Γ. Χ. Ώντεν, «Πένθιμο Μπλουζ» ή «Σταματήστε όλα τα ρολόγια»

To ποίημα «Πένθιμο μπλουζ» (“Funeral Blues”) του Γουίσταν Χιου Ώντεν (Wystan Hugh Auden) έχει μία προϊστορία που αποκλίνει από τις συνηθισμένες ιστορίες ποιητικής γραφής. Aν και πρόκειται για ερωτικό ποίημα, οι δύο πρώτες στροφές προέρχονται από χορικό άσμα που αρχίζει με τη φράση «Σταματήστε όλα τα ρολόγια». Η προϊστορία των δύο πρώτων στροφών και η νέα μετάφραση που δίνεται εδώ για το «Πένθιμο μπλουζ» μας παρέχουν τη δυνατότητα να εξετάσουμε, με ποιον τρόπο o Ώντεν χειρίστηκε τα αρχικά μοτίβα πάνω στα οποία δομήθηκε τελικά το «Πένθιμο μπλουζ». Το «Πένθιμο μπλουζ»[1] είναι μία ερωτική ελεγεία διάσημη για την απροσμέτρητη οδύνη που προξενεί στον ομιλητή ο θάνατος συντρόφου του. Ωστόσο, είναι σχεδόν άγνωστo στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό ότι οι δύο πρώτες στροφές γράφηκαν αρχικά για χορικό άσμα με σατιρική χροιά που αρχίζει, όπως και το «Πένθιμο Μπλουζ», με τη φράση «Σταματήστε όλα τα ρολόγια». Το άσμα τραγουδούσε χορωδία σε έμμετρο ποιητικό δράμα με τίτλο, Η ανάβαση στο όρος Φ6 (The Ascent of F6). Πρόκειται για τραγωδία σε δύο πράξεις που συνέθεσαν ο Ώντεν και ο μυθιστοριογράφος φίλος του Κρίστοφερ Ίσεργουντ (Christopher Isherwood) στο διάστημα Μαρτίου-Απριλίου 1936. Το έργο δημοσιεύθηκε για πρώτη φορά τον Σεπτέμβριο του 1936 από τον εκδοτικό οίκο Faber and Faber. Ωστόσο αναθεωρήθηκε λίγο πριν ο θίασος Group Theatre το ανεβάσει στη σκηνή του λονδρέζικου θεάτρου Mercury. Στην εναρκτήρια παράσταση του έργου, τον Φεβρουάριο του 1937, ακούστηκε για πρώτη φορά η διάσημη φράση «Σταματήστε όλα τα ρολόγια», που χρησιμοποιείται αργότερα ως εναλλακτικός τίτλος για το «Πένθιμο μπλουζ».[2] Το θέμα της τραγωδίας είναι μία καταδικασμένη να αποτύχει εκστρατεία της Βρετανίας μέσω ανάβασης στην κορυφή του φανταστικού όρους Φ6 (F6). Το βουνό βρισκόταν στο μέσον μακρινής περιοχής (Sudoland), την οποία διεκδικούσαν εξίσου η Βρετανία και η φανταστική χώρα Οστονία. Όποιος κατακτούσε την κορυφή του, θα γινόταν κυρίαρχος της περιοχής. Ο Σερ Τζέιμς Ράνσομ (Sir James Ransom), επικεφαλής του Γραφείου Αποικιών της Βρετανίας και δίδυμος αδελφός του πρωταγωνιστή Μάικλ Ράνσομ, ζητά από τον ορειβάτη Μάικλ να αναλάβει εκστρατεία για την κατάληψη της κορυφής του βουνού. Παρά τις αρχικές αντιρρήσεις του, ο Μάικλ πείθεται τελικά από τη μητέρα τους. Στο τέλος του έργου ο Μάικλ φθάνει μόνος στην κορυφή και καταρρέει, αφού πρώτα βλέπει σε όραμα τη μητέρα του. Τον θάνατο του Μάικλ, που συμβολίζει την απρόκλητη επίθεση, προκαλεί ο τιμωρός δαίμων που ζούσε στην κορυφή του βουνού. Πριν πεθάνει όμως o Μάικλ, ευχήθηκε να πέθαινε στη θέση του ο αδελφός του. Ο Τζέιμς πεθαίνει με φαντασμαγορικό τρόπο και χορός μικροαστών (ο Κύριος Α. και η Κυρία Α.) κατηγορεί τον Μάικλ ότι δολοφόνησε τον αγαπημένο γιο (Τζέιμς) της μητέρας τους. Αμέσως όλες οι δυνάμεις του αγγλικού κατεστημένου σπεύδουν να τιμήσουν τον Τζέιμς Ράνσομ για τη γενναιότητα και το κουράγιο του με δημόσιο πένθος στο οποίο βυθίζεται ολόκληρη η Αγγλία. Ο Σερ Τζέιμς Ράνσομ, εκπρόσωπος της Βρετανίας που μεριμνούσε για τα κρατικά συμφέροντα, μετατρέπεται σε μάρτυρα. Τότε ακριβώς ακούγεται από τριμελή χορό ένα άσμα πέντε στροφών που αρχίζει με τη φράση «Σταματήστε όλα τα ρολόγια» (Πράξη ΙΙ, Σκηνή 5). Σε χειρόγραφη σελίδα για το ανέβασμα του έργου στο θέατρο το 1937, ο Ώντεν έγραψε τη λέξη “Blues” πάνω από τους στίχους του άσματος. Δεν πρόκειται όμως για τίτλο, αλλά για σκηνική οδηγία του ποιητή να μελοποιηθεί το τραγούδι σε ρυθμό μπλουζ. Tη μελοποίηση ανέλαβε ο 22χρονος Μπέντζαμιν Μπρίττεν (Benjamin Britten) που έγραψε και τη μουσική της παράστασης για δύο πιάνα και κρουστά.