. Δημιουργούν στην πράξη έναν καινούργιο κλάδο επιστημονικής έρευνας, μια πρωτοπόρα και ρηξικέλευθη κατεύθυνση της σκέψης, και την κληροδοτούν στους κατοπινούς μελετητές για περαιτέρω επεξεργασία και ανάπτυξη. Τα έργα αυτά κατασκευάζουν έναν νέο μικρόκοσμο εντός του ιστορικού παρελθόντος, και η μακριά σκιά τους πέφτει πάνω στις εργασίες των επιγόνων για πολλές δεκαετίες. Για παράδειγμα, ο Έρικ Ντοντς, με το βιβλίο του Οι Έλληνες και το εξωλογικό (1951), πυροδότησε την ανθρωπολογική μελέτη της αρχαίας ελληνικής πνευματικότητας και εισήγαγε μια και καλή τα παραψυχολογικά φαινόμενα στην κοινόχρηστη εργαλειοθήκη της αρχαιογνωσίας. Ο Μίλμαν Πάρρυ, με τις διδακτορικές του διατριβές (Το παραδοσιακό επίθετο στον Όμηρο, Οι λογότυποι και η μετρική του Ομήρου, 1928) και τα κατοπινά δοκίμιά του (Ο σχηματισμός του ομηρικού στίχου, μεταθανάτια έκδοση 1971), διάβασε πρώτος το ομηρικό έπος ως αυτοσχέδια προφορική ποίηση βασισμένη σε τυποποιημένο γλωσσικό υλικό. Από την άλλη πλευρά, ο δικός μας Ιωάννης Κακριδής, με τις Ομηρικές έρευνές του (1944), εφηύρε εν πολλοίς τη νεοανάλυση, διερευνώντας πώς ο ποιητής της Ιλιάδας και της Οδύσσειας επεξεργάστηκε και προσάρμοσε αφηγηματικά πρότυπα από το ποιητικό ρεπερτόριο των παλαιότερων ηρωικών ασμάτων. Ο πολύς Μάρτιν Γουέστ, στη μνημειώδη σύνθεσή του Η ανατολική πλευρά του Ελικώνα (1997), έθεσε μεθοδικά τις βάσεις για τη συγκριτική εξέταση της αρχαίας ελληνικής γραμματείας σε σχέση με τα μεσανατολικά της πρότυπα. Ο Κέννεθ Ντόβερ, με τη μονογραφία του Η ομοφυλοφιλία στην αρχαία Ελλάδα (1978), έφερε στην επιφάνεια τη σπουδή της ερωτικής ζωής των αρχαίων λαών και την κατέστησε ανοιχτό πεδίο εμπειρικής έρευνας. Στον ίδιο εκλεκτό κύκλο των βιβλίων με την ισχυρότερη επίδραση στην αρχαιογνωστική επιστήμη εντάσσεται το υπέροχο δοκίμιο του Πήτερ Μπράουν για τον κόσμο της ύστερης αρχαιότητας. Το βιβλίο εκδόθηκε αρχικά το 1971, όταν ο συγγραφέας ήταν μόλις τριάντα πέντε χρονών (ηλικία «τρομερού παιδιού» για τα δεδομένα των ανθρωπιστικών σπουδών). Όταν ξανατυπώθηκε σε δεύτερη έκδοση με βιβλιογραφικά συμπληρώματα το 1989, είχε ήδη αναγνωριστεί ως κλασικό έργο αναφοράς, και ακόμη περισσότερο, ως απαρχή ενός νέου τομέα ιστορικής έρευνας. Πριν από τον Μπράουν η λεγόμενη «μεταγενέστερη» ή «ύστερη αρχαιότητα», δηλαδή το διάστημα από το 200 έως το 700 ή 800 μ.Χ. περίπου, δεν τύχαινε ιδιαίτερης προσοχής: αντιμετωπιζόταν λίγο-πολύ σαν συμβατική χρονολογική κατηγορία, χωρίς αναγνωρίσιμα διακριτικά γνωρίσματα, επιρρεπής σε κάθε λογής διαμελισμό και συγχωνεύσεις με τις ιστορικές περιόδους που προηγούνταν ή ακολουθούσαν. Το πρώτο τμήμα της λογαριαζόταν ως επίλογος της μεγάλης ιστορίας του ρωμαϊκού κράτους, κάτι σαν σκωληκοειδής απόφυση του πάλαι ποτέ ρωμαλέου κορμού της αυτοκρατορίας που είχε ακμάσει από τον Αύγουστο μέχρι τους Σεβήρους. Οι στερνοί αιώνες της, αφετέρου, προσκολλώνταν συνήθως στην παρεπόμενη εποχή του Βυζαντίου, σαν μακρουλό φύμα πάνω στις απαρχές της βυζαντινής χιλιετίας, κάνοντας αυτήν την τελευταία να μοιάζει κάπως με τα δολιχοκέφαλα ειδώλια των Κυκλαδιτών ή του Τζακομέττι. Κλασικιστές και βυζαντινολόγοι διαμερίζονταν τα ιμάτια της αμφίβολης εποχής και διεκδικούσαν το ένα ή το άλλο μέρος από το σώμα της, σαν τις δύο αντίπαλες μανάδες στο δικαστήριο του Σολομώντα. Όσοι πάλι αντίκριζαν την επίμαχη περίοδο στο σύνολό της, σαν ενιαία οντότητα, την κοιτούσαν συγκαταβατικά ή επιτιμητικά, αποκαλώντας την παρακμή και πτώση της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας – καθώς την είχε προγράψει από παλιά ο Γίββων, ο μέγας στυλίστας και ολέθριος ιστορικός. Ο ταλαντούχος νεαρός Μπράουν ήταν ίσως ο πρώτος ειδικός που ανέδειξε την ύστερη αρχαιότητα σαν διακριτό και αξιοπρόσεκτο κεφάλαιο της ιστορίας του πολιτισμού, σαν αυτόνομο κόσμο με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, που τον ξεχωρίζουν τόσο από την κλασική ελληνορωμαϊκή κοινωνία όσο και από την ακόλουθη περίοδο του Μεσαίωνα, βυζαντινού και δυτικού. Υπ’ αυτό το ερευνητικό πρίσμα, η ύστερη αρχαιότητα πρόβαλε ως εποχή ρευστή και μεταβατική, που η ιδιάζουσα ταυτότητά της έγκειται ακριβώς στη ρευστότητα και στις αλλεπάλληλες μεταβολές της. Ήταν ένας ηρακλείτειος χρόνος αέναης ροής, ένας καιρός κοσμοϊστορικών αλλαγών στην κοινωνία, την πολιτική, τη θρησκεία και τον πολιτισμό, οι οποίες εξελικτικά και σωρευτικά διαμόρφωσαν το γεωπολιτικό και πνευματικό τοπίο της Ευρώπης και της Εγγύς Ανατολής όπως το γνωρίζουμε εν πολλοίς και σήμερα. Κορυφαίοι διανοητές, από τον Ζακ Λε Γκοφ ώς τον Ουμπέρτο Έκο, έχουν αναζητήσει τις απαρχές της σύγχρονης Δύσης στον κόσμο του Μεσαίωνα, οπότε αρχίζει όντως να βλασταίνει το μέγα δέντρο της ευρωπαϊκής εμπειρίας. Όμως οι βαθύτερες ρίζες του δέντρου βρίσκονται στα χώματα της ύστερης αρχαιότητας, όπου το πλούσιο ελληνορωμαϊκό υπέδαφος γονιμοποιήθηκε με τα λιπάσματα της νέας πνευματικότητας από τις μονοθεϊστικές θεολογίες της Ασίας. Κατά τη διάρκεια της εποχής αυτής εξαφανίστηκαν παλαιά κραταιά μορφώματα, όπως η ηνωμένη ρωμαϊκή αυτοκρατορία και το περσικό βασίλειο των Σασσανιδών. Σε αντιστάθμισμα, αναδύθηκαν καινούργιοι ισχυροί σχηματισμοί, το βυζαντινό κράτος και η κοσμοκρατορία των Αράβων, που θα καθόριζαν τη μορφή και τα πεπρωμένα του μεσαιωνικού κόσμου. Οι αρχαίες θεότητες της Μεσογείου και της Ανατολής πέθαναν, αφήνοντας μόνο τις μορφές και τα ονόματά τους σκαλισμένα πάνω στις πέτρες. Στη θέση τους εγκαταστάθηκαν οι καινούργιες λατρείες του ζηλότυπου μοναδικού Θεού, ο Χριστιανισμός και το Ισλάμ, που η ανεπίλυτη διαμάχη τους στοιχειώνει έκτοτε την υφήλιο. Ο νέος τύπος κλειστής και αποκλειστικής θρησκευτικότητας επέφερε μακροπρόθεσμες συνέπειες: ο πάλαι ποτέ πολιτισμός της κοινότητας, η συλλογική εμπειρία της δημόσιας πολιτείας και των επαίνων του δήμου, που είχε καθορίσει την ελληνορωμαϊκή συνείδηση μέχρι και τις εποχές της αυτοκρατορικής