Έντμουντ Κήλυ, ο πηγαιμός για την Ελλάδα

Κάποιες φορές εμφανίζονται στην ιστορία των γραμμάτων μορφές με σπάνιο χάρισμα και ευλογία, που κυριαρχούν στο πεδίο των σπουδών τους και σφραγίζουν ανεξίτηλα τη μελλοντική του μοίρα. Σκέφτεται κανείς τον Έντμουντ Κήλυ, που έφυγε από τη ζωή πλήρης ημερών στις 23 Φεβρουαρίου 2022, και φέρνει στον νου του την εικόνα ενός άλλου περίφημου Αμερικανού λογίου, του Ραλφ Ουάλντο Έμερσον, όπως τον φαντάζεται στο ομώνυμο σονέτο του ο Μπόρχες: ο ψηλός Αμερικανός ευπατρίδης, που κλείνει το βιβλίο του και βγαίνει να περπατήσει στο σούρουπο, κατά τον ήλιο που βασιλεύει· η φιγούρα του φαίνεται να προχωρεί ανάμεσα από τα φλογοκόκκινα χωράφια, όπως γλιστράει και μέσα στον λειμώνα της μνήμης μας. Με την ψηλή κορμοστασιά και την πυκνή γενειάδα του, ο Κήλυ έμοιαζε τωόντι με τους παλαιούς ημίθεους της αμερικανικής λογοτεχνίας, σαν ένας καινούργιος Λονγκφέλλοου ή Ουώλτ Ουίτμαν. Όσοι τον γνώριζαν από κοντά, τον ένιωθαν μάλλον σαν έναν ημίθεο μεσογειακό, με την ανοιχτόκαρδη διάθεση και την πλατιά γενναιοδωρία που έχουν οι καλοί άνθρωποι από τις χώρες του ήλιου. Ένας τζέντλεμαν της Νέας Αγγλίας στις αμμουδιές του Ομήρου, μπροστά στην πράσινη θάλασσα. Γεννημένος το 1928 σε επιφανή οικογένεια, ο Κήλυ βαφτίστηκε Έντμουντ Λερόυ. Για αδιευκρίνιστο λόγο, από τα μικρά του χρόνια οι δικοί του τον φώναζαν Μάικ, και το παρωνύμιο αυτό το κράτησε και ο ίδιος με τους φίλους και τους οικείους του. Ίσως το προτιμούσε κιόλας, όπως αγάπησε και υιοθέτησε ο Κ. Σ. Λιούις το παιδικό χαϊδευτικό του, Τζακ, κι ας ήταν άσχετο προς τα βαφτιστικά του ονόματα. Ο πατέρας του, ο διπλωμάτης καριέρας Τζαίημς Χιου Κήλυ, υπηρετούσε ως πρόξενος στη Μέση Ανατολή, και έτσι ο Έντμουντ γεννήθηκε στη Δαμασκό, ενώ ο αδελφός του ο Ρόμπερτ ήρθε στον κόσμο ενάμισι χρόνο αργότερα στη Βηρυτό. Ήδη από το λίκνο του, στο κοσμοπολίτικο Λεβάντε του μεσοπολέμου, ο Κήλυ ήταν προορισμένος να γίνει μελετητής του Καβάφη, του ποιητή που εξέφρασε εμβληματικά εκείνην τη μιγαδική, συνάμα κοντινή μας και εξωτική Ανατολή. Είμεθα ένα κράμα εδώ. Στη διπλωματική σταδιοδρομία του πατέρα οφείλεται και η μοιραία συνάντηση του Κήλυ με την Ελλάδα, που αποδείχτηκε γεγονός καθοριστικό τόσο για τη δική του ζωή όσο και για την παγκόσμια προβολή των νεοελληνικών γραμμάτων. Το 1936 ο περιπλανώμενος Αμερικανός πρόξενος μετατέθηκε στη Θεσσαλονίκη, και ο Έντμουντ πέρασε εκεί τρία υπέροχα χρόνια της παιδικής του ηλικίας. Πρωτοέμαθε τα ελληνικά στους δρόμους της πόλης, έπαιζε στις αλάνες της Αμερικανικής Γεωργικής Σχολής στην Πυλαία, και ζυμώθηκε τόσο πολύ με τον τόπο ώστε να δηλώνει αργότερα πως αισθανόταν Έλληνας Μακεδόνας. Όταν ο πατέρας ανακλήθηκε στην Ουάσιγκτον, παραμονές του παγκοσμίου πολέμου, και η οικογένεια επέστρεψε στις ΗΠΑ, ο μικρός Έντμουντ αισθάνθηκε σαν να είχε διωχθεί από τον Παράδεισο. Με τον ίδιο τρόπο, σαν απώλεια του Παραδείσου, βίωσαν τότε την αναγκαστική απομάκρυνση από την Ελλάδα και άλλοι ομογάλακτοι εκπατρισμένοι της Αγγλίας και της Αμερικής, όπως ο Λώρενς Ντάρρελλ και ο Χένρυ Μίλλερ. Ο πόλεμος