[3] Το άσμα, που αρχίζει με τη φράση «Σταματήστε όλα τα ρολόγια», τραγουδούσαν δύο εκπρόσωποι της άρχουσας τάξης (η λαίδη Ίζαμπελ Γουέλγουιν και ο λόρδος Στάγκμαντελ) με προεξάρχουσα την αγγλίδα υψίφωνο και ηθοποιό Χέντλι Άντερσον. Η μουσική του Μπρίττεν για την παράσταση και το χορικό άσμα με την φωνή της Χέντλι Άντερσον εντυπωσίασαν το κοινό. Το εξώφυλλο της έκδοσης των Γ.Χ. Ώντεν και Κρίστοφερ Ίσεργουντ The Ascent of F6 (Faber and Faber, 1936). Από τις πέντε στροφές του άσματος οι δύο πρώτες είναι μία ελεγεία για τον νεκρό Σερ Τζέιμς που ήταν θύμα αλλά και ο ιθύνων νους της εκστρατείας. Ωστόσο η ελεγεία αυτή δεν είναι θρηνητική. Ο Ώντεν σατιρίζει ή ειρωνεύεται την επιδεικτική ρητορική που συνεπαγόταν η λεγόμενη «κρατική κηδεία» (state funeral) στη Βρετανία: δηλαδή μία δημόσια, τελετουργική κηδεία για να τιμηθούν μονάρχες και άτομα εθνικής σημασίας όπως ο Δούκας του Ουέλλινγκτον, ο νικητής του Ναπολέοντα (βλ. πιο κάτω την σχετική αναφορά). Οι τρεις τελευταίες στροφές του χορικού άσματος, αν και σχετίζονται με τη θεματική «θάνατος-πένθος-κηδεία», σατιρίζουν μη ηρωικούς τρόπους δράσης συντρόφων του Μάικλ Ράνσομ, που γίνονται κι αυτοί στο τέλος θύματα του Δαίμονα του βουνού. Σε αντίθεση με την ελεγεία για τον νεκρό Σερ Τζέιμς, το «Πένθιμο μπλουζ» είναι μία προσωπική ερωτική ελεγεία. Στο «Πένθιμο μπλουζ» ο ομιλητής εκφράζει τον πόνο του για το θάνατο ερωτικού συντρόφου του, ενώ, αντίθετα, αυτοί που εκπροσωπούν τα συμφέροντα του κράτους και των πολιτικών τραγουδούν το άσμα για τον νεκρό Σερ Τζέιμς. Η πρωιμότερη μορφή του ερωτικού ποιήματος γράφηκε τον Απρίλιο του 1936· τo ποίημα δεν έφερε τίτλο, όπως άλλωστε και τα περισσότερα πρώιμα ποιήματα του Ώντεν.[4] Δημοσιεύθηκε όμως, με τη μορφή που γνωρίζουμε σήμερα, για πρώτη φορά το 1938.[5] Είχε περάσει περίπου ένας χρόνος από την εναρκτήρια παράσταση του έργου Η ανάβαση στο όρος Φ6, στην οποία πρωτοακούστηκε το άσμα για τον νεκρό Σερ Τζέιμς. Στο διάστημα που μεσολάβησε (1937-1938), ο Ώντεν επεξεργάστηκε το ερωτικό ποίημα για να τραγουδηθεί από τη Χέντλι Άντερσον, όπως το μελοποίησε στη συνέχεια ο Μπέντζαμιν Μπρίττεν, μόνο για φωνή και πιάνο. Το αναθεωρημένο ερωτικό ποίημα αποτελείται από τέσσερις στροφές, από τις οποίες οι δύο πρώτες προέρχονται αυτούσιες από το πεντάστροφο χορικό άσμα. Με άλλα λόγια, ο Ώντεν κράτησε τις δύο πρώτες στροφές, τις οποίες είχε συνθέσει για την κηδεία του Σερ Τζέιμς, και αντικατέστησε τις υπόλοιπες με δύο στροφές που είχαν μάλλον αρχικά γραφεί για ερωτικό σύντροφό του. Ο τίτλος «Πένθιμο μπλουζ» προστέθηκε το 1940, όταν το ποίημα δημοσιεύθηκε με αυτό τον τίτλο σε συλλογικό τόμο ποιημάτων που τιτλοφορείται Μιαν άλλη φορά (Another Time). Στον τόμο αυτό, που εκδόθηκε όταν ο Ώντεν είχε πια μετοικήσει στην Αμερική, το «Πένθιμο μπλουζ» ανήκει σε μία ομάδα τεσσάρων ερωτικών τραγουδιών που χαρακτηρίζονται ως «Τραγούδια για Παράσταση Καμπαρέ αφιερωμένα στη Δεσποινίδα Χέντλι Άντερσον» (“Cabaret Songs for Miss Hedli Anderson”).[6] Μία νεανική συνήθεια του Ώντεν ήταν να διασώζει από πρωιμότερα έργα του τμήματα ποιημάτων που επιθυμούσε να διατηρηθούν και να τα ξαναχρησιμοποιεί σε νεότερα ποιήματα.[7] Στη διάσωση των δύο πρώτων στροφών του χορικού άσματος, οι οποίες επαναχρησιμοποιήθηκαν στο ερωτικό ποίημα, συνέβαλε μάλλον η επιτυχία της σύζευξης ποιητικού λόγου και μουσικής στη θεατρική παράσταση. Από την άλλη πλευρά, είναι γνωστή η στροφή του Ώντεν από πολιτικό σε προσωπικό ποιητή προς το τέλος της δεκαετίας του 1930. Οι τέσσερεις στροφές του αναθεωρημένου ερωτικού ποιήματος μελοποιήθηκαν τώρα συγκεκριμένα για μία φωνή με συνοδεία πιάνου, ώστε να ακούγεται ως τραγούδι σε παράσταση καμπαρέ. Τελευταία πινελιά ήταν η προσθήκη του τίτλου «Πένθιμο μπλουζ». H λέξη πένθιμο εναρμονίζεται με τον μελαγχολικό χαρακτήρα της ερωτικής ελεγείας στον εικοστό αιώνα.