ακμής, εξαντλείται. Αντ’ αυτού ανατέλλει μια κουλτούρα πιο ατομική και ιδιωτική, εστιασμένη στο εσώτερο βίωμα της προσωπικής ευθύνης και της ψυχικής ανέλιξης του πιστού. Η ένδοξη κλασική παιδεία δεν λησμονήθηκε ποτέ ολότελα, τα μεγάλα φιλολογικά έργα του παρελθόντος εξακολούθησαν να μελετώνται και να αντιγράφονται στη μία ή στην άλλη πλευρά του κόσμου. Όμως οι αξίες και τα διδάγματά τους επαναπροσδιορίστηκαν ξανά και ξανά, κάποιες φορές ριζικά και με απρόσμενους τρόπους, και προσαρμόστηκαν σε καινοφανείς εμπειρίες. Ο κύριος χώρος του δράματος της ύστερης αρχαιότητας είναι η οικεία μας λεκάνη της Μεσογείου και η κοντινή της Ανατολή, από την Ιβηρική Χερσόνησο έως τη Μεσοποταμία και το Ιράν. Υπέρογκες αρχιτεκτονικές στήνονται και εναλλάσσονται σαν σκηνικά: η Ρώμη των καισάρων και των λαμπρών μνημείων, οι επαύλεις των Συγκλητικών και οι βασιλικές του Βατικανού, η Κωνσταντινούπολη με τα απόρθητα τείχη και τον πολύβουο ιππόδρομο, η Κτησιφών του Χοσρόη με τα σμαλτωμένα της παλάτια, οι χίλιες και μία νύχτες της Βαγδάτης του Χαρούν αλ-Ρασίντ. Στην περιφέρεια της μεγαλεπήβολης αυτής σκηνοθεσίας απλώνεται ο περίγυρος του βορρά και της στέπας, όπου διαδραματίζονται πού και πού επεισόδια καθοριστικά για την κεντρική δράση: η Γαλατία της αφθονίας και η τραχιά Βρετανία, τα κρύα ρωμαϊκά στρατόπεδα στον Ρήνο και στον Δούναβη, τα Βαλκάνια των Σλάβων και οι σκήτες της αιγυπτιακής ερήμου, οι ασυγκράτητες νομαδικές ορδές στην Κεντρική Ασία, τα καραβάνια των Βεδουίνων της Αραβίας και τα παζάρια της Σαμαρκάνδης και της Μπουχάρας. Ένα πολύχρωμο σύνολο πρωταγωνιστών και κομπάρσων γεμίζει το μέγα θέατρο αυτού του κόσμου, ζώντας και πεθαίνοντας κατά τις σκηνικές οδηγίες της Ιστορίας: αυτοκράτορες με την πορφύρα και χαλίφες ντυμένοι στα μεταξωτά, λεγεωνάριοι και σιδηρόφρακτοι ιππείς, έμποροι πάνω σε καμήλες και βάρβαροι καβάλα σε γυμνά καπούλια αλόγων, γαιοκτήμονες και φοροεισπράκτορες, θεολόγοι και μυστικιστές, καλόγεροι και χωρικοί, ρήτορες και φιλόσοφοι, και πάνω από όλους οι εξορκισμένοι δαίμονες και οι παντοδύναμοι θεοί, οι αόρατοι πανταχού παρόντες της πανανθρώπινης εμπειρίας. 2. Η αυτοκρατορία ανασχηματίζεται Γύρω στο 200 μ.Χ. η ρωμαϊκή αυτοκρατορία βρισκόταν στο απόγειό της. Η Pax Romana και η ενιαία ελληνορωμαϊκή κουλτούρα επικρατούσαν σε ολόκληρο τον πολιτισμένο κόσμο, από τη Βρετανία ώς τον Ευφράτη, από τη Βόρεια Αφρική μέχρι τον Δούναβη και τον Ρήνο. Οι ταχύτατες θαλάσσιες συγκοινωνίες και το περίφημο ρωμαϊκό οδικό δίκτυο ένωναν τη μία άκρη του πελώριου κράτους με την άλλη. Σε είκοσι μέρες ο ταξιδιώτης μπορούσε να φτάσει από το Γιβραλτάρ στα Ιεροσόλυμα. Υπό τη φωτισμένη δεσποτεία των Αντωνίνων και των Σεβήρων, οι τελευταίοι μεγάλοι διανοούμενοι του αρχαίου κόσμου κωδικοποίησαν τη φιλολογική και επιστημονική παράδοση του κλασικού παρελθόντος και την κληροδότησαν στους κατοπινούς αιώνες ως απαρασάλευτο θεμέλιο του υψηλού πολιτισμού. Μια δράκα σοφιστών του δεύτερου και τρίτου αιώνα μ.Χ. διαμόρφωσαν τη στυλιζαρισμένη, αρχαΐζουσα λογοτεχνική ελληνική γλώσσα, την οποία θα έγραφαν οι Βυζαντινοί λόγιοι μέχρι και την Άλωση. Την ίδια εποχή συμπιλήθηκαν οι μεγάλες εγκυκλοπαίδειες και τα επιστημονικά εγχειρίδια που συνόψισαν το σύνολο της τότε διαθέσιμης γνώσης, από τα μαθηματικά και τη μηχανική ώς την ιατρική και την κοσμογραφία – στην ουσία όλη τη μάθηση που θα κατείχε η ανθρωπότητα μέχρι τις ανακαλύψεις του Γαλιλαίου και του Κολόμβου. Ολόγυρα στον ενωμένο αυτό κόσμο, οι μορφωμένες ελίτ, αναθρεμμένες με τη λαμπρή κλασική παιδεία, ακολουθούσαν ομοιογενή τρόπο ζωής, μοιράζονταν κοινούς πολιτισμικούς κώδικες, εκφράζονταν σε πανομοιότυπο ύφος και ασκούσαν τις ίδιες συνήθειες. Ένας κτηματίας από την Καρχηδόνα ή τη Ναρβωνική Γαλατία θα φιλοξενούνταν άνετα στο σαλόνι μιας εύπορης οικογένειας στη Σμύρνη ή στην Αλεξάνδρεια: θα διασκέδαζε στο συμπόσιο παρέα με τους οικοδεσπότες του και θα τηρούσε όλους τους αναμενόμενους καλούς τρόπους, συνεισφέροντας στο εκλεπτυσμένο κουβεντολόι και απολαμβάνοντας γνώριμα εδέσματα και ακροάματα. Τέτοιο φαινόμενο δεν έμελλε να ξαναφανεί στον πολιτισμό της Ευρώπης μέχρι την κοσμοπολίτικη αριστοκρατία της Μπελ Επόκ, όταν Εγγλέζοι μαρκήσιοι, Ούγγροι κόμητες και Ρώσοι πρίγκιπες έβγαιναν δίπλα-δίπλα για κυνήγι στον Μέλανα Δρυμό ή συζητούσαν για τη διεθνή πολιτική πίνοντας πόρτο σε πολυτελή ελβετικά σαλέ. Η άλλη όψη αυτού του ολιγαρχικού θαύματος ήταν φυσικά ο πενιχρός βίος των κατοίκων της υπαίθρου και της ενδοχώρας. Το προνομιούχο 10% του πληθυσμού, το οποίο παρήγε τον υψηλό πολιτισμό στα αστικά κέντρα, απομυζούσε τους πόρους και την παραγωγή σε βάρος του υπόλοιπου 90%, των χωρικών και των αγροτών που συχνά υποσιτίζονταν ή λιμοκτονούσαν. Παγκόσμιος χάρτης, από εικονογράφηση της Κοσμογραφίας του Ιουλίου Ονωρίου σε γαλλικό κώδικα του 8ου αιώνα μ.Χ. Βιβλιοθήκη Πιέρ Αμαλρίκ, Αλμπί, Γαλλία. Κατά τον τρίτο αιώνα η οικονομική κρίση, η πολιτική αστάθεια και οι πολεμικές αναταραχές υπονόμευσαν την ειδυλλιακή ύπαρξη της αριστοκρατίας και έφεραν νέες δυνάμεις στο ιστορικό προσκήνιο. Επιδρομές βαρβάρων και αλλοεθνών συγκλόνισαν τα σύνορα της αυτοκρατορίας. Στην Ανατολή οι πολεμοχαρείς στρατιές της νεότευκτης Περσίας των Σασσανιδών κατατρόπωσαν επανειλημμένα τις ρωμαϊκές λεγεώνες, λεηλάτησαν τη Συρία και την Κιλικία, αιχμαλώτισαν ακόμη και τον αυτοκράτορα Βαλεριανό το 260. Στην κεντρική Ευρώπη οι Γότθοι και οι Γερμανοί αποδεκάτισαν τις φρουρές του Δούναβη και του Ρήνου. Διάττοντες τοπικοί ηγεμόνες, όπως ο Πόστουμος στη Γαλατία και η Ζηνοβία στην Παλμύρα, ηγήθηκαν αποσχιστικών κινημάτων και απέκοψαν, πρόσκαιρα έστω, τμήματα της ρωμαϊκής επικράτειας. Η παλαιά ολιγαρχία των Συγκλητικών ήταν ανίκανη να διαχειριστεί την κρίσιμη κατάσταση. Μέσα σε λιγότερο από πενήντα χρόνια, είκοσι πέντε βραχύβιοι αυτοκράτορες επευφημήθηκαν από τη Σύγκλητο και διαδέχθηκαν αλλήλους στον