έκανε προέλαση προς τα εδάφη της Εδέμ. Αρχικά ο Έντμουντ προαλειφόταν και αυτός για το διπλωματικό στάδιο, όπως και ο αδελφός του ο Ρόμπερτ, που έγινε διαπρεπής διπλωμάτης (είχε μάλιστα την αμφίβολη τύχη να υπηρετήσει ως πρέσβης των ΗΠΑ στην Αθήνα από το 1985 ώς το 1989, σε μια εποχή έξαρσης του λαϊκιστικού αντιαμερικανισμού). Φοιτώντας στο Πανεπιστήμιο του Πρίνστον, όμως, ο Έντμουντ δοκίμασε τη δεύτερη αποκαλυπτική εμπειρία που σημάδεψε το πεπρωμένο του: επέλεξε ένα μάθημα περί Σαίξπηρ και ερωτεύτηκε κεραυνοβόλα την ποίηση, λίγο-πολύ όπως ο Στόουνερ, ο ήρωας του μυθιστορήματος του Τζων Ουίλλιαμς, που αποφασίζει να γίνει καθηγητής της λογοτεχνίας όταν παρακολουθεί ένα δύσκολο σεμινάριο για τα σαιξπηρικά σονέτα. Ο βάρδος του Στράτφορντ και το ακαδημαϊκό πρόγραμμα διδασκαλίας συνέπραξαν για να αφυπνίσουν μέσα στον νεαρό Κήλυ ένα παιδί ζωηρό, φανατικό για γράμματα. Συγχρόνως ο ίδιος αποκατέστησε τους δεσμούς του με την Ελλάδα, αναζητώντας τα ίχνη της χαμένης ευτοπίας των παιδικών του χρόνων. Μέχρι να περατώσει τις σπουδές του, βρέθηκε άλλες δύο φορές στην αγαπημένη του Θεσσαλονίκη, το 1947 και μετά το 1949 με υποτροφία του Ιδρύματος Φουλμπράιτ, ως καθηγητής αγγλικών στην Αμερικανική Γεωργική Σχολή. Θυμόταν πάντα την αγάπη που του έδειξαν τότε οι μαθητές του, τα αγροτόπαιδα της Μακεδονίας, καθώς και το σκαμπρόζικο δώρο που του έταξαν στο τέλος της σχολικής χρονιάς: του πρότειναν να του πληρώσουν με έξοδά τους μια νύχτα στο μπορντέλο – προσφορά την οποία ο Κήλυ αποποιήθηκε. Ακολούθησαν οι μεταπτυχιακές σπουδές του στην Οξφόρδη, όπου ο Κήλυ γνώρισε συγχρόνως τη νεοελληνική λογοτεχνία και έναν από τους δυσεύρετους εκείνους έρωτες που διαρκούν για μια ζωή. Έφτασε στην Οξφόρδη με σκοπό να εκπονήσει διδακτορική διατριβή για τον μεγάλο Ιρλανδό ποιητή Ουίλλιαμ Μπάτλερ Γέητς, με έμφαση στα θεατρικά του έργα – μία από τις πιο όμορφες και πιο λησμονημένες απόπειρες για την αναβίωση του ποιητικού δράματος στις αρχές του εικοστού αιώνα. Επόπτης του ορίστηκε ο περίφημος καθηγητής Νέβιλ Κόγκχιλλ, μελετητής του Τσώσερ και του Τ. Σ. Έλιοτ, μέλος της συντροφιάς του Κ. Σ. Λιούις και του Τόλκιν, και συν τοις άλλοις ο πρώτος που ανακάλυψε και ανέδειξε το υποκριτικό ταλέντο του Ρίτσαρντ Μπάρτον στις φοιτητικές παραστάσεις τις οποίες σκηνοθετούσε στο πανεπιστήμιο. Όμως στο ίδιο ακαδημαϊκό περιβάλλον ο Κήλυ συνάντησε επίσης μιαν ελληνίδα φοιτήτρια, τη μετέπειτα σύζυγό του Μαίρη Σταθάτου-Κύρη, η οποία όχι μόνο του χάρισε την καρδιά της αλλά τον έφερε και σε επαφή με τον τότε κάτοχο της έδρας Βυζαντινής και Νεοελληνικής Φιλολογίας στην Οξφόρδη, τον Κωνσταντίνο Τρυπάνη. Ο δαιμόνιος Τρυπάνης έδωσε στον μελετηρό αλλά ακαταστάλακτο ακόμη μεταπτυχιακό φοιτητή μιαν ιδέα που άξιζε χρυσάφι: να αλλάξει το αντικείμενο της διατριβής του και να μελετήσει τις επιδράσεις της αγγλόφωνης ποίησης (από τον Τέννυσον, τον Μπράουνινγκ και τον Κητς έως τον Γέητς και τον Τ. Σ. Έλιοτ) σε Νεοέλληνες συγγραφείς, και συγκεκριμένα (όπως περιορίστηκε εντέλει το θέμα του) στον Καβάφη και στον Σεφέρη. Έτσι ο Κήλυ ήρθε για πρώτη φορά σε επαφή με τη σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία, στην οποία θα αφιέρωνε την υπόλοιπη ζωή του. Εκτός από τους δύο κορυφαίους που μελέτησε στη διατριβή του, λάτρεψε ακόμη τον Σικελιανό, και αργότερα ανακάλυψε τον Ελύτη, τον Γκάτσο, τον Ρίτσο, τον Σινόπουλο. Ο Τρυπάνης είχε εξορύξει έναν αληθινό θησαυρό για χάρη του. Ο ίδιος ο Κήλυ ανταπέδωσε στον δάσκαλό του τη δωρεά με τον καλύτερο τρόπο: εποπτεύοντας την έρευνα του νεαρού Αμερικανού, ο Τρυπάνης έμαθε σε βάθος τη μοντέρνα αγγλόφωνη ποίηση, τα έργα του Γέητς, του Έλιοτ και του Πάουντ, τα οποία δεν γνώριζε πρωτύτερα, ειμή μόνον ελάχιστα. Η γνωριμία αυτή επηρέασε σημαντικά την κατοπινή παραγωγή του Τρυπάνη, τόσο τις μελέτες του όσο και κυρίως τα ποιήματά του. Σε μια σπάνια όσο και αξιοζήλευτη σύναψη στα χρονικά της ακαδημαϊκής εκπαίδευσης, ο δάσκαλος και ο μαθητής αντάλλαξαν ρόλους, σαν δύο ηθοποιοί που αλλάζουν φορεσιά και παίζουν εναλλάξ τον σοφό Φάουστ και τον μαθητευόμενο Βάγκνερ στο δράμα του Γκαίτε. Το 1952 ο Κήλυ κατέθεσε την εργασία του, την πρώτη διδακτορική διατριβή που γράφτηκε ποτέ για την ποίηση του Καβάφη και του Σεφέρη (θα ακολουθούσε, τρία χρόνια αργότερα, η διατριβή του Φίλιπ Σέρραρντ στο Πανεπιστήμιο του Λονδίνου, και έπειτα πλήθος αμέτρητο απογόνων). Την ίδια εποχή ένας άλλος Αμερικανός λόγιος της ίδιας γενιάς, ο Γκάι Ντάβενπορτ, υπέβαλε στην Οξφόρδη την πρώτη διατριβή για τον Τζαίημς Τζόυς. Η λογοτεχνία του μοντερνισμού έβρισκε σιγά-σιγά τους μελετητές της. Χάρη στις ακαδημαϊκές περγαμηνές του, ο Έντμουντ Κήλυ προσλήφθηκε το 1954 ως καθηγητής στην alma mater του, το Πανεπιστήμιο του Πρίνστον, στο Τμήμα Συγκριτικής Φιλολογίας. Εκεί εργάστηκε για σαράντα χρόνια, διδάσκοντας αγγλική και συγκριτική λογοτεχνία, μετάφραση και δημιουργική γραφή. Συγχρόνως ξεκίνησε την ακαταπόνητη συγγραφική και μεταφραστική δράση του. Τα υπόλοιπα είναι Ιστορία – η οποία σε μεγάλο βαθμό ταυτίζεται με την ιστορία των νεοελληνικών σπουδών εκτός Ελλάδος κατά το δεύτερο ήμισυ του εικοστού αιώνα. «Ανήρ πολυώνυμος»: έτσι χαρακτήρισε τον Μπόρχες αρχαιοπρεπώς ο καθηγητής Τζαίημς Ντιγκλ, ο επίσημος ρήτωρ του Πανεπιστημίου του Καίμπριτζ, κατά την τελετή αναγόρευσής του σε επίτιμο διδάκτορα. Ο ίδιος τίτλος ταιριάζει και στον Έντμουντ Κήλυ: υπήρξε μεταφραστής, φιλόλογος και μελετητής της λογοτεχνίας, ποιητής, μυθιστοριογράφος, ακόμη και ιστορικός, και σε όλα τα είδη που καλλιέργησε, άφησε το δημιουργικό αποτύπωμά του. Για εμάς τους Έλληνες έχει βεβαίως προτεραιότητα και προνομιακή θέση το μεταφραστικό έργο του. Ο Κήλυ στάθηκε ένας από τους πιο παραγωγικούς και πιο επιδραστικούς μεταφραστές της σύγχρονης ελληνικής ποίησης. Ίσως μόνο ο Φιλίππο Μαρία Ποντάνι, ο κορυφαίος Ιταλός νεοελληνιστής, μπορεί να συγκριθεί μαζί του σε αυτόν τον τομέα, όσον αφορά την εμβέλεια και την απήχηση της μεταφραστικής του παραγωγής. Σαν τον Ρόμπερτ Γκραίηβς, τον Ουίλλιαμ Ουήβερ ή τον Δημήτρη Μαυρίκιο, ο Κήλυ δεν είχε ονειρευτεί απ’ αρχής να γίνει μεταφραστής. Η γονιμότατη ενασχόλησή του με αυτήν την εργασία