[8] Όσο για το μπλουζ, πρόκειται για αμερικανικό είδος μουσικής που έγινε δημοφιλές στην Αγγλία στις αρχές της δεκαετίας του 1930, αμέσως μετά την εισαγωγή του στη Βρετανία. Η προϊστορία των δύο πρώτων στροφών και η νέα μετάφραση που δίνουμε πιο κάτω για το «Πένθιμο μπλουζ» μας επιτρέπουν να εξετάσουμε με ποιον τρόπο ο Ώντεν χειρίστηκε τα αρχικά μοτίβα πάνω στα οποία δομήθηκε τελικά το «Πένθιμο μπλουζ». ΠΕΝΘΙΜΟ ΜΠΛΟΥΖ Σταματήστε όλα τα ρολόγια, κόφτε το τηλέφωνο Δώστε στον σκύλο, μη γαβγίσει, λιμπιστό κόκαλο, Κάντε τα πιάνα να σιγήσουν και με πνιχτό στο τύμπανο ήχο Βγάλτε το φέρετρο έξω, όσοι πενθούν ας έρθουν από πίσω. Ας κάνουν κύκλους τ’ αεροπλάνα, από ψηλά ο στεναγμός, Με βιάση να γραφεί στον ουρανό το μήνυμα «Είναι Νεκρός», Μαύρες κορδέλες βάλτε στα λευκόλαιμα δημόσια περιστέρια, Πάνινα μαύρα γάντια ας φορούν οι τροχονόμοι στα χέρια. Ήταν ο Βοριάς, ο Νότος μου, η Ανατολή κι η Δύση μου, Η καθημερινή μου δούλεψη, η ανάπαψη της Κυριακής μου, Το μεσημέρι, το μεσονύχτι, η λαλιά και το τραγούδι μου: Νόμιζα πως η αγάπη θα ’ταν παντοτινή: Πλάνη μου. Δεν έχω πια λαχτάρα για τ’ αστέρια: να τα σβήσετε· Κάντε πακέτο το φεγγάρι, τον ήλιο να διαλύσετε· Αδειάστε πέρα τον ωκεανό, σκουπίστε τα δάση· Τίποτα τώρα πια καλό δεν πρόκειται ποτέ να ’ρθει. Τo «Πένθιμο μπλουζ» είναι προτρεπτικό ποίημα (hortatory poem). Οι δύο πρώτες στροφές και η τελευταία (4η) συνίστανται εξ ολοκλήρου από προτροπές του ομιλητή που απευθύνεται σε άγνωστο ακροατήριο σε δεύτερο ή τρίτο πληθυντικό πρόσωπο. Γραμμένο σε ιαμβικό πεντάμετρο, το ποίημα χαρακτηρίζεται ως «επικήδειο» (funeral). Τα κύρια μοτίβα του ποιήματος είναι συγκεκριμένα η κηδεία και το πένθος για τον θάνατo (φανταστικού ή πραγματικού) ερωτικού συντρόφου του ποιητή. Η πρώτη στροφή αναφέρεται στην έναρξη της κηδείας. Ο ομιλητής προτρέπει να επικρατήσει απόλυτη σιωπή, να βγει το φέρετρο με συνοδεία τυμπάνου και να προσέλθουν αυτοί που πενθούν. Στη δεύτερη στροφή ο ομιλητής προτρέπει να μεταδοθεί η είδηση, για τον θάνατο του άνδρα που κηδεύεται, με σχηματισμό αεροπλάνων στον ουρανό· επιθυμεί ακόμη να βάλουν μαύρες κορδέλες στα λευκόλαιμα περιστέρια και να φορέσουν μαύρα γάντια οι τροχονόμοι στα χέρια. Στις δύο τελευταίες στροφές κυριαρχεί το πένθος, όπως το βιώνει ο ίδιος ο ομιλητής που πενθεί για την απώλεια του συντρόφου του: στην τρίτη στροφή συγκεκριμένα εξομολογείται τι σήμαινε για τη ζωή του ο σύντροφος που έχασε και ψέγει τον εαυτό του, επειδή νόμιζε ότι η αγάπη θα διαρκούσε πάντα· στην τέταρτη στροφή ο ποιητής προτρέπει οργισμένος να σβήσουν ή να αφανίσουν ό,τι λάμπει ή δίνει φως στον ουρανό, αλλά και να χύσουν πέρα τον ωκεανό, να σαρώσουν το δάσος. Η πρώτη προτροπή, σταματήστε όλα τα ρολόγια (στ. 1), εκφράζει την επιθυμία του ομιλητή να τηρηθεί απόλυτη σιωπή για τον νεκρό (άνδρα) που κηδεύεται. Το σταμάτημα του ρολογιού, ένα επαναλαμβανόμενο μοτίβο στον ελεγειακό κανόνα, κανονικά διακόπτει τη ροή του χρόνου.[9] Εδώ όμως η φράση να «σταματήσουν όλα τα ρολόγια» ορίζει συγκεκριμένα την έναρξη τιμητικής σιωπής κατά την έξοδο του φερέτρου (στ. 3-4). Η τήρηση σιωπής δεν επιβάλλεται μόνο στον χώρο όπου διεξάγεται η κηδεία. Ισχύει και για όλους όσους επικοινωνούν τηλεφωνικά, ή έχουν σκύλο έτοιμο να γαβγίσει, ή παίζουν μουσική σε πιάνο (στ. 1-3). Η μόνη πένθιμη υπόκρουση στη σιωπή είναι ο υπόκωφος χτύπος τυμπάνου με τον οποίο προτρέπει ο ομιλητής να συνοδεύουν το φέρετρο καθώς το βγάζουν έξω (στ. 3-4). Στη συνέχεια καλούνται να προσέλθουν όσοι πενθούν (στ. 4): δηλ. οι συγγενείς, φίλοι, γνωστοί και άλλοι που κανονικά συμμετέχουν στη νεκρώσιμη πομπή ακολουθώντας την πορεία του φερέτρου. Η πρώτη στροφή, όπως είδαμε, γράφηκε αρχικά για την κηδεία του Σερ Τζέιμς, για την οποία ο Ώντεν είχε ίσως κατά νου, όπως έχει σημειωθεί,[10] κάτι σαν την «Ωδή για τον Θάνατο του Δούκα του Ουέλλινγκτον».