θρόνο. Οι περισσότεροι πέθαναν δολοφονημένοι ή σκοτώθηκαν βίαια στη μάχη. Η εναλλαγή της εξουσίας στη Ρώμη είχε αποκτήσει την ταχύτητα χολλυγουντιανού μοντάζ. Παράλληλα, το χάσμα μεταξύ πλουσίων και φτωχών βάθαινε. Το νόμισμα υπέστη αλλεπάλληλες υποτιμήσεις. Οι φοροεισπράκτορες έσπερναν τον τρόμο στους χωρικούς: η εμφάνισή τους στα χωριά κατέληξε να παρομοιάζεται, στους απλοϊκούς χριστιανικούς ύμνους, με την έσχατη κρίση. Οι επιδημίες και η πείνα θέριζαν την ύπαιθρο και τις φτωχογειτονιές. Κάτι σάπιο υπήρχε στο βασίλειο και είχε αρχίσει να βρομάει. Η σωτηρία ήλθε από τον ρωμαϊκό στρατό, που παρείχε ευκαιρίες σταδιοδρομίας σε προικισμένους και ηγεμονικούς άνδρες έξω από τον περιχαρακωμένο κύκλο της αποδυναμωμένης αριστοκρατίας. Επαγγελματίες στρατιωτικοί ανέλαβαν τη διοίκηση, αναδιοργάνωσαν τις μονάδες των πεζικάριων και το βαρύ ιππικό και συγκρότησαν εντέλει τη μεγαλύτερη πολεμική δύναμη που είχε δει ο αρχαίος κόσμος. Αποκρούοντας τις βαρβαρικές επιθέσεις και διασφαλίζοντας τις παραδουνάβιες συνοριακές γραμμές, οι στρατιωτικοί διοικητές έγιναν όχι απλώς μια νέα και πανίσχυρη «αριστοκρατία υπηρεσίας» αλλά, από κάθε άποψη, οι αληθινοί ήρωες της καινούργιας εποχής. Ήταν μια κάστα πολεμιστών ηρώων που προέρχονταν ως επί το πλείστον από τα μεσαία και κατώτερα στρώματα της περιφέρειας. Αυτό το πλούσιο ανθρωπολογικό υπόστρωμα λειτούργησε ως φυτώριο ταλέντων, και οι βλαστοί του σύντομα αναρριχήθηκαν στον αυτοκρατορικό θρόνο. Ο Διοκλητιανός, που ανέλαβε την εξουσία το 284, ήταν γιος απελεύθερου από τη Δαλματία. Ο διάδοχός του, ο Θραξ Γαλέριος, υπήρξε στα νιάτα του βοσκός προτού να καταταγεί στον στρατό. Ο Κωνστάντιος ο Χλωρός, πατέρας του Μεγάλου Κωνσταντίνου, ανήκε σε οικογένεια μικροκτηματιών από τα περίχωρα της σερβικής Νις. Οι επιτελείς και οι σύμβουλοι αυτών των ανερχόμενων μεγαλοσχημόνων της εξουσίας ήταν άνδρες με ανάλογα χαρίσματα και με το ίδιο κοινωνικό υπόβαθρο. Οι γόνοι κρεατεμπόρων και επαρχιακών συμβολαιογράφων έγιναν πραίτορες και έπαρχοι. Οι κοινωνικές αυτές αναδιατάξεις είχαν σοβαρές συνέπειες για την ιδεολογική ταυτότητα και τη δομή του ρωμαϊκού κράτους κατά τους επόμενους δύο αιώνες. Αν και προερχόταν από περιβάλλοντα περιορισμένης μόρφωσης, η νέα ελίτ αναπόφευκτα επιζήτησε να οικειοποιηθεί την υψηλή παιδεία των κλασικών γραμμάτων, η οποία συμπύκνωνε τα ιδεώδη της σεβαστής παραδοσιακής αριστοκρατίας. Ταλαντούχοι λόγιοι από τις επαρχίες διέπρεψαν στα γράμματα και ανήλθαν σε σημαντικές θέσεις της γραφειοκρατικής μηχανής. Ο κομψός ποιητής Αυσώνιος, γιος αγροτικού γιατρού από το Μπορντώ, έγινε ικανότατος αυλικός, διπλωμάτης και εντέλει ύπαρχος της Γαλατίας. Ο Ιερός Αυγουστίνος, πετυχημένος καθηγητής της ρητορικής στο Μιλάνο ήδη στα τριάντα του χρόνια, μόλις που σώθηκε από μια καριέρα επαρχιακού διοικητή χάρη στην κλίση του προς την αγιοσύνη. Ανάλογο πάθος απέτρεψε τον Ιωάννη τον Χρυσόστομο από το να ακολουθήσει την ανώτερη υπαλληλική σταδιοδρομία του πατέρα του στην Αντιόχεια. Ακόμη και οι πιο υπανάπτυκτες και καθυστερημένες περιφέρειες γέννησαν με τον καιρό φωστήρες των γραμμάτων και της σκέψης, όπως o φιλόσοφος Πλωτίνος από την άνυδρη Άνω Αίγυπτο και αργότερα, στον τέταρτο αιώνα, οι τρεις περίφημοι Καππαδόκες πατέρες της Εκκλησίας. Βαθμηδόν οι επαρχίες έγιναν το πραγματικό πνευματικό θησαυροφυλάκιο της αυτοκρατορίας. Χαρισματικοί νεαροί από την απέραντη αυτή δεξαμενή ταλέντων γέμιζαν τις ρητορικές και φιλοσοφικές σχολές στην Αλεξάνδρεια, στην Αντιόχεια και στη Βηρυτό. Λίγο αργότερα άρχισαν να συρρέουν και στη νέα πρωτεύουσα, την Κωνσταντινούπολη, για να στελεχώσουν επάξια τη βυζαντινή γραφειοκρατία. Η κατοχή της κλασικής παιδείας και γλώσσας ήταν το κλειδί που άνοιγε τις πύλες της επιτυχίας σε αυτήν την ιεραρχία των θαυμαστών μανδαρίνων – όπως αργότερα η ανάγνωση του Ομήρου και του Δημοσθένη στο πρωτότυπο θα γινόταν το διακριτικό γνώρισμα των εκλεκτών τζέντλεμεν που θα διοικούσαν τη βρετανική κοσμοκρατορία. Τούτο δεν πρέπει να κρύψει από τα μάτια μας τη σκοτεινή πλευρά της κατάστασης: για πολλούς από τη νέα τάξη των γραμματιζούμενων η κλασική μόρφωση δεν ήταν παρά εφόδιο για κοινωνική άνοδο και επαγγελματική ανέλιξη, μια επιδίωξη χρησιμοθηρική και ωφελιμιστική, όχι ουσιώδες βίωμα βαθιάς πνευματικής καλλιέργειας. Οι επίδοξοι κρατικοδίαιτοι λόγιοι κατανάλωναν τη συνοπτική και εύκολη γνώση των εγχειριδίων, των δοξογραφιών και των εγκυκλοπαιδικών συμπιλημάτων, τα οποία παράγονταν αφειδώς σε εκείνη την εποχή, σαν τα αναρίθμητα Companions της κλασικής λογοτεχνίας και φιλοσοφίας σήμερα. Η πολιτική καρδιά της αυτοκρατορίας χτυπούσε και αυτή στις επαρχίες. Η νέα άρχουσα τάξη αποτελούνταν από τους ηγέτες των τοπικών κοινωνιών, που μεσολαβούσαν μεταξύ της αυτοκρατορικής διοίκησης και των κατοίκων της περιφέρειάς τους. Ο τοπικός άρχοντας, σαν μεγάλο αφεντικό, φρόντιζε για την πληρωμή των φόρων προς το κράτος και τη στρατολόγηση ανθρώπινου δυναμικού στις λεγεώνες. Για τον πληθυσμό της περιοχής του, που εξαρτιόταν από τη μακρόθυμη μεσιτεία του, ο άρχοντας ήταν το κοσμικό αντίστοιχο του προστάτη αγίου της κοινότητας· διόλου τυχαία, μοιράζονταν και οι δύο το ίδιο όνομα, patronus. Αφετέρου, οι ταπεινοί επαρχιώτες απέκτησαν όλοι την ιδιότητα του Ρωμαίου πολίτη, η οποία έγινε πιο σημαντική από την ίδια τη Ρώμη. Η αυτοκρατορία κατέληξε να μοιάζει με τον γεωμετρικό Θεό του Πασκάλ: μια σφαίρα που το κέντρο της βρισκόταν παντού, σχεδόν σε κάθε σημείο της περιφέρειάς της. Ο συνεκτικός δεσμός του πολυκεντρικού αυτού οργανισμού δεν ήταν η αιώνια Ρώμη αλλά ο αυτοκράτορας, που το πρόσωπό του εξυψώθηκε σε θεϊκές διαστάσεις και τα είδωλά του λατρεύονταν με γονυκλισίες από σύσσωμους τους υπηκόους του. Καθώς οι τοπικές ελίτ χρωστούσαν και αυτές τους τίτλους και τα προνόμιά τους απευθείας στον αυτοκράτορα, όχι στην ευγνωμοσύνη του λαού και στα τιμητικά ψηφίσματα των κοινοτήτων τους, δεν έδειχναν πια τη διάθεση για κοινωφελείς ευεργεσίες η οποία χαρακτήριζε τους αριστοκράτες των προηγούμενων φάσεων του ελληνορωμαϊκού κόσμου. Τα μέλη της νέας ολιγαρχίας δεν δαπανούσαν τους πόρους τους για επιβλητικά δημόσια μνημεία ή χορηγίες προς την πολιτεία. Αφοσιώθηκαν στον βίο των ιδιωτικών απολαύσεων, χτίζοντας πολυτελείς επαύλεις στολισμένες με υπέροχα ψηφιδωτά, όπου η χλιδή συνδυαζόταν με την οικειότητα και τη μαστοριά των κατά τόπους τεχνοτροπιών. Από τη Σικελία μέχρι τη Συρία, από τη Λιβύη έως τον Ρήνο, οι φιλότεχνοι πλούσιοι χρηματοδότησαν μιαν εκλεπτυσμένη καλλιτεχνία εσωτερικού χώρου, η οποία εξέφραζε με καβαφικό σχεδόν τρόπο τη γλυκιά ζωή τους. Η βασιλεία του ατόμου ήταν προ των πυλών. 