προέκυψε από έναν συνδυασμό τύχης και ανάγκης. Όπως ομολογούσε ο ίδιος, ξεκίνησε να μεταφράζει τους Νεοέλληνες ποιητές όσο δούλευε τη διατριβή του: χρειαζόταν να παραθέσει μεταφράσματα για να συνοδεύσουν τις αναλύσεις των ποιημάτων, αλλά εκείνη την εποχή δεν υπήρχαν ακόμη πλήρεις ή ικανοποιητικές εκδοχές του έργου του Καβάφη και του Σεφέρη στα αγγλικά. Για τον Σεφέρη είχαν δημοσιεύσει καλές αποδόσεις μερικών ποιημάτων ο Μπέρναρντ Σπένσερ, ο Λώρενς Ντάρρελλ και ο Νάνος Βαλαωρίτης· όμως μεγάλο μέρος των έργων του παρέμενε αμετάφραστο. Όσο για τον Καβάφη, η συνολική μετάφραση του κανόνα από τον Ελληνοάγγλο καθηγητή Τζων Μαυρογορδάτο (τον προκάτοχο του Τρυπάνη στην έδρα νεοελληνικών σπουδών στην Οξφόρδη) ήταν καμωμένη με ξεπερασμένα αισθητικά κριτήρια, γραμμένη στην ποιητική γλώσσα παρωχημένης εποχής, και επιπλέον αλλοίωνε συχνά το νόημα των στίχων, ιδίως όταν ο μεταφραστής έκανε απέλπιδα προσπάθεια να τηρήσει τις ομοιοκαταληξίες. Αρχικά ο Κήλυ σκεφτόταν απλώς να ετοιμάσει πιστές φιλολογικές μεταγραφές των ποιημάτων σε πεζό λόγο (τακτική που εφάρμοσε είκοσι χρόνια αργότερα ο Τρυπάνης στην ανθολογία του The Penguin Book of Greek Verse, όπου παρουσίασε δειγματοληπτικά την ελληνική ποίηση από τον Όμηρο έως τον Ελύτη). Όμως τον απέτρεψε ο πρώτος επόπτης του, ο Νέβιλ Κόγκχιλλ, που ήταν ο ίδιος δόκιμος μεταφραστής της λογοτεχνίας (μεταξύ άλλων είχε φιλοτεχνήσει μιαν εύρυθμη απόδοση των Ιστοριών του Κάντερμπερυ του Τσώσερ σε σύγχρονα αγγλικά, η οποία διασκευάστηκε σε άκρως επιτυχημένο μιούζικαλ στο Γουέστ Εντ). Ο Κόγκχιλλ έστρεψε τον μαθητή του αποφασιστικά προς τη στιχουργημένη, ποιητική μετάφραση, την αναδημιουργία δηλαδή του πρωτότυπου ποιήματος σε άλλη γλώσσα. Έτσι ο Καβάφης και ο Σεφέρης βρήκαν την ιδανική φωνή που θα μετέφερε τον ήχο τους στους φίλους του άλλου πολέμου. Συνολικά ο Κήλυ εξέδωσε πάνω από είκοσι τόμους με μεταφράσεις Νεοελλήνων ποιητών. Αρκετές φορές συνεργαζόταν με άλλους λογίους για αυτόν τον σκοπό. Η πιο γόνιμη και παραγωγική συνεργασία του ήταν με τον στοχαστή και μεταφυσικό συγγραφέα Φίλιπ Σέρραρντ, που ήταν και αυτός βαθύς λάτρης της Ελλάδας και εντέλει προσηλυτίστηκε στην Ορθοδοξία. Από κοινού, ο Κήλυ και ο Σέρραρντ μετέφρασαν ολόκληρο το ποιητικό έργο του Καβάφη και του Σεφέρη, καθώς και αρκετά ποιήματα του Σικελιανού και του Ελύτη. Σαν δίδυμοι αλλά όχι πανομοιότυποι αδελφοί, οι Διόσκουροι αυτοί της νεοελληνικής ποίησης δούλεψαν μαζί τόσο αρμονικά ώστε οι διαφορετικές συγγραφικές προσωπικότητές τους συγχωνεύτηκαν σε μια νέα, σύνθετη ταυτότητα: το ζευγάρωμά τους γέννησε έναν καινούργιο και μοναδικό μεταφραστή – όπως σφυρηλάτησαν μαζί μια πρωτότυπη λογοτεχνική περσόνα ο Μπόρχες και ο Μπιόυ Κασάρες, ή ο Φράνσις Μπώμοντ και ο Τζων Φλέτσερ. Ο Κήλυ συνεργάστηκε επίσης με τη σύζυγό του Μαίρη, τον Γ. Π. Σαββίδη και τον Πήτερ Μπίαν. Εκτός από τους ποιητές που αναφέρθηκαν, μετέφρασε πολλά ποιήματα του Γιάννη Ρίτσου και του Τάκη Σινόπουλου, την Αμοργό του Γκάτσου, και ακόμη συνθέματα νεότερων λογοτεχνών, όπως ο Βασίλης Βασιλικός και η Κατερίνα