[11] O Άλφρεντ Τέννυσον περιγράφει στη διάσημη Ωδή[12] κρατική κηδεία αντάξια για να τιμηθεί σαν αθάνατος ήρωας ο νικητής του Ναπολέοντα στο Βατερλώ. Ο Τέννυσον αρχίζει με προτροπές, πράγμα που κάνει τον επόμενο αιώνα και ο Ώντεν. Στην περιγραφή της νεκρικής πομπής, ο Τέννυσον επιθυμεί να ηχήσει ο χτύπος της πένθιμης στρατιωτικής μουσικής, let the mournful martial music blow (στρ. ΙΙΙ, στ. 5): δηλαδή, όπως εξηγεί στη συνέχεια, το συνεχές υπόκωφο χτύπημα τυμπάνων, the roll of muffled drums, (στρ. VΙ, στ. 8). Η μουσική αυτή απηχείται στην κηδεία του νεκρού Σερ Τζέιμς. Σε αντίθεση όμως με «το συνεχές υπόκωφο χτύπημα τυμπάνων» του Τέννυσον, ο Ώντεν περιορίζει τη μουσική στον «υπόκωφο ήχο (ενός) τυμπάνου». Εκτός από τη φράση αυτή, δεν φαίνεται να υπάρχει άλλο δάνειο από την περιγραφή της κηδείας του Δούκα του Ουέλλινγκτον. Σε αντίθεση μάλιστα με τις προτροπές του Τέννυσον για εθνικό «θρήνο», «αντάρα» πένθους και πένθιμο «χτύπημα» καμπάνων,[13] ο Ώντεν πρωτοτυπεί με καινοφανή τρόπο. Ο χορός προτρέπει για απόλυτη σιωπή, την οποία ζητεί να τηρήσουν γενικότερα και άλλοι που δεν συμμετέχουν στην κηδεία. Ένα εύλογο ερώτημα είναι από πού εμπνεύσθηκε ο Ώντεν αυτή τη γενικότερη τιμητική σιωπή για τον Σερ Τζέιμς που υπήρξε θύμα εκστρατείας. Πορτρέτο των Κρίστοφερ Ίσεργουντ και Γ. Χ. Ώντεν, 6 Φεβρουαρίου 1939. Βιβλιοθήκη του Κογκρέσου. Πρόσφατες ιστορικές έρευνες δείχνουν ότι η εθνική «συλλογική σιωπή» αναδύθηκε στην Ευρώπη μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, συνδέεται με την ιδέα Κενοταφίων ή Μνημείων για νεκρούς του πολέμου.[14] Η «ενός λεπτού σιωπή» είναι συγκεκριμένα το θέμα σουηδικού ντοκιμαντέρ, με τίτλο Στιγμές Σιωπής (Μoments of Silence), που γυρίστηκε το 2014.[15] Με βάση κινηματογραφικό αρχειακό υλικό οι Μπίγκερτ και Μπέργκστρομ δείχνουν ότι το πρώτο λεπτό συλλογικής σιωπής στον σύγχρονο κόσμο τηρήθηκε από την Αγγλία στις 11 Νοεμβρίου 1919, κατά τη διάρκεια τελετής σε ανάμνηση της «Ημέρας της Ανακωχής» (“Armistice Day”). Με την ανακωχή αυτή έληξε επίσημα ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος. Η σχετική τελετή έλαβε χώρα στο Κενοτάφιο (Cenotaph)[16] του Λονδίνου, αρχικά ένα πρόχειρο αναμνηστικό μνημείο αφιερωμένο στους «Ένδοξους Νεκρούς» (“Glorious Dead”): δηλαδή σε αυτούς των οποίων τα σώματα δεν ανευρέθηκαν ή βρέθηκαν αλλά δεν ταυτίστηκαν και τάφηκαν ανώνυμα σε μνημείο αφανών νεκρών.[17] Ενώπιον αυτού του μνημείου, που αντικαταστάθηκε αργότερα από λίθινο, εόρταζαν έκτοτε την επέτειο της Ανακωχής του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου. Η σιωπή που τηρήθηκε στον πρώτο εορτασμό διάρκεσε συγκεκριμένα δύο λεπτά. Τηρήθηκε όχι μόνον ενώπιον του Κενοταφίου ως τελετουργία, αλλά σε ολόκληρη τη Βρετανία, ήταν δηλαδή «εθνική» σιωπή. Για πρώτη φορά τότε σταμάτησε η κυκλοφορία στους δρόμους και η παραγωγή στα εργοστάσια. Ταυτόχρονα έπαψαν τα τηλεφωνικά κέντρα να συνδέουν κλήσεις, ενώ οι ραδιοφωνικοί σταθμοί διέκοψαν τις εκπομπές τους. Το 1929 το ΒΒC πήρε άδεια να μεταδώσει την εκπομπή του από το Κενοτάφιο. Αυτό σημαίνει ότι από το 1929 τα ραδιόφωνα μετέδιδαν σε ολόκληρη τη Βρετανία τη ζωντανή εκπομπή του ΒΒC για την τελετουργική σιωπή στο Κενοτάφιο. Δεν είναι απίθανο ο Ώντεν να εμπνεύσθηκε τη γενικότερη τιμητική σιωπή από τη συλλογική, εθνική σιωπή που τηρούσαν κάθε χρόνο στη Βρετανία κατά την επέτειο της «Ημέρας της Ανακωχής». Ιδιαίτερα η φράση του Ώντεν, κόφτε το τηλέφωνο (cut off the phone), θυμίζει τη διακοπή των τηλεφωνικών κλήσεων σε ολόκληρη τη Βρετανία. Ωστόσο πρέπει να σημειωθεί ότι, σε δημόσιες ή κρατικές κηδείες για άλλου είδους προσωπικότητες, η τήρηση της «τιμητικής σιωπής» (“the silent tribute”) υιοθετήθηκε πολύ αργότερα, όχι μόνο στη Βρετανία αλλά και στον υπόλοιπο κόσμο.