3. Ο πόλεμος των θρησκειών Η πιο συνταρακτική και κοσμοϊστορική εξέλιξη της ύστερης αρχαιότητας είναι αναμφίβολα η άνοδος και επικράτηση του Χριστιανισμού. Κατά το ξεκίνημα της περιόδου ακμάζει ακόμη η ειδωλολατρική πίστη και οι ιεροπραξίες των αρχαίων θεών. Το παραδοσιακό πάνθεο της επίσημης κρατικής θρησκείας, στην Ελλάδα και στη Ρώμη, τιμάται με δημόσιες τελετές και θυσίες στους περίλαμπρους και περίστυλους ναούς. Οι συγκρητιστικές και μυστηριακές λατρείες της Ανατολής συνεπαίρνουν τον κόσμο γύρω από τη Μεσόγειο. Πλήθη λικνίζονται στους ρυθμούς των σείστρων της Ίσιδας, και ο Μίθρας κάνει θραύση στις τάξεις του ρωμαϊκού στρατού. Λίγους αιώνες αργότερα, ενώ ο αρχαίος κόσμος αφήνει την τελευταία του πνοή στην αγκάλη του Μεσαίωνα, οι παλαιές αυτές θεότητες έχουν αφανιστεί, οι λατρείες τους έχουν προγραφεί, πολλοί ναοί τους έχουν καταστραφεί ή μετασχηματιστεί σε χριστιανικές εκκλησίες. Όμως ο νέος θεός που κατέλαβε τη θέση τους, ως επίδοξος μονοκράτωρ του κόσμου, δεν θα προλάβει καλά-καλά να γιορτάσει τον θρίαμβό του πάνω στην νικημένη θρησκεία των αρχαίων προγόνων. Σύντομα ένας καινούργιος επίφοβος αντίπαλος, ακόμη πιο κατακτητικός και ορμητικός, θα προβάλει από τις ερήμους της Ασίας και θα σαρώσει την οικουμένη με τη φωτιά και τη μάχαιρα της ένθερμης πίστης. Η ύστερη αρχαιότητα είναι η εποχή των ιερών πολέμων. Ο κόσμος δοκιμάζει για πρώτη φορά την ευσεβή αγανάκτηση της τζιχάντ σε όλες τις εκδοχές της – παγανιστική, χριστιανική, ισλαμική, αιρετική. Οι μάχες μεταξύ των αντίπαλων θρησκειών εκτυλίσσονται στα πεδία της σφαγής και στις γραφές των θεολόγων, στις αρένες του μαρτυρίου και στις φιλοσοφικές σχολές, στις αγορές της πολιτείας και στις συνόδους των ιεραρχών, στις λεωφόρους του φανατισμένου όχλου και στα μυστικοσυμβούλια των ανάκτων όπου λαμβάνονται οι ιστορικές αποφάσεις. Ποτέ ώς τότε δεν είχαν βρεθεί τόσοι άνθρωποι πρόθυμοι να σκοτώσουν και να πεθάνουν για χάρη της πίστης. Ποτέ άλλοτε δεν χάθηκαν τόσες ζωές στο όνομα των θεών – τουλάχιστον όχι μέχρι να αποβιβαστούν οι σταυροφόροι στην Παλαιστίνη και να βαλθούν οι ισλαμιστές να ανατινάζουν τα κέντρα του παγκόσμιου εμπορίου. Η πολυθεϊστική ελληνορωμαϊκή θρησκευτικότητα ήταν εστιασμένη στην εξωστρεφή λατρεία και στο κοινό βίωμα, στις δημόσιες εορτές και θυσίες, στους ύμνους του ιερατείου και στους χρησμούς των μαντείων, στα μεγάλα ιερά κτίσματα και στα θεϊκά αγάλματα που κοσμούσαν την πόλη. Σε αυτήν την ατμόσφαιρα κοινωφελούς σεμνοπρέπειας ο πιστός αισθανόταν μέρος μιας σφιχτοδεμένης κοινότητας, για την οποία προνοούσαν οι πανάρχαιοι θεοί. Εντούτοις, κατά τους δύσκολους αιώνες των γηρατειών της αυτοκρατορίας αναδύθηκε η ανάγκη για μια νέα πνευματικότητα, η οποία θα έδινε προτεραιότητα στην προσωπική, εσώτερη εμπειρία του θείου. Ο άνθρωπος αισθανόταν την επιθυμία να μείνει μόνος με τον θεό του, μακριά από τον έξω κόσμο και την τύρβη της πολιτείας. Χρειαζόταν έναν θεό άμεσης επαφής, στον οποίον θα μπορούσε να προσευχηθεί κατ’ ιδίαν για τις δικές του αγωνίες, όχι έναν καλοκάγαθο και συγκαταβατικό υπερηγεμόνα που φρόντιζε για όλον τον κόσμο. Κινήματα προσανατολισμένα προς το εσώτερο θρησκευτικό βίωμα αναπτύχθηκαν ήδη στους κόλπους της παράδοσης των Εθνικών. Η λατρεία του Ερμή του Τρισμέγιστου, με τις θεοσοφικές διδασκαλίες και τις μαγικές πρακτικές της, σημάδεψε την απαρχή της καλλιέργειας των απόκρυφων τεχνών στη Δύση. Η πιο εκλεπτυσμένη και ευτυχής συνεισφορά αυτών των τάσεων στο παγκόσμιο πνεύμα ήταν χωρίς άλλο ο νεοπλατωνισμός του Πλωτίνου και των επιγόνων του, όπου η ελληνική φιλοσοφική διαλεκτική μπολιάστηκε με τον μυστικισμό και τη θεολογική ενατένιση. Η νεοπλατωνική φιλοσοφία ήταν η στερνή αναλαμπή του διαυγούς ελληνικού Λόγου. Οι θιασώτες της, οι τελευταίοι γαληνότατοι, πίστευαν πως ο νους δύναται, μέσω της αυστηρής λογικής σκέψης και της εξαντλητικής διαλεκτικής έρευνας, να συλλάβει τον εσώτερο σύνδεσμο ανάμεσα στο θείο και στην πολυμορφία του ορατού κόσμου. Οι διάδοχοι του Πλωτίνου, από τον Πορφύριο και τον Ιάμβλιχο μέχρι τον Πρόκλο, δημιούργησαν τη γλώσσα της φιλοσοφίας του Μεσαίωνα, η οποία μεταφράστηκε ποικιλοτρόπως στη χριστιανική, εβραϊκή και ισλαμική σκέψη. Όμως η δύσκολη αυτή πνευματικότητα ήταν το ακριβό βάλσαμο των εκλεκτών. Δεν ήταν προορισμένη για ευρεία κατανάλωση, δεν θα κατόρθωνε ποτέ να γίνει το όπιο που θα καταπράυνε την αγωνία των πολλών. Ο Χριστιανισμός, από την άλλη πλευρά, έδειξε από νωρίς τη δυναμική μαζικού κινήματος που είχε τις προϋποθέσεις να εξελιχθεί σε παγκόσμια θρησκεία. Στο διασπασμένο και πολυκεντρικό περιβάλλον των διάσπαρτων ελληνορωμαϊκών επαρχιών η παλαιά αίσθηση της αφοσίωσης προς την κοινότητα είχε χαθεί. Οι ανώτερες τάξεις στρέφονταν όλο και περισσότερο στην ιδεολογία της ιδιώτευσης και στις ηδονές του ατομικού βίου. Πλατύτερα στρώματα του πληθυσμού, που είχαν πλεόνασμα ταλέντου και έφεση κοινωνικής και οικονομικής ανόδου (έμποροι, επιχειρηματίες, περιπλανώμενοι σπουδαστές, επιτυχημένοι απελεύθεροι, πεπαιδευμένες γυναίκες), αποζητούσαν έναν κόσμο με πιο ανοιχτούς ορίζοντες, με μεγαλύτερες ευκαιρίες ταξιδιών και μετανάστευσης, απαλλαγμένον από