Εγκώμιο των πόλεων

Ben Wilson, Metropolis: η ιστορία των πόλεων, της μεγαλύτερης ανακάλυψης του ανθρώπου, μτφρ. Βιολέττα Ζεύκη, Διόπτρα 2022, σελ. 590 Στην πόλη μαθαίνεις να είσαι πολίτης. Εκεί οι άνθρωποι αποκτούν γνώσεις, αντιλαμβάνονται πόσο επιθυμητή είναι η φήμη, πόσο η δόξα είναι κάτι θεϊκό. Leon Battista Alberti, Momus (περ. 1447) Τι άλλο είναι οι πόλεις, αν όχι οι πολίτες της; Σαίξπηρ, Κοριολανός (1607) Η πόλη πρέπει να είναι σχολείο που διδάσκει πώς να διάγει κανείς έναν σώφρονα βίο. Richard Sennett, The design and social life of Cities (1990) Στην εκτενέστατη ύλη του βιβλίου ελάχιστα είναι καινούργια. Μερικές προμετωπίδες ακόμα θα εξαντλούσαν τις βασικές θέσεις του συγγραφέα. Ωστόσο, οι παρουσιάσεις 27 μητροπόλεων διαφόρων εποχών, με χρονολογική σειρά μα και με παρεκβάσεις σε συνθήκες ζωής άλλων, παλαιότερων ή μεταγενέστερων, με τα δικά τους τεχνικά επιτεύγματα, καλλιτεχνικά ρεύματα ή πολιτικούς θεσμούς, δένουν επιδέξια σε μια ζωντανή και ευκολοδιάβαστη (παρά τον όγκο της) περιήγηση σε 6000 χρόνια αστικής ιστορίας. Όλες οι σημαντικές πόλεις έχουν τους ιστορικούς τους και οι ιστορίες τους είναι, ταυτόχρονα, ιστορίες των κοινωνιών που τις κατοίκησαν, τις διαμόρφωσαν και διαμορφώθηκαν από αυτές, σε αγορές, παλάτια, θέατρα, επαύλεις, φτωχογειτονιές, εργαστήρια, λεωφόρους και δρομάκια ήρεμης καθημερινότητας ή αιματοβαμμένων συγκρούσεων. Από τον αβά P.-F. Guyot-Desfontaines, με την Ιστορία της πόλεως των Παρισίων το 1735, μέχρι τη «βιογραφία» της Ιερουσαλήμ από τον Simon Sebag Montefiore το 2011, περνώντας ασφαλώς από τον Edward Gibbon, που το 1788, μετά δώδεκα χρόνια συγγραφής, φιλοτέχνησε την εικόνα της Ρώμης των τριών πρώτων μεταχριστιανικών αιώνων στο Παρακμή και πτώση της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Οι συνολικές ιστορίες των ανά την υφήλιο πόλεων αποτελούν νεότερο φαινόμενο. Κορυφαίο, σε αυτή την κατηγορία, το The City in History (Η πόλη στην ιστορία) του Lewis Mumford, του σπουδαίου αμερικανού ιστορικού, κοινωνιολόγου και κριτικού λογοτεχνίας, το 1961. Η δεκαετία του 1950 είχε δει την εκκίνηση κολοσσιαίων προγραμμάτων μεταπολεμικής ανοικοδόμησης: με «νέες πόλεις» στις παρυφές υπαρχουσών, στην Αγγλία, ή τα επιμελημένα σε διάταξη αλλά θλιβερά στη μονοτονία τους Grands Ensembles στη Γαλλία. Έτσι, η δεκαετία του 1960 έφερε ένα κύμα μελετών για τα κοινωνικά προβλήματα και το μέλλον των πόλεων, καθώς οι ευάριθμες έως τότε μεγαλουπόλεις πολλαπλασιάζονταν ραγδαία σε όλη την υφήλιο. Από τους πρωτοπόρους, ο αμερικανός πολεοδόμος Kevin Lynch. Γράφει το 1960 το The Image of the City (Η εικόνα της πόλης), όπου, μεταξύ περιβαλλοντικής ψυχολογίας και σημειολογίας, αναλύει το πώς οι κάτοικοι αντιλαμβάνονται τον χώρο των πόλεών τους, συγκροτώντας «νοητικούς χάρτες». Το 1963, ο διαπρεπής γάλλος κοινωνιολόγος P.