[18] Ας επιστρέψουμε όμως στην κηδεία του Σερ Τζέιμς. Η δεύτερη στροφή αρχίζει με προτροπή να γραφεί βιαστικά (scribbling) στον ουρανό, με κύκλους αεροπλάνων που βογκούν από ψηλά λόγω πένθους, η είδηση για τον θάνατο του άνδρα που κηδεύεται (στ. 5-6). Ακολουθούν προτροπές να βάλουν μαύρες κορδέλες (κατά λέξη, crêpe bows = φιόγκους από μαύρο κρέπι) στα λευκόλαιμα δημόσια περιστέρια (στ. 7), και να φορέσουν οι τροχονόμοι μαύρα πάνινα γάντια στα χέρια (στ. 8). Οι μαύρες κορδέλες των λευκόλαιμων περιστεριών και τα μαύρα γάντια των τροχονόμων είναι ευφάνταστα ποιητικά ευρήματα δηλωτικά δημόσιου πένθους. Συγχρόνως όμως υποδηλώνουν τη νοητή πορεία της νεκρικής πομπής σε κρατική κηδεία: δηλαδή μέσα από περιοχές με δημόσια κτίρια (όπου σύχναζαν μάλλον τα λεγόμενα «δημόσια» περιστέρια) και κατά μήκος λεωφόρων των οποίων η κυκλοφορία ρυθμιζόταν από τροχονόμους. Ποιος άνδρας κηδευόταν σύμφωνα με τους στίχους 5-6, ήταν ήδη γνωστό στους θεατές που παρακολουθούσαν το τέλος του έργου Η ανάβαση στο όρος Φ6. Η προτροπή του χορού να μεταδοθεί το μήνυμα μέσω σχηματισμού αεροπλάνων στον ουρανό, θυμίζει, νομίζω, mutatis mutandis, πρακτική της Βασιλικής Πολεμικής Αεροπορίας (RAF). Πρόκειται για «τιμητικό σχηματισμό για νεκρό» («missing man formation») αεροπόρο (στην κηδεία του), τον οποίο υιοθέτησαν αργότερα και άλλες χώρες. Για άνδρα όμως που δεν ανήκε στη RAF, ο σχηματισμός αυτός πραγματοποιήθηκε για πρώτη φορά στην κηδεία του βασιλέως Γεωργίου Ε΄ στις 28 Ιανουαρίου 1936.[19] Στην περίπτωση αυτή δύο ελικόπτερα της αστυνομίας πέταξαν για να τιμήσουν με εναέριο χαιρετισμό τον νεκρό βασιλιά. Την εποχή εκείνη, ο 29χρονος Ώντεν είχε εγκατασταθεί στο Λονδίνο και εργαζόταν για τη συγγραφή κειμένων σε εταιρεία παραγωγής ντοκιμαντέρ που είχε ιδρυθεί σε τμήμα της βρετανικής κυβέρνησης.[20] Ο Ώντεν είχε τότε μία μοναδική ευκαιρία να παρακολουθήσει κηδεία βρετανού μονάρχη, κάτι που συμβαίνει το πολύ δύο φορές στη ζωή βρετανού πολίτη. Μία ελκυστική υπόθεση είναι ότι ο Ώντεν παραβρέθηκε στην κηδεία. Δύο μήνες αργότερα έγραψε στίχους για τη μετάδοση του θανάτου του Σερ Τζέιμς με κυκλικό σχηματισμό αεροσκαφών στον ουρανό. Με την απόλυτη τιμητική σιωπή, τον υπόκωφο ήχο ενός μόνο τυμπάνου, τη μετάδοση του θανάτου με σχηματισμό αεροπλάνων, τις μαύρες κορδέλες των περιστεριών και τα μαύρα γάντια των τροχονόμων, ο Ώντεν ειρωνεύεται ή σατιρίζει τη βρετανική «κρατική κηδεία». Όπως όμως έχει εύστοχα επισημανθεί από τον Φούλλερ,[21] το ειρωνικό αποτέλεσμα της υπερβολής στις δύο πρώτες στροφές εκμηδενίζεται όταν αυτές διαβάζονται στο πλαίσιο της προσωπικής ερωτικής ελεγείας: δηλαδή όταν εκφράζουν τον απέραντο πόνο που νιώθει ο ομιλητής για τον χαμό ερωτικού συντρόφου του. Αυτό γίνεται φανερό στις δύο τελευταίες στροφές (3η+4η) της ελεγείας, στις οποίες τα μοτίβα της κηδείας και του δημόσιου πένθους αντικαθίστανται με αυτό του ιδιωτικού πένθους. Η τρίτη στροφή είναι στην πραγματικότητα το θεμέλιο πάνω στο οποίο χτίζεται η προσωπική ερωτική ελεγεία. Για πρώτη φορά εδώ ο ποιητής ταυτίζεται με τον ομιλητή και πενθεί για σύντροφο που έχασε. Ωστόσο δεν θρηνεί και δεν εγκωμιάζει τον νεκρό, όπως συμβαίνει συχνά σύμφωνα με τον κανονιστικό (normative) τρόπο πένθους και την παρηγορητική ελεγεία. Με άλλα λόγια, δεν επιθυμεί να καθρεφτίσει αυτόν που χάθηκε εξιδανικεύοντάς τον.[22] Aντίθετα, περιγράφει τη σημασία που είχε ο σύντροφός του με βάση τον δικό του ποιητικό-μυθικό κόσμο μέσα στον οποίο κυλούσε η ζωή του κάθε εβδομάδα. Στην αρχή ταυτίζει τον νεκρό σύντροφο με τα τέσσερα σημεία του δικού του μυθικού ορίζοντα, αρχίζοντας με τον Βορρά του (Μy North). Πρόκειται για τον σκανδιναβικό, μυθικό Βορρά, μέσω του οποίου ο ποιητής διαφοροποιείται από όλους τους άλλους που τον απέρριπταν (στ. 1).