Αγγελάκη-Ρουκ. Αν και δεν είχε σπουδάσει την κλασική φιλολογία (αντίθετα από αρκετούς ομοτέχνους του, ξένους νεοελληνιστές που αφορμήθηκαν από τις κλασικές σπουδές), δεν παραγνώρισε την αρχαία μας κληρονομιά. Το 2009, σε συνεργασία με άλλους μεταφραστές και πανεπιστημιακούς, επιμελήθηκε μιαν ευρύτατη ανθολογία ελληνικής ποίησης από τον Όμηρο μέχρι τη σύγχρονη εποχή, όπου κοντά στα ηχηρά ονόματα των κλασικών συνυπάρχουν πολλοί άλλοι άξιοι τεχνίτες του λόγου, από τον Ιππώνακτα και τον Στησίχορο ώς τον δημιουργό του Διγενή Ακρίτη, τον Γιάννη Κοντό και την Τζένη Μαστοράκη.[1] Επιπλέον, εδώ και δεκαπέντε χρόνια είχε αφοσιωθεί να αποδίδει σε κομψούς στίχους τα έξυπνα και αισθηματικά επιγράμματα της Παλατινής Ανθολογίας. Το τελευταίο κομμάτι που δημοσίευσε στη New York Review of Books ήταν η μετάφραση ενός σατιρικού επιγράμματος του Καλλίμαχου (Παλ. Ανθ. 7.471) όπου ο άμοιρος ήρωας, ο Κλεόμβροτος από την Αμβρακία, πεθαίνει από υπερβολική δόση φιλοσοφικού ιδεαλισμού, ύστερα από την ανάγνωση της περί ψυχής πραγματείας του Πλάτωνος.[2] Μεταξύ αρχαίου και νέου ελληνισμού οι σοφοί δεν κάνουν διακρίσεις. Οι μεταφράσεις του Κήλυ είχαν καθοριστική σημασία για τη διάδοση της νεοελληνικής ποίησης παγκοσμίως. Η ισχύς και η ακτινοβολία της αγγλικής γλώσσας σε ολόκληρη την υφήλιο, ιδίως με τις συνθήκες που επικράτησαν από τα μέσα του εικοστού αιώνα και μετά, εξασφαλίζει πολύ μεγαλύτερο κοινό για όσα έργα έχουν την τύχη να μεταφραστούν στα αγγλικά και να κυκλοφορήσουν από έγκριτους αγγλοσαξονικούς εκδοτικούς οίκους. Καμία άλλη γλώσσα, όσο υψηλό και αν είναι το πολιτισμικό κύρος της (ούτε καν η πάλαι ποτέ αγλαή γαλλική των εστέτ και των διανοουμένων), δεν είναι σε θέση να προσφέρει τόση διεθνή προβολή και εμβέλεια. Ο Κήλυ, ο Σέρραρντ και λίγοι άλλοι σύγχρονοί τους Αγγλοαμερικανοί ελληνιστές έκαναν τη νεοελληνική μούσα να ταξιδέψει στα πιο κραταιά ακαδημαϊκά και πνευματικά κέντρα του κόσμου. Αν ο Σεφέρης κέρδισε το βραβείο Νόμπελ, αν ο Καβάφης λογαριάζεται σήμερα ένας από τους σπουδαιότερους ποιητές του εικοστού αιώνα, αυτά τα χρωστάμε σε μεγάλο βαθμό στη δουλειά του Έντμουντ Κήλυ και των συνεργατών του. Ήταν οι πρεσβευτές, οι δραγουμάνοι και οι διαφημιστές μας στις μεγάλες δυνάμεις του παγκόσμιου πολιτισμού. Η άλλη πλευρά της προσφοράς του Κήλυ στη νεοελληνική φιλολογία είναι τα ακαδημαϊκά και δοκιμιακά γραπτά του, οι μελέτες και τα άρθρα του για μείζονες μορφές και θέματα της γραμματείας μας. Τα πρώτα του δοκίμια δημοσιεύτηκαν τον καιρό που ξεκινούσε την πανεπιστημιακή του σταδιοδρομία στο Πρίνστον· η παραγωγή τους συνεχίστηκε μέχρι την αυγή της νέας χιλιετίας. Αυτά τα κείμενα συμπληρώνουν το μεταφραστικό έργο του Κήλυ, αναδεικνύουν τον οπλισμό της λογιοσύνης και την εμβριθή φιλολογική μελέτη που κρύβεται πίσω από κάθε λέξη των ποιητικών μεταφρασμάτων του. Κατά κανόνα, οι προικισμένοι φιλόλογοι και ακαδημαϊκοί μελετητές γίνονται οι πλέον ευδόκιμοι μεταφραστές. Μια επιλογή σημαντικών δοκιμίων του συγκεντρώθηκε στον τόμο Μύθος και φωνή στη σύγχρονη ελληνική ποίηση (1983, ελληνική