-H. Chombart de Lauwe εξηγεί πώς οι διαρκώς ανανεούμενες πόλεις αντιμετωπίζονται από τους κατοίκους τους και πώς αυτοί βιώνουν τις αλλαγές τους, στο Des hommes et des villes (Άνθρωποι και πόλεις). Ένα ζεύγος φιλοσόφων του Χάρβαρντ, ο Morton και η Lucia White, αναλαμβάνουν το 1964 να ερμηνεύσουν τις επικρίσεις περί εγγενούς ανηθικότητας των μεγαλουπόλεων, αντιπαραβάλλοντας αμερικανικές με ευρωπαϊκές νοοτροπίες, σε μια μελέτη με τίτλο The Intellectual versus the City (Ο διανοούμενος ενάντια στην πόλη). Παρόμοιες αντιπαραβολές κάνει το 1964 και ο άγγλος καθηγητής Peter Hall, από πλευρά οικονομικής γεωγραφίας, αναλύοντας την εξέλιξη πολλών μεγαλουπόλεων, στο The World of Cities (Ο Κόσμος των Πόλεων). Καμίγ Πισαρό, Λεωφόρος Μονμάρτρης, 1897, Μουσείο του Ισραήλ, Ιερουσαλήμ. Η δεκαετία του 1960 συνεχίζει να εμπλουτίζεται με σχετικά έργα, όπως το διάσημο L'architettura della città (Η αρχιτεκτονική της πόλης) του Aldo Rossi, το 1966, ενώ η δεκαετία του 1970 στρέφεται στις μελλοντικές προοπτικές. Ο εκδότης Roger Elwood συγκεντρώνει το 1973 κείμενα είκοσι δύο συγγραφέων επιστημονικής φαντασίας, όπου με περισσότερο ή λιγότερο μελανά χρώματα εικονίζεται το μέλλον των πόλεων, ως συμβόλων της δόξας όσο και της αυτοκαταστροφικής έφεσης των ανθρώπων, σ’ ένα βιβλίο με τίτλο: Future City (Μελλοντική Πόλη). Παράλληλα, αρχιερείς της μαρξιστικής κοινωνιολογίας, όπως ο Henri Lefebvre, αναλύουν την αλλοτρίωση στην «νεο-καπιταλιστική ανάπτυξη» των πόλεων της Δύσης σε σχέση με τη μαρξιστική ουτοπία, στο La pensée marxiste et la ville (Η μαρξιστική σκέψη και η πόλη), ενώ στα ίχνη του Lefebvre και του Lynch, ο Raymond Ledrut αναλύει δι-ιστορικά τις πόλεις σαν «συστήματα συμβόλων», στο Les images de la ville (Οι εικόνες της πόλης). Στις αρχές της δεκαετίας του 1980, πλέον, ο επίσης μαρξιστής φιλόσοφος Marshall Berman, καθηγητής στο City College της Νέας Υόρκης, γράφει το All That Is Solid Melts Into Air (από την περίφημη φράση του Κομμουνιστικού Μανιφέστου: «καθετί σταθερό εξατμίζεται…»), όπου αναλύει τις αλλαγές νοοτροπιών που έφερε η νεωτερικότητα στην αστική ζωή, ενώ στα τέλη της ίδιας δεκαετίας, ο αμερικανός πολεοδόμος William H. Whyte γράφει το: City, Rediscovering the Center (Πόλη, ανακαλύπτοντας και πάλι το κέντρο), όπου κρίνει επιτακτικό τον περιορισμό της κυριαρχίας των οχημάτων στους κεντρικούς δρόμους των πόλεων κι εκθειάζει τις συνθήκες που παλιότερα επικρατούσαν εκεί. Τέλος, φτάνοντας στον 21ο αιώνα, ο ιστορικός Joseph Rykwert γράφει το The Seduction of Place (Η σαγήνη του τόπου), όπου οι αναδρομές στο παρελθόν εναλλάσσονται με προβολές στο μέλλον, για να δείξουν τη σταθερά αμφίσημη σαγήνη των πόλεων, με τις απειλές που καραδοκούν στα κέντρα τους και την πλήξη στα «ειδυλλιακά» τους προάστια. Αυτό το μακρότατο δείγμα συναφών ακαδημαϊκών μελετών δικαιολογείται, νομίζω, καθώς όλα τα παραπάνω θέματα απασχολούν και τον Μπεν Γουίλσον. Ταλαντούχος εκλαϊκευτής, αλλά και πιο ενήμερος από διαπρεπείς ακαδημαϊκούς, αφού το βιβλίο του κυκλοφόρησε μόλις πέρυσι, εξαντλεί τα πρόσφατα δεδομένα: από τις τελευταίες ανασκαφές στη σχεδόν μυθική πόλη Ουρούκ, μέχρι την ακαριαία μεταμόρφωση του Λάγκος – του λιμανιού της Νιγηρίας που από 300.000 κατοίκους το 1950 έφτασε στα 15.000.000 το 2020, με ουρανοξύστες εφάμιλλους της Σαγκάης ή του Ντουμπάι κι έχοντας αφήσει πολύ πίσω εκείνους της Νέας Υόρκης, που είχαν καταπλήξει την οικουμένη στις αρχές του 20ού αιώνα. Ίσως οι πιο κοντινοί ανταγωνιστές του Μπεν Γουίλσον να είναι ο βρετανός συγγραφέας ταξιδιωτικών βιβλίων Jonathan Raban και ο ελβετός φιλόσοφος της καθημερινής ζωής Alain de Botton. Στο ευαγγέλιο για μεταμοντέρνους αρχιτέκτονες Soft City (Μαλακή πόλη), το 1974, ο Ράμπαν έβλεπε τις πόλεις σαν «μελοδράματα» που κάθε κάτοικος φτιάχνει στη φαντασία του, με τον ίδιο να πρωταγωνιστεί εκεί. Στο ευπώλητο για κάθε λογής κοινό The Architecture of Happiness (Η αρχιτεκτονική της ευτυχίας), το 2006, ο ντε Μποτόν αναζητούσε με χιούμορ κριτήρια ομορφιάς, από την κλίμακα της εσωτερικής διακόσμησης έως εκείνη των μεγαλουπόλεων. Λιγότερο μεταμοντέρνος ή χιουμορίστας απ’ τον Ράμπαν και τον ντε Μποτόν, ο Μπεν Γουίλσον τιμά το μεταπτυχιακό του στο τμήμα Ιστορίας του Κέμπριτζ, με μια μελέτη που και έναν ιστορικό μπούσουλα ακολουθεί και διορατικούς συσχετισμούς πόλεων παρεμβάλλει, ώστε να διασκεδάζει τη γραμμική διαδρομή στον χρόνο. Έστω και αν συμμερίζεται τον αναρχικό ενθουσιασμό του Ράμπαν για τον «ακατάστατο αστισμό» των Λατινοαμερικανών – με δρόμους όπου εμπόριο, παιδότοποι, κίνηση οχημάτων και κουτσομπολιά στις εξώπορτες συμφύρονται σ’ έναν «συνδυασμό υψηλής πυκνότητας, μεικτής χρήσης και ενεργού ζωής» (σ. 539). Πολύ νωρίτερα άλλωστε, μιλώντας