[23] Στη συνέχεια ταυτίζει τον σύντροφό του, με τις καθημερινές και Κυριακές του, όταν εργάζεται ή αντίστοιχα αναπαύεται, με το μεσημέρι του και τα μεσάνυχτα, με την ομιλία και το τραγούδι του (στ. 2-3). Η στροφή κλείνει ωστόσο με μία αναπάντεχη φράση. Ο ποιητής παραδέχεται πως έκανε λάθος ότι η αγάπη θα διαρκούσε πάντα (στ. 4). Στο σημείο αυτό προκύπτει το εξής ερώτημα. Μήπως στο «Πένθιμο μπλουζ» η έξοδος του φερέτρου αποκτά εσκεμμένα άλλο νόημα από αυτό που είχε αρχικά στο άσμα με την ελεγεία για τον νεκρό Σερ Τζέιμς; Με άλλα λόγια, μήπως στο «Πένθιμο μπλουζ» η έξοδος του φερέτρου λειτουργεί ως μεταφορά για την έξοδο ερωτικού συντρόφου από τη ζωή του ποιητή; Αν ισχύει αυτή η υπόθεση, το πραγματικό θέμα του ποιήματος «Πένθιμο μπλουζ» δεν είναι ο θάνατος του αγαπημένου αλλά η αγάπη χωρίς ανταπόκριση[24] που αναδύεται συχνά στην ποίηση του Ώντεν για την αγάπη. Στην τελευταία στροφή το πένθος μεταβάλλεται σε οργή και μελαγχολία. Η οργή αποδίδεται με υπερρεαλιστικές εικόνες. Ο ποιητής προτρέπει να σβήσουν τα αστέρια, σαν να ’ναι κεράκια, να πακετάρουν το φεγγάρι, σαν μικροαντικείμενο, να διαλύσουν τον ήλιο λες κι είναι παιχνιδάκι (στ. 13-14). Χωρίς ήλιο και φεγγάρι, ωστόσο, θα εξέλιπε και η ζωή στη γη.[25] Οι επόμενες δύο προτροπές (στ. 15), να αδειάσουν πέρα με κουβά τον ωκεανό (σαν να ’ναι νερό που μπορεί να χυθεί μακριά) και να σκουπίσουν τα δάση (λες και είναι δωμάτια σπιτιών), υποδηλώνουν ότι ούτε ο ωκεανός ούτε τα δάση μπορούν πια να του δώσουν χαρά. Το ποίημα, που άρχισε με προτροπή για το σταμάτημα όλων των ρολογιών, τελειώνει με προτροπές για εξίσου ανέφικτες πράξεις. Η πένθιμη ατμόσφαιρα, συνυφασμένη με οργή και μελαγχολία, ολοκληρώνεται στο τέλος με την απαισιόδοξη σκέψη του ποιητή ότι τίποτα καλό δεν πρόκειται πια ποτέ να του συμβεί (στ. 16). Η απουσία θρήνου ή εγκωμίου για τον νεκρό, η αυτοκριτική του ποιητή στην τρίτη στροφή, και η οργή στην τέταρτη, η οποία καταλήγει σε έλλειψη ενδιαφέροντος για τον εξωτερικό κόσμο και απώλεια της ικανότητας για αγάπη, είναι τυπικά χαρακτηριστικά του μελαγχολικού πένθους μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο. Το πένθος είναι τραύμα ανοικτό, δεν υπάρχει παρηγοριά, η ελεγεία είναι «μη παρηγορητική».[26] Τα μοτίβα της κηδείας και του πένθους πρωτοεμφανίζονται στα Juvenilia, δηλ. τα Νεανικά Ποιήματα του Ώντεν. Τέσσερα[27] από αυτά χρονολογούνται όταν ο Ώντεν ήταν μαθητής στην προτελευταία τάξη γυμνασίου (1924) και, την επόμενη χρονιά, τελειόφοιτος μαθητής και πρωτοετής φοιτητής (1925). Σε κάθε ποίημα ο Ώντεν επικεντρώνεται σε μία διαφορετική πτυχή ή τελετουργία της κηδείας και του πένθους. Στο μεταφορικό ποίημα «Το Σπίτι που πεθαίνει» (“Τhe Dying House”) γίνεται αναφορά στην προετοιμασία του νεκρού σπιτιού για την κηδεία, «τώρα ακόμη μούσκλια και φύλλα ετοιμάζονταν για την κηδεία». Στα ποιήματα «Μετά την ταφή» (“Αfter the Burial”), «Η κηδεία του Carter» (“Τhe Carter’s Funeral” ), και στο ποίημα «Ελεγεία» (“Elegy”) περιγράφεται ή γίνεται αναφορά στη διαδικασία ενταφιασμού του νεκρού μέσα στη γη: δηλαδή στην καταληκτήρια τελετουργία της κηδείας, όπως και στα συναισθήματα που προξενεί σε αυτούς που πενθούν. Συγκεκριμένα, στο ποίημα «Μετά την ταφή» o ποιητής αναφέρεται στην αίσθηση αδυναμίας που τον έκανε να συλλογιστεί, καθώς έβαζαν πάνω στον νεκρό χώμα, πόσο πολύτιμος ήταν αυτός που έχασαν· ενώ στο ποίημα «Η κηδεία του Κάρτερ» ο Ώντεν περιγράφει το πάτημα του χώματος από τον νεκροθάφτη, δηλαδή τη διαδικασία με την οποία ολοκληρώνεται ο ενταφιασμός, και την επιστροφή του εφημέριου στο σπίτι χωρίς άμφια. Τέλος, στο ποίημα «Ελεγεία» ο ποιητής αναφέρεται στη σιωπή των σκύλων κατά τον ενταφιασμό παιδιού που σκοτώθηκε, ενώ προσπαθούσε να σκαρφαλώσει σε φωλιά πουλιού: «κανένας σκύλος δεν γάβγισε στον δρόμο κάτω