έκδοση 1987), όπου η κριτική ματιά εστιάζει στη μεγάλη κέντα της νεοελληνικής ποιητικής τράπουλας (Καβάφη, Σικελιανό, Σεφέρη, Ελύτη, Ρίτσο). Ο Κήλυ διερευνά εδώ τους τρόπους που ανέπτυξαν οι ποιητές για να αντλήσουν από το πλούσιο υπέδαφος της μυθικής παράδοσης. Η λεγόμενη «μυθική μέθοδος» του Τ. Σ. Έλιοτ και των άλλων Ευρωπαίων μοντερνιστών μεταφυτεύτηκε σε διαφορετικά χώματα στον τόπο μας, και τα βλαστάρια της έβγαλαν χρώματα και ευωδιές αλλιώτικες από τους λογοτεχνικούς δρυμούς του αγγλοσαξονικού βορρά. Η πιο εμβληματική και πολυδιαβασμένη φιλολογική μελέτη του Κήλυ είναι βέβαια Η Καβαφική Αλεξάνδρεια (1976, ελληνική έκδοση 1979), όπου κεντρικός άξονας είναι η παρουσία της πόλης στη βιογραφία και στην ποιητική δημιουργία του Καβάφη. Χάρη στη μεθοδική κατάταξη και ανάλυση των διαφορετικών εικόνων της Αλεξάνδρειας στο καβαφικό έργο (της πεζής καθημερινής μαζί με την ηδονική και αισθησιακή, της ιστορικής δίπλα στη μυθική), ο αναγνώστης ανακαλύπτει πώς ο ποιητής μετέτρεψε το αστικό περιβάλλον της βιοπάλης, της σπουδής και των ερώτων του σε φαντασιακή μυθοποιία και καθολική παραβολή, για να εκφράσει πρώτα τη μοίρα του ελληνικού γένους και εντέλει την πανανθρώπινη κατάσταση. Ο κόσμος όλος, όπως θα γράψει αργότερα ο Ίταλο Καλβίνο, είναι σκεπασμένος από μία και μοναδική πόλη: η πόλη αυτή –είτε ονομάζεται Πράγα του Κάφκα, είτε Δουβλίνο του Τζόυς, είτε Φλωρεντία του Δάντη, είτε Μπουένος Άιρες του Μπόρχες, είτε Τεργέστη του Σβέβο, είτε Λισαβόνα του Πεσσόα, είτε Αλεξάνδρεια του Καβάφη– είναι το όνειρο ενός ποιητή που συμπυκνώνει μέσα στο Άλεφ του βιοτικού του μικρόκοσμου το ασύλληπτο σύμπαν. Στα τελευταία χρόνια του ο Κήλυ στράφηκε πάλι στην ποίηση και δημοσίευσε δύο πλακέτες και αρκετά λυρικά συνθέματα σε αμερικανικά λογοτεχνικά περιοδικά. Στους στίχους του επανέρχεται διαρκώς το θέμα της μνήμης – όχι εκείνης που πονεί όταν την αγγίξεις, αλλά μάλλον της μνήμης που ανοίγει στο άγγιγμά σου σαν παλιό κουτί, και από μέσα της ανασύρεις μια στοίβα σπασμένες εικόνες του περασμένου καιρού: κουτσομπολιά των θυρωρών στο Κολωνάκι, η μητέρα που μαγειρεύει μπρος στον φούρνο της, ένας μισότρελος βετεράνος της Κορέας σκαρφαλώνοντας στον Λυκαβηττό, πλαγιές του Πηλίου και τηγανητά μύδια στην ταβέρνα, η λατρεμένη γυναίκα που αγαπούσε τους μενεξέδες και σταυροκοπιόταν πριν από κάθε ταξίδι, ακρογιαλιές μιας απέραντης θάλασσας. Κατά παράδοξο τρόπο, δεν ακούμε εδώ τόσο πολύ τον απόηχο των ποιητών στους οποίους ο Κήλυ αφιέρωσε τη ζωή του, του Καβάφη, του Σεφέρη ή του Ρίτσου. Μάλλον φτάνει στα αυτιά μας η στοχαστική φωνή και ο κουβεντιαστός στίχος Αμερικανών μαστόρων όπως ο Ρόμπερτ Φροστ ή ο Ρόμπερτ Πενν Ουώρρεν, στο μεταίχμιο του νεορομαντισμού και της μοντέρνας τεχνικής. Κατά το μεγαλύτερο μέρος του βίου του, πάντως, ο λογοτέχνης Κήλυ ασχολήθηκε με τη μυθοπλασία και τη δημιουργική πεζογραφία. Από τα οκτώ μυθιστορήματά του, τα πιο πολλά διαδραματίζονται στην Ελλάδα και εμπνέονται από τις εμπειρίες και τις μνήμες του από τον τόπο μας στα χρόνια πριν και μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Συχνά