για τις πρώτες «κοσμοπόλεις» –την Αθήνα και την Αλεξάνδρεια του 6ου προς 5ο αιώνα– είχε εκτιναχθεί στη δολοφονία Γρηγορόπουλου το 2008, για να υμνήσει το ότι, μετά τις ταραχές που ακολούθησαν, «ομάδα ακτιβιστών κατέλαβε ειρηνικά την καρδιά των Εξαρχείων», δημιουργώντας «ένα κόσμημα πρασίνου στην καρδιά της Αθήνας, τόπο για παιχνίδι, αναψυχή, χαλάρωση και δημόσιες συζητήσεις» (σ. 113). Με την ίδια αγαθή προαίρεση πάντως, για ομάδες που παίρνουν περισσότερο ή λιγότερο δημιουργικές πρωτοβουλίες, ο Γουίλσον βλέπει και όλη την ιστορία των πόλεων. Από εκείνη την ομάδα κυνηγών-τροφοσυλλεκτών που, θέλοντας να λατρέψει άγνωστους σήμερα θεούς, οικοδόμησε ένα τελετουργικό συγκρότημα στο Γκεμπεκλί Τεπέ (στη σημερινή Τουρκία) πριν 12.000 χρόνια, αποδεικνύοντας ότι «ο ναός προηγήθηκε του αγροκτήματος» (σ. 38), μέχρι τις συνεργασίες για αρδευτικά έργα σε περιοχές με μειωμένες βροχοπτώσεις, στη νότια Μεσοποταμία. Συνεργασίες από τις οποίες ξεκίνησε, με πρώτη τη Ουρούκ, η διαμόρφωση κάθε λογής μητροπόλεων, ως «ο θρίαμβος του ανθρώπου επί των αντιξοοτήτων». Για το 4000 π.Χ., αυτό σήμαινε πως η γεωργία είχε μεν προηγηθεί της πόλης, αλλά «η μεγάλη γεωργική επανάσταση υπήρξε προϊόν της αστικής επανάστασης». Το παν ήταν να γίνει η αρχή, όπως συνήθως συμβαίνει. Το Έπος του Γκιλγκαμές, το 2100 π.Χ., ένα είδος πρώιμου μυθιστορήματος των Σουμέριων, υμνεί την Ουρούκ των 80000 κατοίκων, τον πιο πυκνοκατοικημένο τόπο του πλανήτη, τότε. Ο Γουίλσον την περιγράφει σαν να είχε περπατήσει στους δρόμους και περιπλανηθεί γύρω από τα τείχη της, θαυμάζοντας τους κτισμένους σε γιγάντιες εξέδρες ναούς της, όπου βλέπει να προοικονομούνται τρούλοι και κωδωνοστάσια της αναγεννησιακής Φλωρεντίας ή το δάσος ουρανοξυστών της Σαγκάης του 21ου αιώνα. Ακολουθούν η Χαράπα και η Βαβυλώνα, κατά δύο χιλιετίες μεταγενέστερες της Ουρούκ. Στην κοιλάδα του Ινδού η πρώτη, με φροντισμένη βλάστηση, εν είδει καλλιεργημένου κήπου της Εδέμ∙ στις όχθες του Ευφράτη η δεύτερη, με προωθημένη αστικοποίηση, εξυπηρετική για όλες τις εξειδικεύσεις του βίτσιου, εξ ου και «μητέρα των πορνών και των εκτρωμάτων της γης», για τη Βίβλο. Αθήνα και Αλεξάνδρεια στη συνέχεια, ανθούν επίσης, στους τελευταίους προχριστιανικούς αιώνες, χάρη σε δημιουργικές πρωτοβουλίες ανθρώπινων ομάδων. Αυτή τη φορά, όμως, δεν έχουμε να κάνουμε με προσήλωση σε εξουσίες θεϊκής προέλευσης και αρδευτικά έργα, μα με έναν δυναμισμό που οφείλεται σε συνεχείς εισροές ιδεών, αγαθών και ανθρώπων. Πέρα από τη φυσική της