τις παλαιές διαχωριστικές γραμμές. Δεν αισθάνονταν πια τέκνα ορισμένης πόλης, όπως οι άνθρωποι της κλασικής κοινωνίας, αλλά πολίτες του κόσμου. Ο Χριστιανισμός ανταποκρίθηκε σε αυτό το νέο αίτημα κοσμοπολιτισμού και έφερε την πρώτη παγκοσμιοποίηση. Στους κόλπους των χριστιανικών εκκλησιών οι άνθρωποι έβρισκαν ξανά την αξία της συμμετοχής, που είχε χαθεί από τις απολιθωμένες δημόσιες λειτουργίες της πόλης. Ο σαφώς διακριτός τρόπος ζωής των Χριστιανών, που απέκλειε τα συνήθεια του έξω κόσμου, έκανε εντονότερη την αίσθηση του συνανήκειν. Κοντά στα άλλα, η γνωσιολογική δομή της χριστιανικής διδασκαλίας ικανοποιούσε τις απαιτήσεις των μισομορφωμένων μεσαίων στρωμάτων και των ολιγογράμματων πληβείων, που λαχταρούσαν μερίδιο από την κλασική πνευματική και φιλοσοφική κληρονομιά αλλά δεν είχαν πρόσβαση στην υψηλή παιδεία της ελίτ. Στη νέα θρησκεία η γνώση παρεχόταν εξ αποκαλύψεως, πράγμα που επέτρεπε στον απλό άνθρωπο να φτάσει άμεσα στην καρδιά της αλήθειας. Επιπλέον, οι θρησκευτικοί ηγέτες της εκκλησίας φρόντιζαν να απλοποιούν τα βασικά διδάγματα της κλασικής φιλοσοφίας με εύπεπτα κηρύγματα προς το ποίμνιό τους. Ο Πλάτων και ο Πλωτίνος προσέφεραν πνευματική τροφή υψηλής γαστρονομίας, αλλά οι Χριστιανοί πατέρες μαγείρευαν θρεπτικά ψυχικά συσσίτια για να χορτάσουν πλήθη ανάλογα των πεντακισχιλίων του Χριστού. Σε πιο εξελιγμένες φάσεις της ιστορίας της σκέψης, ο Χριστιανισμός δέχτηκε συχνά την επίκριση ότι αδυνατεί να εξηγήσει ουσιωδώς το πρόβλημα του κακού. Όμως για τα απλοϊκά πνεύματα του υστερορωμαϊκού κόσμου η νέα θεολογία προσέφερε ξεκάθαρη και αποτελεσματική ανακούφιση από το άγχος ενώπιον των δυνάμεων του κακού. Απέναντι στον έναν Θεό τάσσονταν και ενεργούσαν οι δαίμονες, υπό την ηγεσία του Διαβόλου, και η μάχη εναντίον τους κατείχε κεντρική θέση στη θρησκευτική εμπειρία. Εντούτοις, ο Διάβολος είχε ήδη ηττηθεί από τον Χριστό, και οι ιεροί εκπρόσωποι του Χριστού είχαν τη δυνατότητα να ελέγξουν και να αποδιώξουν τους φορείς του πονηρού, προστατεύοντας τις ψυχές των πιστών. Πολλά από αυτά τα στοιχεία ήταν δανεισμένα από παλαιότερα θρησκευτικά συστήματα. Η πάλη του αγαθού θεού ενάντια στις δυνάμεις του κακού ήταν η διαρκέστερη κληρονομιά του ιρανικού Ζωροαστρισμού, η οποία πέρασε στη χριστιανική κοσμοαντίληψη μέσω του Ιουδαϊσμού. Από τον Ιουδαϊσμό προήλθε επίσης η δομή της διακριτής θρησκευτικής κοινότητας και η ιδέα της κοσμοπολιτικής πίστης που απευθυνόταν σε εκ πεποιθήσεως μετανάστες μέσα σε συνθήκες Διασποράς. Στον Χριστιανισμό όλα αυτά τα κληροδοτήματα συγχωνεύτηκαν σε καινούργια σύνθεση με ακαταγώνιστη απήχηση. Η αλματώδης διάδοση της νέας θρησκείας κατά τον τρίτο αιώνα ανησύχησε τις ρωμαϊκές αρχές και πυροδότησε σειρά κυρώσεων και διωγμών εναντίον της. Όμως η βία δεν στάθηκε ικανή να ανακόψει τη ροή της Ιστορίας. Όταν ο Μέγας Κωνσταντίνος ασπάστηκε τον Χριστιανισμό το 312, άνοιξε ο δρόμος για τη μεταμόρφωση της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας σε χριστιανικό κράτος. Η ευέλικτη κουλτούρα της χριστιανοσύνης αποδείχθηκε πως ανταποκρινόταν στις ανάγκες της νέας στρατοκρατικής ελίτ, όπως ικανοποιούσε και τα ψυχικά αιτήματα των απλών στρατιωτών που την υπηρετούσαν. Σύντομα οι Χριστιανοί επίσκοποι και θεολόγοι συσπειρώθηκαν γύρω από τον αυτοκράτορα και κατέλαβαν καίριες θέσεις στην αυλή και στο ανακτοβούλιο. Ο Λακτάντιος επωμίστηκε τη διαπαιδαγώγηση του γιου του Μεγάλου Κωνσταντίνου, ο Ευσέβιος έθεσε την πολυγραφότατη πένα του στην υπηρεσία του ευλογημένου μονάρχη. Ο Χριστιανισμός έγινε η θρησκεία της εξουσίας. Συγχρόνως με την καθιέρωση της νέας πίστης, αρχίζει και η μακρά περιπέτεια των αιρέσεων. Η ιστορία των αιρετικών κινημάτων, όπως την αφηγείται ο Μπράουν, μοιάζει με ακολουθία απραγματοποίητων εναλλακτικών δυνατοτήτων, που θα μπορούσαν δυνάμει να έχουν αλλάξει την εικόνα του κόσμου μας – κάπως σαν τις παράλληλες πραγματικότητες που συνυπάρχουν η μία δίπλα στην άλλη στις μυθοπλασίες του Μπόρχες, του Μίλοραντ Πάβιτς ή του Αλαίν Ρεναί. Αν είχε επικρατήσει, κατά τους πρώτους μεταχριστιανικούς αιώνες, ο Γνωστικισμός με τη βαθιά κοσμολογική απαισιοδοξία του, η ιδέα της τυχαίας δημιουργίας του σύμπαντος και των έμβιων όντων θα αποτελούσε θρησκευτική ορθοδοξία. Ο μηδενισμός και η ματαιότητα της ύπαρξης θα συνιστούσαν τον πυρήνα κάθε φωτισμένου φιλοσοφικού συστήματος, η απουσία νοήματος θα διδασκόταν στα σχολεία ως κεντρικός σκοπός της ζωής. Ο Αρειανισμός, από την άλλη πλευρά, εναρμόνιζε τη χριστιανική θεολογία με τη νεοπλατωνική φιλοσοφική σκέψη. Η μοναδική ουσία του ενός Θεού έστεκε ακέραιη και υπερβατική υπεράνω του κόσμου, και η αποκάλυψή της στους ανθρώπους γινόταν μέσω του Χριστού που δεν ήταν θεός ο ίδιος αλλά απεικόνιση του θεού, κατ’ ουσίαν ένας νεοπλατωνικός μεσάζων. Αυτή η κοσμοαντίληψη είχε απήχηση τόσο στους φιλοσοφικά καλλιεργημένους επισκόπους, όπως ο Ευσέβιος, όσο και στα μέλη της αυλικής ιεραρχίας, που έβλεπαν τους εαυτούς τους σαν εγκόσμιους Χριστούς, μεσάζοντες και εκπροσώπους του μοναδικού και θείου αυτοκράτορα. Αν ο Άρειος είχε νικήσει, η χριστιανική πίστη θα είχε προσλάβει μια μορφή πιο φιλοσοφική και διαυγή, λιγότερο επιρρεπή στις ακρότητες του ανορθολογισμού. Ίσως όμως θα ήταν και λιγότερο μυστηριακή, λιγότερο φορτισμένη με συναίσθημα και συγκίνηση. Εκτός από τις δογματικές έριδες των αιρεσιαρχών, το άλλο μείζον φαινόμενο που σημάδεψε την πρώιμη ιστορία της Χριστιανοσύνης κατά τον τέταρτο και πέμπτο αιώνα ήταν η ανάπτυξη του μοναχισμού. Οι πρώτοι Χριστιανοί ερημίτες, όπως ο Άγιος Αντώνιος της αιγυπτιακής ερήμου, ήταν απλοί άνθρωποι που πήραν απολύτως προσωπικά και στην κυριολεξία τα ευαγγελικά ρητά του Ιησού, όπως το περίφημο «Αν θέλεις να είσαι τέλειος, άμε πούλησε τα υπάρχοντά σου, δώσε τα όλα στους φτωχούς και ακολούθησέ με» (Ματθ. 19:21). Ήταν οι απρόσμενοι εκλεκτοί που θα κατόρθωναν, με τη δύναμη της πίστης, να