οι τίτλοι τους είναι δανεισμένοι από τα έργα της ελληνικής λογοτεχνίας που αγάπησε. Η κεντρική ιδέα στις αφηγήσεις του είναι μια ελληνότροπη εκδοχή του θεμελιακού θέματος που εισήγαγε στην αμερικανική λογοτεχνία ο Χένρυ Τζαίημς (και έπειτα το προσάρμοσε στα εγγλέζικα ήθη ο Ε. Μ. Φόρστερ): οι ανυποψίαστοι Αμερικανοί που βρίσκονται σε ξένη χώρα και κουλτούρα – στη συγκεκριμένη περίπτωση, σε μια πέτρινη όσο και αισθησιακή γωνιά της Μεσογείου, που συνάμα τους ξενίζει και τους έλκει μυστηριωδώς. Πάνω σε αυτόν τον καμβά, ο Κήλυ ζωγραφίζει το πορτρέτο των συμπατριωτών του υπό το ελληνικό φως, δοκιμάζοντας διαφορετικές τεχνοτροπίες με το πέρασμα του χρόνου. Στο πρώτο του μυθιστόρημα, Η σπονδή (The Libation, 1958), το βασικό διακείμενο είναι η Ορέστεια του Αισχύλου και το αμείλικτο θέμα της κληρονομικής κατάρας και ενοχής. Ο Κήλυ εφαρμόζει αυτό το θέμα στην ιστορία μιας παραδοσιακής αμερικανικής οικογένειας, με τρόπο που θυμίζει τις τραγικές μυθοπλασίες του Φώκνερ και του Ο’ Νηλ. Ο πατριάρχης της οικογένειας, Αμερικανός ιεραπόστολος στην οθωμανική Θεσσαλονίκη, κληροδοτεί στους απογόνους του τη θρησκευτική αποστολή του ζηλωτή αλλά και τη σαρκική λαγνεία του, κοντά σε αρκετά μπλεξίματα με τις τουρκικές αρχές και την Ορθόδοξη Εκκλησία. Σαν αντίβαρο προς τη ζοφερή αυτή μυθοποιία, το επόμενο μυθιστόρημα του Κήλυ, Ο εραστής με το χρυσό καπέλο (The Gold-Hatted Lover, 1961), ακολουθεί τα πρότυπα της υψηλής κωμωδίας ηθών, στο ύφος του Σκοτ Φιτζέραλντ. Τρεις νεαροί Αμερικανοί και η Ελληνίδα ξεναγός τους, όμορφη σαν φιγούρα βγαλμένη από αρχαία αγγειογραφία, τριγυρνούν σε ηλιόλουστα τοπία της Ελλάδας, ανταλλάσσοντας τους ερωτικούς συντρόφους τους και απολαμβάνοντας λίγο κρασί, λίγη θάλασσα και λίγη μοιχεία. Όμως εντέλει τα αισθήματα και τα πάθη τους αποδεικνύονται κατώτερα από το πνεύμα του τόπου. Το ελληνικό φως δεν συγχωρεί όποιον δεν αγάπησε πολύ. Ανάλογη θεματολογία συνέχει και τα έργα της ωριμότερης μυθιστορικής παραγωγής του Κήλυ. Το Σχολείο των ειδωλολατρών εραστών (School for Pagan Lovers, 1993), οφείλει τον τίτλο του, πιο πολύ και από τον Μολιέρο, στη νεανική συλλογή του Ρήγα Βελεστινλή, το Σχολείον των ντελικάτων εραστών, ένα από τα πιο παραγνωρισμένα έργα της νεοελληνικής διηγηματογραφίας. Ο Αμερικανός ήρωας, ο έφηβος Χαλ, ζει με την οικογένειά του στη Θεσσαλονίκη του 1938 και ερωτεύεται την οικοδιδασκάλισσά του των γερμανικών, τη νεαρή Σαλονικιά Εβραία Μάγδα. Το ειδύλλιό τους, που ανθίζει στις εξοχές της Θάσου, διακόπτεται από την περιοριστική επέμβαση των οικογενειών τους και τερματίζεται εξαιτίας της γερμανικής εισβολής. Το Bildungsroman του Χαλ τελειώνει, σαν την Επιστροφή στο Μπράιντσχεντ του Ήβλυν Γουώ και την Αγανάκτηση του Φίλιπ Ροθ, με την έκπτωση από την Εδέμ. Στο μυθιστόρημα Λίγο κρασί για τη θύμηση (Some Wine for Remembrance, 2001 – ο τίτλος είναι παρμένος από την Αμοργό του Γκάτσου) η πλοκή περιστρέφεται γύρω από ένα έγκλημα πολέμου στην κατοχική Θεσσαλονίκη. Τον Σεπτέμβριο του 1944, σε αντίποινα για τον σκοτωμό ενός Γερμανού