τοποθεσία, πόλη γίνεται πλέον η κοινότητα των ανθρώπων, με τις ιεραρχίες και τις τελετές της, γεννώντας, έτσι, την μοναδικά καινοτόμο ιδέα της αυτοδιακυβέρνησης. Το γνωστό «όλοι οι δρόμοι οδηγούν στη Ρώμη», επιδέχεται και άλλου είδους ανάγνωση, όπως δείχνει το επόμενο κεφάλαιο: συστήματα αποχέτευσης, οικιακών και δημόσιων λουτρών, πολυώροφων κατοικιών, κτισμάτων λαϊκής ψυχαγωγίας και σύνθετα συστήματα πολιτικής και στρατιωτικής οργάνωσης, επίσης «οδηγούν» στη Ρώμη – την αυτοκρατορική μεγαλούπολη που πρώτη ξεπέρασε το ένα εκατομμύριο κατοίκων. Από αυτήν, ο Μπεν Γουίλσον βλέπει να ξεκινούν τύποι αστικής ευζωίας οι οποίοι θα εμφανιστούν αιώνες αργότερα: με τους Λονδρέζους του 17ου αιώνα να απολαμβάνουν μαζικά περιπάτους σε προκυμαίες του Τάμεση ή τους Παριζιάνους να δροσίζονται κάθε Αύγουστο, από το 2003 και μετά, σε τμήματα αυτοκινητοδρόμων που καλύπτονται με άμμο, φοίνικες και ξαπλώστρες, πλάι στον Σηκουάνα. Επιπλέον, ο Γουίλσον μας θυμίζει ότι ο κτισμένος το 1910 και βλακωδώς κατεδαφισμένος το 1963 σταθμός «Πενσιλβάνια», της Νέας Υόρκης, επαναλάμβανε πιστά τη μορφή των Λουτρών του Καρακάλα στη σπηλαιώδη κεντρική του αίθουσα, ως σύμβολο μιας καινούργιας δόξας της πόλης – των σιδηροδρομικών της συνδέσεων με άλλες πόλεις. Πάντα σε ύφος εμπειριών στοχαστικού περιπατητή –ενός τυπικού «flâneur»– παρουσιάζονται κατόπιν: η Βαγδάτη, με ανθηρό εμπόριο και λαμπρές γαστριμαργικές ποικιλίες, στους αιώνες λίγο πριν και λίγο μετά την πρώτη χιλιετία∙ το Λούμπεκ στη Βαλτική, στα χρόνια των πολέμων του όψιμου μεσαίωνα και των αποδεκατισμών που έφερναν οι επιδημίες «μαύρου θανάτου», εναλλασσόμενες με καρναβαλικά γλέντια∙ η ταχύτατα αναπτυσσόμενη τον 16ο αιώνα Λισαβόνα, καθώς καταβροχθίζει τη Βενετία όσο και την μαλαισιανή Μελάκα σε εμπορικούς ανταγωνισμούς∙ το Άμστερνταμ, που μέσω της χανσεατικής αλληλεγγύης και της ανεκτικότητας προς τις νεωτερικές ιδέες κερδίζει πολεοδομική κομψότητα στην αστικοποίησή του∙ το Λονδίνο μεταξύ 1666 και 1820, αφετηρία μιας βιομηχανικής τεχνολογίας η οποία, επί δύο αιώνες, παράγει ατμοσφαιρική ρύπανση και ανέχειες των κατώτερων κοινωνικών στρωμάτων∙ ένα Σικάγο με ρεκόρ αστικοποίησης, καθώς από τους 100 κατοίκους το 1830 φτάνει τα 1,7 εκατομμύρια στα τέλη του 19ου αιώνα∙ το Παρίσι μεταξύ 19ου και 20ού, με τα πολυσύχναστα καφέ του να γίνονται φυτώρια ανταρσίας, εκδημοκρατισμού, αλλά και καλλιτεχνικών αναζητήσεων∙ η Νέα Υόρκη, που αλλάζει την αίσθηση του αστικού ορίζοντα με τον ανταγωνισμό των πανύψηλων μετά το 1899 