περάσουν ακόμη και την καμήλα από την οπή της βελόνας. Εγκατέλειψαν τον πολιτισμό και προχωρούσαν όλο και βαθύτερα στην έρημο, δοκιμάζοντας τα κορμιά και τις ψυχές τους στις πιο αντίξοες συνθήκες. Στην κλασική εποχή θα τους θεωρούσαν μισανθρώπους και ζηλωτές του θρυλικού Τίμωνα του Αθηναίου. Το πεπρωμένο τους όμως ήταν η δημιουργία ενός πνευματικού ρεύματος με τεράστια απήχηση, που αγκάλιασε φαινόμενα τόσο διαφορετικά όσο το Άγιον Όρος και το Αββαείο του Κλυνύ, τα Αποφθέγματα των πατέρων της ερήμου και το σκριπτόριο του Μον-Σαιν-Μισέλ, ο κανόνας του Αγίου Βενεδίκτου και τα στίγματα του Φραγκίσκου της Ασίζης, ο γέρων Παΐσιος και το Όνομα του ρόδου. Προοδευτικά ξεχώρισαν διαφορετικές εκδοχές του μοναχισμού. Στη Συρία εκδηλώθηκε η πιο ακραία και άγρια μορφή, οι ανήμεροι ασκητές που συνέχιζαν το παράδειγμα του Ιωάννη του Προδρόμου, ντυμένοι με προβιές και με λιγδιασμένα μαλλιά. Πολλοί από αυτούς, οι περίφημοι στυλίτες, κούρνιαζαν για δεκαετίες πάνω σε ψηλές κολώνες, ξέσκεποι και προσευχόμενοι κάτω από τα ανελέητα καιρικά φαινόμενα, ενώ τα πλήθη των πιστών συνέρρεαν και τούς λάτρευαν σαν ιερά αξιοθέατα. Στην Αίγυπτο, από την άλλη πλευρά, το μοναστικό κίνημα στηρίχθηκε στην τάξη των αγροτών, που ήταν φύσει συντηρητικοί και επιφυλακτικοί απέναντι στις ακρότητες. Αυτοί προτίμησαν την ασφάλεια της κοινοβιακής ζωής, με τη σιδηρά πειθαρχία της χειρωνακτικής εργασίας και τη ρουτίνα της συλλογικής προσευχής. Γεννήθηκαν έτσι τα μοναστήρια και τα μοναστικά τάγματα, ίσως η πιο επιτυχημένη οργάνωση της Χριστιανοσύνης, που επεκτάθηκαν σύντομα από τη Θηβαΐδα μέχρι την Καππαδοκία και τη Ρουέν. Η γοητεία του μοναχισμού ήταν η αίσθηση της καινούργιας αρχής και της πνευματικής αναγέννησης, η οποία προσείλκυε τους πιο ταλαντούχους εκκεντρικούς των αστικών κέντρων ή των αγροτικών κοινοτήτων, τους ιδιοφυείς αντικοινωνικούς που δεν προσαρμόζονταν στην οργανωμένη ρουτίνα της καθημερινής ζωής. Η παιδική ασθένεια του μοναστικού κινήματος ήταν ο επιθετικός φανατισμός, ο οποίος συνοδεύει αναπόφευκτα τη νιότη κάθε ισχυρού θρησκευτικού ρεύματος. Ζώντας μια ζωή σκληρής υπακοής και αέναης προσπάθειας, οι πρώιμοι μοναχοί ανέπτυσσαν αισθήματα εκρηκτικής οργής κατά του Διαβόλου και των επί γης εκπροσώπων του – και αυτοί οι τελευταίοι περιλάμβαναν την παλαιά ειδωλολατρική θρησκεία και τα μνημεία της. Περιοδικά, η συσσωρευμένη επιθετικότητα ξεσπούσε με βανδαλισμούς και βίαιη μισαλλοδοξία. Ορδές καλόγερων έκαιγαν εβραϊκές συναγωγές, λεηλατούσαν επαύλεις πλούσιων Εθνικών για να αρπάξουν τα αγάλματα των θεών τους, γκρέμισαν το Σεραπείο της Αλεξάνδρειας το 391, και το 415 λύντσαραν την Υπατία. Από την άλλη πλευρά, ο μοναχισμός εισχώρησε στη ζωή των μεγάλων πόλεων, ιδίως στις ανατολικές επαρχίες, και προσέφερε τεράστιες υπηρεσίες για τη διάδοση και την εδραίωση της νέας πίστης στα λαϊκά στρώματα. Οι μοναχοί ζυμώθηκαν με τους απλούς ανθρώπους, προσέφεραν σπουδαίο κοινωφελές έργο, θεμελίωσαν την πρωιμότερη μορφή δημόσιας πρόνοιας. Έθαβαν τους νεκρούς, περιποιούνταν τους αρρώστους στα νοσοκομεία, φρόντιζαν τους τραυματίες, μοίραζαν τροφή σε χήρες και ορφανά, μοχθούσαν σε κάθε λογής αγαθοεργίες. Η πολιτεία του Θεού ήταν και αυτή δημιούργημα των ανθρώπων, και είχε να επιδείξει τόσο τα καλά όσο και τα στραβά τους. 4. Η επιστροφή των εχθρών Στο σενάριο εναλλακτικής πραγματικότητας παραπέμπει και ο τελευταίος κίνδυνος που απείλησε τους Χριστιανούς πριν από την οριστική επικράτησή τους: οι δεκαεννέα μήνες της φοβερής βασιλείας του Ιουλιανού (361-363), του πρώτου αυτοκράτορα με ολοκληρωμένη ελληνική μόρφωση εδώ και πάνω από έναν αιώνα. Ο φιλοσοφικός αυτός ηγεμόνας, που έμοιαζε στα μάτια των οπαδών του σαν πορτρέτο του Μάρκου Αυρήλιου σε νεαρή ηλικία, έφερε ξανά τους παλαιούς θεούς στο προσκήνιο: αναβάθμισε το ιερατείο της ειδωλολατρικής θρησκείας, υποστήριξε την παραγκωνισμένη αριστοκρατία των Εθνικών, γιόρτασε και πάλι τις πλούσιες τελετουργίες του αρχαίου παγανισμού, και φυσικά έλαβε αρνητικά μέτρα κατά των Χριστιανών. Αντέδρασε ιδίως ενάντια στον σφετερισμό της κλασικής παιδείας από τους ημιμαθείς απολογητές και τους πεπαιδευμένους επισκόπους. Απαγόρευσε τη διδασκαλία των ελληνικών γραμμάτων από Χριστιανούς, πάσχισε εν γένει να θέσει τέρμα στη νοθευμένη κουλτούρα του «εν μέρει ... εν μέρει». Σε πείσμα των λογοτεχνικών προσωπογραφιών που φιλοτέχνησαν για αυτόν ο Καβάφης και ο Ίψεν, ο Ιουλιανός δεν ήταν ούτε ανεδαφικός αιθεροβάμων ούτε μυστικοπαθής πουριτανός. Το όραμά του ήταν ρεαλιστικό και στηριγμένο στα δεδομένα της πραγματικότητας. Ο νεαρός βασιλιάς είχε διακρίνει με οξυδέρκεια πόσο στέρεα ήταν ακόμη τα ερείσματα και πόσο άφθονα τα αποθέματα των Ελλήνων Εθνικών – τόσο ισχυρά που επρόκειτο να διαρκέσουν μέχρι τα τέλη του έκτου αιώνα, παράγοντας ακμαία λογιοσύνη, τέχνη και ποίηση. Αν ο Ιουλιανός δεν είχε σκοτωθεί τόσο νωρίς, δεν θα κατέληγε να μοιάζει με έναν όψιμο Αχενατών που τα σχέδιά του γράφτηκαν και σβήστηκαν επί της άμμου. Θα μπορούσε να έχει όντως εκτοπίσει τους Χριστιανούς από τα ανώτερα κλιμάκια της αυτοκρατορίας. Η ελίτ των λογίων και των μανδαρίνων της διοίκησης θα ξαναγινόταν αμιγώς ειδωλολατρική. Ο παγανισμός θα επιβίωνε για αρκετούς ακόμη αιώνες, η επικράτηση της Χριστιανοσύνης θα ήταν πιο αργή και πιο δύσκολη. Εκείνο που δεν κατάλαβε ο Ιουλιανός ήταν η μακρόπνοη παιδευτική λειτουργία του Χριστιανισμού: η νέα θρησκεία ήταν η δύναμη που επέπρωτο να σώσει μακροπρόθεσμα την κλασική ελληνορωμαϊκή κουλτούρα, ακριβώς επειδή προσέφερε τον δίαυλο για την εκλαΐκευση και τη διοχέτευσή της στους ευρείς πληθυσμούς της αυτοκρατορίας. Αξιοποιώντας για μία ακόμη φορά την εβραϊκή του κληρονομιά, ο Χριστιανισμός έγινε η μεγάλη θρησκεία του βιβλίου: οι απλοί πιστοί βάλθηκαν να μαθαίνουν γράμματα για να διαβάσουν την Αγία Γραφή. Έτσι ο Χριστιανισμός συνέβαλε στη διάδοση της εγγραμματοσύνης στα λαϊκά