στρατιώτη, οι ναζιστικές δυνάμεις συγκέντρωσαν ογδόντα ανθρώπους (κυρίως ηλικιωμένους και γυναικόπαιδα) μέσα στο αρτοπωλείο στο χωριό του Χορτιάτη, έβαλαν φωτιά και τους έκαψαν ζωντανούς. Έπειτα ισοπέδωσαν το χωριό. Ο πρωταγωνιστής, ένας δημοσιογράφος που διερευνά το έγκλημα μετά τον πόλεμο, ακούει τις αφηγήσεις πέντε μαρτύρων –δύο Ελλήνων, δύο Γερμανών και ενός μεγαλοσχήμονος Αυστριακού αξιωματικού– και προσπαθεί με βάση αυτές να καταλάβει τα γεγονότα. Έτσι ο αναγνώστης παρακολουθεί την υπόθεση από πέντε διαφορετικές οπτικές γωνίες και πρέπει να συνδυάσει τις επιμέρους μαρτυρίες σαν κομμάτια ενός παζλ, για να ανασυστήσει τη συνολική εικόνα. Αυτή η αφηγηματική δομή έχει επικρατήσει να ονομάζεται «τεχνική Ρασομόν», από την ομώνυμη ταινία του Ακίρα Κουροσάβα, όπου εφαρμόστηκε με υποδειγματικό τρόπο. Στην πραγματικότητα, είναι τόσο παλαιά όσο οι Πέρσες του Αισχύλου και ο Οιδίπους Τύραννος του Σοφοκλή, και την έχουν μεταχειριστεί πολλοί άλλοι συγγραφείς, από τον Φώκνερ (πιθανότατα το άμεσο πρότυπο του Κήλυ) μέχρι τον Μπόρχες και την Άγκαθα Κρίστι. Ο Κήλυ εκμεταλλεύεται την τεχνική για να αναπτύξει ένα από τα αγαπημένα του θέματα, τη μνήμη και τη διαχείρισή της. Συγχρόνως, η αφηγηματική του μαεστρία χαρίζει στην κατακερματισμένη πλοκή την ένταση και τον συνεπαρμό ενός αστυνομικού μυστηρίου ή θρίλερ. Καθώς λένε, το βράδυ της 23ης Φεβρουαρίου 2022, όταν ο Έντμουντ Κήλυ ταξίδεψε στο επέκεινα, έγινε μια συγκέντρωση στον Άδη των ποιητών – στο ίδιο εκείνο Λίμπο όπου, επτακόσια χρόνια πρωτύτερα, ο Δάντης είχε συναντήσει τις σκιές του Ομήρου, του Οράτιου και των άλλων μεγάλων κλασικών. Οι ψυχές των ποιητών μαζεύτηκαν για να καλωσορίσουν τον νεοφερμένο. Ήρθαν ο Σεφέρης, ο Ελύτης, ο Ρίτσος, ο Σινόπουλος: κάθισαν γύρω από τον Αμερικανό φίλο τους σε ένα τραπέζι για το μεγάλο νεκρόδειπνο, και όλοι μαζί έπιασαν να κουβεντιάζουν και να απαγγέλλουν στίχους, πίνοντας το αψύ ούζο και τη ρετσίνα του Πλούτωνα. Η γιορτή κράτησε μέχρι τις πρωινές ώρες. Σε κάποια στιγμή πέρασε και ο Σικελιανός και τους εντυπωσίασε με τη βροντερή φωνή του. Όταν τελείωσε το τραπέζι και τα φαντάσματα των ποιητών σκόρπισαν στον ασφοδελό λειμώνα, ο Κήλυ είδε μίαν ακόμη σκιά να στέκει παράμερα και να τον περιμένει. Ήταν ο Καβάφης, που δεν πήρε μέρος στη συγκέντρωση, διότι δεν αγαπάει τις πολλές συναναστροφές και τη συνάφεια του κόσμου. Πλησίασε μοναχός του τον Κήλυ, του έσφιξε το χέρι και του ψιθύρισε λίγους στίχους στο αυτί. Δεν ακούστηκαν καθαρά τα λόγια του μέσα στον σκοτεινό αέρα του Άδη, αλλά ξεχώριζαν μερικές λέξεις, κάτι σαν «να ’σαι πολίτης εις των ιδεών την πόλι». Έπειτα χώρισαν και χάθηκαν και οι δύο πίσω από τα άλση της Περσεφόνης, στο μεγάλο Τίποτε όπου μας επιστρέφει η ζωή. [1] The Greek Poets: Homer to the Present, επιμ. Peter Constantine, Rachel Hadas, Edmund Keeley, Karen Van Dyck, Norton, Νέα Υόρκη 2009. [2] Βλ. και τον συγκεντρωτικό τόμο Nakedness Is My End: Poems from the Greek Anthology, μτφρ. Edmund Keeley, World Poetry Books, Storrs 2018.

Έντμουντ Κήλυ, ο πηγαιμός για την Ελλάδα

Σύνδεση