ουρανοξυστών της∙ το Λος Άντζελες στο δεύτερο μισό του 20ού αιώνα, με διαρκείς επεκτάσεις σε προάστια∙ και η μεγαλούπολη των πρώτων δεκαετιών του αιώνα μας, το Λάγκος του ραγδαίου πλουτισμού και της σύνθετης αστικής πανίδας. Όπως ήδη σημείωσα, ο Μπεν Γουίλσον ακολουθεί τακτική «flâneur». Μιλώντας για την ίδρυση μιας πόλης περνά συνειρμικά στις ιδιότητες μιας άλλης ή, σχολιάζοντας ένα συγκεκριμένο καλλιτεχνικό επεισόδιο σε κάποια πόλη, προβαίνει σε θεωρητικά συμπεράσματα για κοινωνικές διαδικασίες που διέπουν συνολικά την ανάπτυξη των πόλεων. Με αφορμή την πρεμιέρα της Μουσικής των πυροτεχνημάτων του Χέντελ, στους κήπους του Βόξχολ το 1749, δεν διστάζει να σχολιάσει τη σύγχρονη μαζική ψυχαγωγία, τους «μεθυστικούς αιφνιδιασμούς» που παρέχουν οι μητροπόλεις ή τη γοητεία που ασκούν ακόμα και σε όσους ζουν σε παραγκουπόλεις. Κάτι που, όπως σημειώνει, «δεν μπόρεσαν ποτέ να συλλάβουν οι επικριτές της βικτοριανής πόλης» (σ. 312). Με τον ίδιο συνειρμικό τρόπο περνά κι από τις αναμορφώσεις μεσαιωνικών πόλεων, με χαράξεις λεωφόρων και ανεγέρσεις μεγάρων οι οποίες προαπαιτούσαν συστηματικές χαρτογραφήσεις και πανοραμικές κατόψεις, σε ένα τελείως άλλο είδος πανοπτικής σύλληψης της τοπογραφίας των πόλεων: το μυθιστόρημα. Ένα είδος που χαρτογραφεί με λέξεις τον αστικό ιστό στη φαντασία του αναγνώστη. Προσθέτοντας, μάλιστα, πλήθος «εικόνων» για το ποιοι ακριβώς είναι κάποιοι από όσους κατοικούν ή προσέρχονται εκεί, τι αισθήματα τρέφουν μεταξύ τους ή τι φιλοδοξίες είναι έτοιμοι να ικανοποιήσουν με οποιοδήποτε κόστος. Προφανώς, σε τόσο εκτενές πόνημα, υπάρχουν σελίδες εξαιρετικά γραμμένες και ενδιαφέρουσες ή άλλες με μάλλον αδιάφορες λεπτομέρειες. Υπάρχει όμως κι ένα κεφάλαιο αφιερωμένο στη Βαρσοβία μεταξύ 1939-1945 και τίτλο «αφανισμός», το οποίο γίνεται απολύτως συναρπαστικό στην περίοδο που διανύουμε, με τον πόλεμο του Πούτιν στην Ουκρανία. Τζόζεφ Μάλλορντ Ουίλλιαμ Τέρνερ, Μοντέρνα Ρώμη - Κάμπο Βατσίνο, 1839, Μουσείο J. Paul Getty ΗΠΑ. Για να θιγεί και το θέμα του θανάτου των πόλεων, δίπλα στις διακυμάνσεις των ζωών τους, η Βαρσοβία γίνεται πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα. Από τους βομβαρδισμούς της στην έναρξη του πολέμου, μέχρι την εξέγερση των Εβραίων στο Γκέτο, το 1943, και τη συνολική εξέγερση των κατοίκων της το 1945, όταν πλησίαζε ο ρωσικός στρατός. Εξέγερση η οποία έφερε την απόλυτη ισοπέδωσή της πόλης από τους ναζί, καθώς οι Ρώσοι είχαν ανακόψει την επέλασή τους. Έτσι, οι εξεγερμένοι Πολωνοί, που είχαν παρακολουθήσει