από τον αυλόγυρο της εκκλησίας όπου ενταφιάστηκε παιδί». Από το τελευταίο αυτό ποίημα προέρχεται, όπως φαίνεται, το μοτίβο του σκύλου στο «Πένθιμο μπλουζ». Η σιωπή του σκύλου όμως τώρα είναι ακούσια, οφείλεται σε λιμπιστό κόκκαλο. Το μοτίβο της μεταφοράς του νεκρού στο νεκροταφείο εμφανίζεται αργότερα, στην πέμπτη στροφή του χορικού άσματος που αρχίζει με την κηδεία του Σερ Τζέιμς. Οι στίχοι σατιρίζουν σύντροφο του Μάικλ Ράνσομ, μανιώδη με την ταχύτητα: πατώντας το γκάζι μηχανοκίνητης νεκροφόρας θα οδηγούσε το νεκρό με ενενήντα μίλια την ώρα![28] Το ποίημα «Πένθιμο μπλουζ» ή «Σταματήστε όλα τα ρολόγια», είναι από τις πιο διάσημες ελεγείες του εικοστού αιώνα. Το απαγγέλλει ο Μάθιου στην κηδεία του συντρόφου του στο κινηματογραφικό έργο Τέσσερις γάμοι και μια κηδεία, μια ρομαντική κωμωδία του 1996.[29] Το 2017 αξιωματούχος της Μητροπολιτικής Αστυνομίας του Λονδίνου το διαβάζει στην κηδεία του αστυνομικού Κηθ Πάλμερ που σκοτώθηκε, ενώ προσπαθούσε να αποτρέψει την είσοδο τρομοκράτη στο Κοινοβούλιο.[30] Δεν είναι τυχαίο ότι στην περίπτωση αυτή δύο ελικόπτερα της αστυνομίας πραγματοποίησαν για το σύντροφό τους τον εναέριο χαιρετισμό “missing man formation”. Εκτός Βρετανίας το ποίημα «Πένθιμο μπλουζ» έχει διαδοθεί σε ευρύτερες μάζες κόσμου όχι μόνο ως ποιητικό ανάγνωσμα με μουσική υπόκρουση, αλλά και ως μελοποιημένο τραγούδι με συνοδεία πιάνου. Αξίζει να αναζητήσει κανείς το “Funerary Blues”, ή αλλιώς “Stop all the Clocks”, στο Υοu Tube. [1] Στο παρόν κείμενο το «Πένθιμο μπλουζ» και στίχοι άλλων ποιητών έχουν αποδοθεί από τη συγγραφέα. Είναι επίσης δημοσιευμένο πρόσφατα σε δίγλωσση έκδοση συλλογής ποιημάτων του Ώντεν από τον Ε. Σοφρά (εισ., μτφρ. σχόλ.), Γ. Χ. Ώντεν, Η ασπίδα του Αχιλλέα και άλλα ποιήματα, Αθήνα 2020, Αντίποδες, σ. 43 (μετάφραση), 82 (αγγλικό κείμενο). [2] Βλ. άρθρο του Seamus Perry, “Stop all the clocks: a funeral poem” στον κόμβο της British Library, https://bit.ly/35RGfpQ (στο εξής, Perry, “Stop all the clocks: a funeral poem”). Ευχαριστώ θερμά τον καθηγητή Σήμους Πέρρυ που με παρέπεμψε στη σωστή διαδικτυακή διεύθυνση. Το κείμενο της τραγωδίας έχει εκδοθεί από τον W. H. Auden and Christopher Isherwood, edited by Edward Mendelson, The Complete Works of W. H. Auden: Plays and Other Dramatic Writings, 1928-1938, Princeton Legacy Library, Princeton University Press, Πρίνστον 2019 (δεν είχα πρόσβαση στο έργο αυτό). Για την τραγωδία, βλ. το εξαιρετικό ερμηνευτικό υπόμνημα του J. Fuller, W. H. Auden: A Commentary, London 1998, Faber and Faber, σσ. 193-201(στο εξής, Fuller, W. H. Auden: A Commentary). Βλ. επίσης την εντυπωσιακή, κριτική βιογραφία του Αuden από τον Edward Mendelson, Early Auden, Later Auden. A Critical Biography, Princeton University Press, Πρίνστον και Οξφόρδη, 2017, σσ. 259-261 (στο εξής, Μendelson, Early Auden, Later Auden). [3] Βλ. https://bit.ly/3KgYHr5 [4] Για τη χρονολόγηση ποιημάτων από τη δεκαετία 1930, βλ. Edward Mendelson (ed.), W. H. Auden, Collected Poems, Λονδίνο, 1991, σελ. ΧΧΙΙΙ. To «Πένθιμο μπλουζ», σελ. 141, αρ. ΙΧ, χρονολογείται τον Απρίλιο του 1936. Για την απουσία τίτλων ως τα μέσα της δεκαετίας του ᾽30, βλ. Mendelson, Early Auden, Later Auden, σελ. xi. [5] Στην ανθολογία των D. K. Roberts and G. Grigson (eds), The Year’s Poetry, London, John Lane, The Bodley Head, 1938, σ. 62 (δεν είχα πρόσβαση στο έργο αυτό). [6] Διακεκριμένη προεξάρχουσα σε γραμμή χορού σε cabaret στο λονδρέζικο Trocadero Grillroom, βλ. Fuller, W. H. Auden, A Commentary, σ. 279. [7] Βλ. Katherine Bucknell (ed.), W. H. Auden, Juvenilia: Poems 1922-1928, Expanded Paperback Edition, Princeton University Press, Princeton and Oxford 2003, σ. xlviii (στο εξής, Bucknell, W. H. Auden, Juvenilia: Poems). [8] Βλ. Jahan Ramazani, Poetry of Mourning. The