στρώματα και στην αύξηση της παραγωγής βιβλίων. Οι πατέρες της Εκκλησίας καθιέρωσαν τη νέα μορφή του κώδικα, του σύγχρονου δηλαδή βιβλίου που ανοιγοκλείνει με τις σελίδες του δεμένες στη ράχη – τη μορφή που καθορίζει έκτοτε τις αναγνωστικές μας εμπειρίες, από τους ογκώδεις τόμους ιν-φόλιο των βιβλιοθηκών μέχρι τα βιβλία τσέπης που διαβάζουμε στο λεωφορείο. Η χριστιανική διδασκαλία ζυμώθηκε τελικά με την κλασική παιδεία, και μαζί διαμόρφωσαν τη φυσιογνωμία του δυτικού κόσμου όπως την γνωρίζουμε μέχρι σήμερα. Όσοι το λέμε, κινδυνεύουμε να κατηγορηθούμε για αντιδραστικό συντηρητισμό και απείθεια προς την πολιτική ορθότητα, πλην όμως είναι αλήθεια: δεν είναι δυνατόν, λογικά και ιστορικά, να διανοηθούμε μιαν Ευρώπη που δεν είναι χριστιανική. Ο Άγιος Συμεών ο Στυλίτης, πάνω στον στύλο του, αντιμετωπίζει τον όφιν του Διαβόλου. Επίχρυση αργυρή πλάκα από συριακή λειψανοθήκη, 6ος αιώνας μ.Χ., Λούβρο. Το δυτικό τμήμα της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας κατέρρευσε τελικά στο δεύτερο μισό του πέμπτου αιώνα, υπό την πίεση των βαρβαρικών επιδρομών από την κεντρική Ευρώπη. Βησιγότθοι, Γερμανοί, Βάνδαλοι, Βουργούνδιοι κατέλαβαν την Ιταλία και τις δυτικές επαρχίες και δημιούργησαν νέα βασίλεια. Λίγο αργότερα συνέρρευσαν οι Φράγκοι στη Γαλατία. Για πρώτη φορά από την εποχή του Ιουλίου Καίσαρα, ο χάρτης της Ευρώπης αναδιανεμήθηκε σαν νέος γύρος της τράπουλας. Η βασική δομή της δυτικής κοινωνίας δεν καταστράφηκε, αλλά η ζωή υπέστη βαθιές αλλαγές. Η παραδοσιακή τάξη των αριστοκρατών και των γαιοκτημόνων αποδυναμώθηκε. Οι επικοινωνίες και το εμπόριο υπέφεραν, η οικονομική ανάκαμψη υπήρξε αργή ύστερα από την καταστροφή. Η Καθολική Εκκλησία όμως ενδυναμώθηκε, διότι έγινε ο κεντρικός άξονας σταθερότητας υπό τη βαρβαρική κυριαρχία. Η καλλιέργεια των κλασικών σπουδών περιορίστηκε στα μοναστήρια και στην εκκλησιαστική ελίτ, που ανέπτυξε μια λατινική ρητορεία μεγάλης επιτήδευσης, σε ύφος ροκοκό και σχεδόν απροσπέλαστο. Για τους επόμενους αιώνες, οι καλύτεροι συγγραφείς της Δύσης θα προέρχονταν από τις πιο απομακρυσμένες επαρχίες, όπου υπήρχε κάποια δυνατότητα διαφυγής από αυτή τη μάστιγα του ρητορισμού: ο Βέδας ο Αιδέσιμος από τα μοναστήρια της Βόρειας Αγγλίας, ο εγκυκλοπαιδικός Ισίδωρος της Σεβίλλης (που θα έπρεπε να είναι ο προστάτης άγιος του διαδικτύου), ίσως και ο Γρηγόριος Τουρώνων με τις γλαφυρές διηγήσεις του για τις αυλικές ίντριγκες των Μεροβιγγείων. Στην Ανατολή, αντίθετα, η ρωμαϊκή αρχή παρέμεινε ακμαία, συγχωνεύτηκε με το ντόπιο στοιχείο του Ελληνισμού και δημιούργησε μια καινούργια αυτοκρατορία με διάρκεια μίας χιλιετίας. Εμείς την αποκαλούμε Βυζάντιο, αλλά για τους υπηκόους της ήταν η ευλογημένη πολιτεία και βασιλεία των Ρωμαίων – των νέων Ρωμαίων που βαθμηδόν θα γίνονταν Ρωμιοί. Ήταν η Ρωμανία που άνθησε προτού περάσει και παρθεί. Με κέντρο τη νεότευκτη πρωτεύουσα της Κωνσταντινούπολης, το πρώιμο βυζαντινό κράτος, από τον Αναστάσιο Α΄ και τον Ιουστινιανό έως τον Ηράκλειο, συνεισέφερε το μερίδιο του λέοντος στον πολιτισμό της εποχής του. Οι Βυζαντινοί λόγιοι, ηγούμενοι και επίσκοποι κράτησαν ζωντανή την κλασική παιδεία και διασφάλισαν τη συνέχεια της παράδοσης των αρχαίων ελληνικών κειμένων. Οι ικανότατοι γραφειοκράτες επινόησαν την υψηλή διπλωματία, την κοινωνική πρόνοια, το υπερόπλο του υγρού πυρός, καθώς και το πρώτο τραπεζικό σύστημα του κόσμου, αιώνες προτού το εφαρμόσουν οι Ναΐτες και οι μανδαρίνοι του Κουμπλάι Χαν. Οι επιτήδειοι χειρισμοί των Βυζαντινών διπλωματών κατέστρεψαν εντέλει την αυτοκρατορία του Αττίλα. Οι δυτικές αυλές εισήγαν από την Ανατολή πνευματικά προϊόντα και εξειδικευμένο προσωπικό και απομιμούνταν αχνά, σαν θολά κάτοπτρα, την αίγλη της κωνσταντινουπολίτικης υψηλής κοινωνίας. Ο Έλληνας Θεόδωρος από την Ταρσό διορίστηκε αρχιεπίσκοπος του Κάντερμπερυ το 668. Ο Βέδας εμπνεύστηκε από πρωτοβυζαντινές χρονογραφίες για να συνθέσει την Εκκλησιαστική ιστορία του γένους των Άγγλων. Οι εκκλησίες της Ευρώπης στολίζονταν με βυζαντινά μεταξωτά και ασημικά. Προπάντων, η βυζαντινή αυτοκρατορία, ήδη από τους πρώτους αιώνες της, φύλαγε τα σύνορα της Ευρώπης από τους εχθρούς εξ ανατολών. Στα χρόνια του Ιουστινιανού και του Ηράκλειου η πιο επικίνδυνη απειλή προερχόταν από το περσικό κράτος των Σασσανιδών, που έλεγχαν ολόκληρο το ιρανικό οροπέδιο και τη Μεσοποταμία, με κέντρο την Κτησιφώντα στις όχθες του Τίγρη. Εφαρμόζοντας αυστηρά τη ζωροαστρική θρησκευτική ορθοδοξία, οι Σασσανίδες ίδρυσαν μιαν αυταρχική, θεοκρατική και εξόχως μαχητική βασιλεία, η οποία έφτασε στην ακμή της υπό την εξουσία του Χοσρόη Α΄ Ανουσιρβάν (του «Αθανατόψυχου», 531-579). Το Βυζάντιο δεν ήταν για αυτούς μόνο πολεμικός στόχος αλλά και προνομιακός πολιτισμικός συνομιλητής. Το Ιράν υπήρξε ο βασικός συνδετικός κρίκος ανάμεσα στον ελληνόφωνο κόσμο και την απώτερη Ανατολή. Μέσω της σασσανικής επικράτειας πέρασαν στο Βυζάντιο οι μύθοι της ινδικής γραμματείας και η μεταξουργία των Κινέζων. Σε ανταπόδοση, βυζαντινοί αρχιτέκτονες έχτισαν τα παλάτια της Κτησιφώντας, και οι Πέρσες ιερείς διδάχτηκαν από τα έργα του Αριστοτέλη πώς να κωδικοποιήσουν τη ζωροαστρική ηθική. Όμως οι συχνότερες συναντήσεις των δύο εθνών ήταν στα πεδία της μάχης. Το κύριο πρόβλημα του σασσανικού κράτους ήταν οικονομικό. Παρά τη στυγνή φορολογία της εύφορης Μεσοποταμίας και την εμπορική εκμετάλλευση των παζαριών της Μπουχάρας, το άνυδρο ιρανικό οροπέδιο δεν συνεισέφερε διόλου έσοδα, και ο κρατικός ισολογισμός δεν τελεσφορούσε. Σε αντιστάθμισμα, οι Πέρσες ανέπτυξαν μια επίφοβη πολεμική μηχανή (πρώτοι αυτοί χρησιμοποίησαν σιδηρόφρακτους ιππείς, που η εξάρτυσή τους κληροδοτήθηκε αργότερα στους ιππότες της μεσαιωνικής Δύσης) και την μεταχειρίστηκαν σαν δύναμη πίεσης, για να εκβιάζουν τη βυζαντινή αυτοκρατορία και να αποσπούν λεία και χρήματα. Στα χρόνια του Χοσρόη Β΄ Παρβίζ (του «Νικητήριου», 