παθητικά την καταστροφή του εβραϊκού γκέτο, εκτελούνταν ή θάβονταν κι αυτοί στα ερείπια της πρωτεύουσάς τους. Την επόμενη δεκαετία η Βαρσοβία ανοικοδομήθηκε, αλλά, όπως επισημαίνει ο Γουίλσον, ανάμεσα σε αποκαταστημένα κομψουργήματα του παρελθόντος πρόβαλαν αρκετά δείγματα σοβιετικού μεγαλείου, σαν το «Παλάτι πολιτισμού και επιστημών», σύμβολα του νέου κυρίαρχου του πολωνικού έθνους. Με όσα συντελούνται στην Ουκρανία αυτόν τον Μάρτιο, οι συγκεκριμένες σελίδες του βιβλίου αποκτούν ιδιαίτερη αξία. Διαφορετική από την εγκωμιαστική, κατά κανόνα, στάση του συγγραφέα προς την πολυποίκιλη ζωή των κέντρων στις μεγαλουπόλεις, έναντι της απέραντης πλήξης που αναζητήθηκε σε δήθεν παραδείσια προάστια. Προάστια τα οποία ειρωνεύεται με ποικίλες αναφορές, όπως σε ταινίες σαν το American Beauty (1999), και στα οποία βλέπει να θριαμβεύουν η ευταξία και η αποβλάκωση. Από την αρχή του βιβλίου, εξάλλου, εκτιμούσε ότι «η ευταξία είναι αντι-αστική» (σ. 26) και συνέχιζε δηλώνοντας ότι: «εκείνο που συναρπάζει σε μια πόλη είναι η αυξητική της ανάπτυξη – η διαδικασία μέσω της οποίας έχει χτιστεί και ξαναχτιστεί, γενιά τη γενιά, παράγοντας έναν πυκνονοϋφασμένο αστικό ιστό». Θέση την οποία επαναλαμβάνει 500 σελίδες μετά, γράφοντας πως: «είτε πρόκειται για το Άμστερνταμ τον 17ο αιώνα είτε για το Λονδίνο τον 18ο είτε για τη Νέα Υόρκη τον 20ό, οι πόλεις ευδοκιμούν όπου υπάρχει μια δυναμική αλληλεπίδραση μεταξύ άτυπης και επίσημα πολεοδομημένης πόλης – όπου υπάρχει χώρος για αυθορμητισμό και πειραματισμό» (σ. 533). Κι αυτό το εγκώμιο του πολύβουου κέντρου, με μικρά και μεγάλα καταστήματα, πλανόδιους πωλητές φαγητού, μπαρ, βιοτεχνίες, παιδότοπους και καφέ υψηλών συζητήσεων, είναι ένα εγκώμιο που πλέκει για όλες τις πόλεις τις οποίες μνημονεύει, αναλυτικά ή παρεμπιπτόντως. Τελικά, με έμφαση στο κεφάλαιο για τη Βαρσοβία, ολόκληρο το βιβλίο αξίζει αφοσιωμένη ανάγνωση. Μόνο πρόβλημα, σε μια γενικά ικανοποιητική μετάφραση, η απόδοση του τίτλου: The Story of Humankind’s Greatest Invention. Ούτε σε κοιλάδες της Μεσοποταμίας ούτε σε οροπέδια των Άνδεων προϋπήρχαν οι πόλεις, για να πάνε κάποιοι να τις «ανακαλύψουν». Περί επινόησης ή εφεύρεσης πρόκειται, όπως συχνά τονίζεται και μέσα στο βιβλίο. Η «ανακάλυψη», μόνο τη διερευνητική δουλειά του συγγραφέα μπορεί να αφορά. Αλλά όποιος ασχοληθεί με την ιστορία των ιπτάμενων μηχανών λόγου χάριν, ερευνώντας σχέδια του Ντα Βίντσι ή των αδελφών Ράιτ, δεν θα γράψει βιβλίο με τίτλο «η ανακάλυψη του αεροσκάφους».

Σύνδεση