Modern Elegy from Hardy to Heaney, The University of Chicago Press, Σικάγο και Λονδίνο, 1994, σ. 4 και σσ. 28-31 (για την ψυχαναλυτική ερμηνεία που ξεκίνησε από το δoκίμιο του Freud, “Mourning and Melancholia”). Στο εξής, Ramazani, Poetry of Mourning. The Modern Elegy. [9] Όπως σημείωσε πρόσφατα η Rebecca Mills, “Stop all the Clocks: Elegy and Uncanny Technology,” Revenant 1.1 (2015), σελ. 35· βλ. επίσης 38 και 42-43 (για το “Funeral Blues” του Ώντεν). H ερμηνεία της για τη διακοπή ρολογιών και τηλεφώνου, και για τον κυκλικό σχηματισμό αεροπλάνων, διαφέρει από όσα προτείνονται εδώ. [10] Βλ. Perry, “Stop all the clocks: a funeral poem”. [11] Βλ. κείμενο ποιήματος, διαθέσιμο στο https://bit.ly/3pFc4JT [12] Δημοσιεύθηκε δύο μέρες πριν από την κηδεία του Ουέλλινγκτον (στις 18 Νοεμβρίου 1852), σε κλίμακα χωρίς προηγούμενο. Βλ. κόμβο Πανεπιστημίου Σάουθαμπτον: https://bit.ly/3vCX4jn [13] Βλ. στρ. I, στ. 2 (an empire’s “lamentation”), 4 (“the noise of the mourning” of a mighty nation), και στρ. V, στ. 4, 11, 16 (let “the bell be toll’d”). [14] Βλ. άρθρο των Μanfred Hettling and Tino Schölz στην Οnline International Encyclopedia of the First World War, σ. 9/28, https://bit.ly/3hIU1he. [15] Βλ. ιστότοπο https://bit.ly/35RE71k. Δεκαπεντάλεπτο ψηφιακό βίντεο των Βigert & Bergström. Δημιουργήθηκε με συρραφή κινηματογραφικών πλάνων που απεικονίζουν ανθρώπους να συγκεντρώνονται σιωπηλοί. Η αρχειακή έρευνα είναι της Α. Βergman. [16] Η έμπνευση του Κενοταφίου (Cenotaph) στο Λονδίνο προέρχεται από την ελληνική λέξη «κενοτάφιο» που σημαίνει «κενός τάφος», βλ. https://bit.ly/3MsS7Qc. [17] Έτσι χαρακτηρίζονται οι νεκροί αυτοί στον Επιτάφιο του Περικλέους (Θουκ. 2.34.3), μία δὲ κλίνη κενὴ φέρεται ἐστρωμένη τῶν ἀφανῶν, οἳ ἂν μὴ εὑρεθῶσιν ἐς ἀναίρεσιν. Το χωρίο ενέπνευσε την ανέγερση κενοταφίων/μνημείων που αφιερώθηκαν διαδοχικά σε αφανείς νεκρούς όχι μόνο του Πρώτου και Δεύτερου Παγκόσμιου Πολέμου, αλλά και μεταγενέστερων επιχειρήσεων. Το «Μνημείο του Άγνωστου Στρατιώτη» κάτω από τη Βουλή των Ελλήνων εγκαινιάστηκε το 1932, βλ. https://bit.ly/3Ms9tfS [18] Στην κηδεία του βασιλέως Γεωργίου ΣΤ΄ το 1952 τηρήθηκε τιμητική σιγή όταν η πομπή με το φέρετρο έφθασε στην πλατεία του Κοινοβουλίου, βλ. ιστότοπο https://bit.ly/36TjfHB. [19] Βλ. κόμβο https://bit.ly/3tQJvKP. [20] Βλ. Μendelson, Early Auden, Later Auden, σ. 257 κ.ε. [21] Βλ. Fuller, W. H. Auden, A Commentary, σ. 280. Βλ. επίσης, Perry, “Stop all the clocks: a funeral poem”. [22] Βλ., γενικότερα, εισαγωγή του Ramazani, Poetry of Mourning. The Modern Elegy, σσ. Χ-ΧΙΙΙ. Ο Ραμαζάνι δεν ασχολείται με το «Πένθιμο μπλουζ», το αναφέρει απλά μαζί με άλλα ποιήματα που χαρακτηρίζονται ως “light elegiac pieces”, βλ. σ. 389, υπ. 7. [23] Βλ. το εξαιρετικό άρθρο του Tony Sharpe, “Auden’s Northerliness” στον τόμο, Tony Sharpe (ed.), W. H. Auden in Context, Cambridge University Press, 2013, σσ. 13-23 (ευχαριστώ θερμότατα τον καθηγητή Τόνυ Σαρπ που είχε την καλοσύνη να μου προωθήσει το κείμενο εν μέσω πανδημίας). [24] Βλ. Bucknell, W. H. Auden, Juvenilia: Poems, σσ. XXXVI, Xli. [25] Όπως σωστά παρατηρεί ο S. Hixson, “An Explication of a Poem: W. H. Auden’s “Stop all the clocks, cut off the telephone”, Essai, Vol. 7, Article 22 (2009), σ. 63. [26] Βλ. Ramazani, Poetry of Mourning. The Modern Elegy, σ. ΧΙ, 4, 9 (για την αντίθεση κανονιστικού/μελαγχολικού πένθους). [27] Βλ. Bucknell, W. H. Auden, Juvenilia: Poems: “After the Burial”, σ. 66 · “Elegy”, σσ. 90-91· “The Dying House”, σσ. 96-97· “The Carter’s Funeral”, σσ. 109-110. [28] Βλ. Perry, “Stop all the clocks: a funeral poem”. [29] Του βρετανού σκηνοθέτη Μike Newell. [30] Βλ. κόμβο του ΒΒC https://bbc.in/377iQ4D

Γ. Χ. Ώντεν, «Πένθιμο Μπλουζ» ή «Σταματήστε όλα τα ρολόγια»

Σύνδεση