590-628) πραγματοποιήθηκε η πιο φιλόδοξη σασσανική εκστρατεία κατά του Βυζαντίου. Ο περσικός στρατός κατέλαβε την Αντιόχεια και την Ιερουσαλήμ, έκλεψε τον Τίμιο Σταυρό, εισέβαλε στην Αίγυπτο και έφτασε μέχρι και απέναντι από την Κωνσταντινούπολη. Ο αυτοκράτορας Ηράκλειος κινητοποίησε το λαϊκό αίσθημα, χτύπησε σκληρά το Ιράν με τον πειθαρχημένο ρωμαϊκό στρατό, και εντέλει διέλυσε τις άμυνες των Σασσανιδών και ταπείνωσε τον Χοσρόη. Καθώς οι δύο μεγάλες δυνάμεις ήταν απορροφημένες στον εξοντωτικό αυτό πόλεμο, δεν πρόσεξαν τη σοβαρότατη απειλή που είχε αρχίσει να αναδύεται στον Νότο. Γύρω στο 610 ένας απογοητευμένος έμπορος από τη Μέκκα της Αραβίας, ονόματι Μωάμεθ, άρχισε να βλέπει οράματα και να ακούει τη φωνή του Θεού, του επονομαζόμενου Αλλάχ. Λεηλατώντας τις στοιχειώδεις γνώσεις περί Χριστιανισμού και Ιουδαϊσμού που ήταν διαθέσιμες στα καραβάνια και στα εμπορικά κέντρα της Αραβικής Χερσονήσου, ο Μωάμεθ ύφανε γύρω από τις θεϊκές αυτές αποκαλύψεις μιαν άτεγκτη θρησκεία, που η απήχησή της ήταν αντιστρόφως ανάλογη προς τη θεολογική της εκλέπτυνση. Μέσα σε είκοσι χρόνια το Ισλάμ είχε κατορθώσει να συνενώσει τις διασπασμένες και αντιμαχόμενες αραβικές φυλές και να μετατρέψει τους Βεδουίνους σε πολεμοχαρές έθνος. Μετά τον θάνατο του Προφήτη, η επιθετικότητα των φυλών της ερήμου, που αναλωνόταν έως τότε σε εμφύλιες διαμάχες, βρήκε νέα διέξοδο στην κατάκτηση του κόσμου των απίστων. Ο Αλλάχ ήταν ο μοναδικός θεός – τουλάχιστον ο μόνος με τόση συσσωρευμένη οργή και βία. Το Ισλάμ εκτινάχθηκε στο προσκήνιο της Ιστορίας. Πολύ γρήγορα οι Άραβες απέσπασαν από τη βυζαντινή αυτοκρατορία τη Συρία και την Αίγυπτο, κυρίεψαν τη Μεσοποταμία και το Ιράν, και εντός λίγων δεκαετιών επεκτάθηκαν σε ολόκληρη τη βόρεια Αφρική και στην Ισπανία. Οι καμηλιέρηδες της άμμου είχαν δημιουργήσει μια νέα παγκόσμια αυτοκρατορία, που όμοιά της είχε να δει ο κόσμος από την εποχή της μεγάλης ακμής της Ρώμης. Μόνο που στη διάδοχη αυτή κοσμοκρατορία εξαφανίστηκε ολότελα η κοσμική κουλτούρα και η έννοια του πολίτη, που ήταν τόσο σημαντική κατά τους τελευταίους αιώνες του ρωμαϊκού κράτους και ίσχυε ακόμη στην εποχή του Ιουστινιανού. Υπό τη θεοκρατική ισλαμική κυριαρχία οι υποτελείς πληθυσμοί κατηγοριοποιούνταν πλέον με θρησκευτικά κριτήρια: κάθε υπήκοος προσδιοριζόταν ως μέλος μιας θρησκευτικής κοινότητας, και η ιερατική ηγεσία της κοινότητας (ο επίσκοπος, ο αρχιερέας, ο ραβίνος) την εκπροσωπούσε ενώπιον των κρατικών αρχών. Δημιουργήθηκε έτσι, στα τέλη της ύστερης αρχαιότητας, άλλη μία κοινωνική δομή που επρόκειτο να κληροδοτηθεί και να λειτουργήσει για μακρό χρόνο στο μέλλον. Το ίδιο θρησκειοκεντρικό σύστημα έμελλε να εφαρμοστεί και για τους πληθυσμούς της οθωμανικής αυτοκρατορίας, μέχρι τις απαρχές της νεωτερικότητας. Κάποιοι αλλοπαρμένοι διανοούμενοί μας ονειρεύονται ίσως ακόμη την επάνοδο στο σύστημα εκείνο, θαρρώντας πως επρόκειτο για τη χρυσή εποχή. Γράφοντας στις αρχές της δεκαετίας του 1970, υπό την απήχηση των διεθνών προοδευτικών κινημάτων και της απελευθερωτικής ιδεολογίας των «σίξτις», ο Μπράουν είναι αρκετά φιλικός και επιεικής με το πρώιμο Ισλάμ. Το βιβλίο του τελειώνει με την εξημέρωση της ισλαμικής αυτοκρατορίας υπό την επίδραση της ελληνικής φιλοσοφίας, στην περίοδο του χαλιφάτου των Αββασιδών (750 και εξής). Το χαλιφάτο παρουσιάζεται σαν μια απέραντη Κοινή Αγορά, όπου πρυτάνευαν το ελεύθερο εμπόριο, η ανεκτικότητα και η ειρήνη. Οι υποτελείς λαοί συνέχιζαν αδιατάρακτα τη ζωή τους, πληρώνοντας απλώς φόρους ως αντίτιμο της προστασίας και της ασφάλειας που τους εξασφάλιζαν οι λόγχες του πανίσχυρου αραβικού στρατού. Αν το δοκίμιο γραφόταν σήμερα, ύστερα από τις φοβερές εμπειρίες της τελευταίας πεντηκονταετίας, ο συγγραφέας ίσως θα καταλάβαινε πόσο μονομερής είναι η παραπάνω εικόνα και θα δειχνόταν πολύ πιο απαισιόδοξος. Εν πάση περιπτώσει, η αυλαία της ύστερης αρχαιότητας πέφτει με την εμφάνιση του μεγάλου εχθρού της Δύσης. Το σκηνικό για την εκτύλιξη της παγκόσμιας Ιστορίας, μέχρι και τις μέρες μας, έχει λίγο-πολύ στηθεί. Εκτός από κορυφαίος ιστορικός, ο Πήτερ Μπράουν είναι επίσης θαυμάσιος στυλίστας. Το βιβλίο του είναι γραμμένο σε σπινθηροβόλο δοκιμιακό ύφος, που οι αναγνώστες θα το απολαύσουν και οι ομότεχνοι θα το ζηλέψουν. Είναι σπάνιο στα χρονικά της ιστορικής και φιλολογικής επιστήμης να βρεθεί μελετητής αληθινά πρώτης γραμμής που να γράφει τόσο έξυπνα και όμορφα. Συνήθως το χάρισμα της γραφής προσιδιάζει σε λογίους με βαθιά μόρφωση αλλά μικρότερη επιστημονική πρωτοτυπία, όπως ο Χάμφρεϋ Κίττο, ο Γκίλμπερτ Χάιετ ή ο Τζάσπερ Γκρίφφιν. Εκείνοι που συνδυάζουν συγγραφική τέχνη και ερευνητική μεγαλοφυΐα, από τον Έρικ Ντοντς και τον Ζακ Λε Γκοφ ώς τον Μάρτιν Γουέστ, είναι μετρημένοι στα δάχτυλα, και ο Μπράουν ανήκει σε αυτόν τον κύκλο των λίγων και εκλεκτών. Η μεταφράστρια και οι επιμελητές της έκδοσης έκαναν εξαιρετική δουλειά στην απόδοση του στιλπνού ύφους του συγγραφέα. Εκτός αυτού, το κείμενο συνοδεύεται από πλούσια εικονογράφηση. Εκατόν τριάντα εικόνες κάθε λογής μνημείων δίνουν καθολικό εικονογραφικό πανόραμα της ύστερης αρχαιότητας και του πολιτισμού της μέσα από τη ματιά της τέχνης: ψηφιδωτά από εκκλησίες της Ραβέννας και μωσαϊκά επαύλεων της Συρίας, τοιχογραφίες από τάφους και ταπεινά χαράγματα σε κατακόμβες, αυτοκρατορικά μετάλλια και σμαλτωμένα περσικά αγγεία, αγιογραφίες πάνω σε ξύλο ή πέτρα με βλέμματα που εισχωρούν μες στην ψυχή μας, μικρογραφίες κωδίκων και σκίτσα σε μαγικούς παπύρους, ανάγλυφα σε ελεφάντινες πλάκες και επιτύμβιες στήλες από την Αίγυπτο ώς τη Ρηνανία. Όλα αυτά καθιστούν τον τόμο πραγματική απόλαυση, που κανένας αναγνώστης δεν έχει το δικαίωμα να στερηθεί. Αν το σύμπαν φτιάχτηκε για να καταλήξει σε ένα ωραίο βιβλίο, ο κόσμος της ύστερης αρχαιότητας ειδικά βρήκε την ιδεώδη ενσάρκωσή του στο βιβλίο του Πήτερ Μπράουν.

Η ανακάλυψη της ύστερης αρχαιότητας

Σύνδεση