Ο Ναμπόκοφ για τη δημοκρατία

Οι Ρώσοι δε είχαν ποτέ καλές σχέσεις με τη δημοκρατία και την ιδέα της λαϊκής κυριαρχίας που αποτελεί τον ακρογωνιαίο λίθο της. Οι μεταρρυθμίσεις του Τσάρου Νικολάου Β΄ ήταν ανεπαρκείς, η δημοκρατία των Σοβιέτ που εμπνεύστηκε ο Λένιν απέκλειε μια μεγάλη μερίδα του ρωσικού λαού και ουσιαστικά δεν εφαρμόστηκε ποτέ, και εν τέλει οι μπολσεβίκοι διέλυσαν διά της βίας στις αρχές του 1918 την πολυκομματική Συντακτική Συνέλευση που εξέλεξαν ελεύθερα σαράντα πέντε εκατομμύρια ψηφοφόροι. Από τότε περίπου και μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1980, η κυριαρχία ανήκε αποκλειστικά σε μια μικρή ηγετική ομάδα, η οποία επιδίωκε να έχει κάποια τυπική δημοκρατική νομιμοποίηση οργανώνοντας παρωδίες εκλογών τις οποίες κέρδιζαν πάντα οι εκλεκτοί της. Η κατάρρευση του κομμουνιστικού καθεστώτος γέννησε βάσιμες ελπίδες εκδημοκρατισμού αυτής της χώρας, οι οποίες, δυστυχώς, σύντομα διαψεύστηκαν. Σήμερα, παρ’ όλο που τηρούνται κάποια δημοκρατικά προσχήματα, στη Ρωσία επικρατεί ένα απολυταρχικό καθεστώς που έχει εξαλείψει κάθε μορφή ουσιαστικής κριτικής και αντιπολίτευσης, ενώ η πλειονότητα των πολιτών φαίνεται να είναι απόλυτα συμβιβασμένη με αυτήν την κατάσταση με αντάλλαγμα κάποια οικονομική ευμάρεια και κοινωνική σταθερότητα. Ωστόσο, στη μεγάλη ρωσική πνευματική παράδοση, την οποία δεν πρέπει υπό την πίεση των τελευταίων εξελίξεων να αγνοήσουμε ή να υποβαθμίσουμε, εντάσσονται και μορφές που πίστευαν ακράδαντα στη δημοκρατία. Σε αυτές ανήκει αναμφίβολα ο Βλαντιμίρ Ναμπόκοφ.[1] Παρ’ όλο που ο πατέρας του Βλαντιμίρ Ντιμιτρίεβιτς υπήρξε στέλεχος του κόμματος των Καντέτων, της φιλελεύθερης αντιπολίτευσης στον Τσάρο, ο ίδιος δεν επέλεξε να ακολουθήσει τη θορυβώδη πορεία ενός στρατευμένου συγγραφέα αποφεύγοντας τις δημόσιες πολιτικές τοποθετήσεις. Αντίθετα, το πολιτικό στίγμα του αναδεικνύεται μέσα από συγκεκριμένα μυθιστορήματά του, όπως την Πρόσκληση σε έναν αποκεφαλισμό (1938) όπου προβάλλονται φιλελεύθερες αξίες, όπως αυτές της ατομικότητας και της διαφορετικότητας, ή την Επικίνδυνη στροφή (1947) στην οποία στιγματίζει τον ολοκληρωτισμό στο πρόσωπο ενός φανταστικού δικτάτορα.[2] Υπάρχει, ωστόσο, ένα σύντομο αλλά ιδιαίτερα περιεκτικό δοκίμιό του στο οποίο υπεραμύνεται της δημοκρατίας εννοούμενης ως μίας φυσικής κατάστασης πραγμάτων υπό την ευρεία έννοια, την οποία, ωστόσο, αδυνατούν να κατανοήσουν οι αντίπαλοί της. Η ηθική ανωτερότητα της δημοκρατίας ως ανθρωπιάς και ως επιτυχούς συνδυασμού του ατομικού με το συλλογικό, θα υποστηρίξει, είναι απρόσβλητη, αλλά στο πεδίο της πολιτικής πραγματικότητας αυτή μπορεί θα επικρατήσει μόνο εάν αυτοί που πολεμούν στο πλευρό της διαθέτουν ανώτερο οπλισμό από τους εχθρούς της. Τα πρόσφατα γεγονότα στην Ουκρανία καθιστούν αυτό το κείμενο του Ναμπόκοφ τραγικά επίκαιρο και για αυτόν τον λόγο αποφασίσαμε να το παρουσιάσουμε στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό.[3] Όταν ένας επιστήμονας σε κάποια χώρα ρωτήθηκε μετά από μια πολιτική ανατροπή για το πώς βλέπει το καινούργιο καθεστώς, απάντησε «με έκπληξη». Ένας κανονικός άνθρωπος εκπλήσσεται όταν ανακαλύπτει ότι ο νους είναι κάτι που μπορεί και πρέπει να εθνικοποιηθεί και να περιοριστεί από την κυβέρνηση, και αυτή είναι η επιτομή όσων θα μπορούσαν να ειπωθούν για τις σύγχρονες δικτατορίες. Είναι τόσο άσχημες, τόσο βαρετές και τόσο απωθητικές, ώστε το μόνο που μπορούν να προκαλέσουν είναι η περιφρόνηση. Ωστόσο, βιώνουμε μια διαφορετικού τύπου έκπληξη όταν επιχειρούμε να κατανοήσουμε επακριβώς τι είναι μια κανονική κατάσταση πραγμάτων. Ο καλύτερος ορισμός της αποδεικνύεται η «δημοκρατία» και νιώθουμε την ίδια έκπληξη που ένιωσε ο κ. Ζουρνταίν του Μολιέρου, όταν διαπίστωσε ότι εκφραζόταν σε πεζό λόγο.[4] Το εκπληκτικό παράδοξο της δημοκρατίας είναι ότι, ενώ αποδίδει έμφαση στην κυριαρχία του συνόλου και στην ισότητα των κοινών δικαιωμάτων, το ίδιο το άτομο είναι αυτό που αποκομίζει από αυτήν ιδιαίτερα και ασυνήθιστα ωφελήματα. Από ηθικής πλευράς τα μέλη μιας δημοκρατίας είναι ισότιμα· από πνευματικής, ο καθένας δικαιούται να είναι τόσο διαφορετικός από τους γείτονές του όσο τον ευχαριστεί. Και σε τελική ανάλυση, όταν προφέρουμε τη λέξη «δημοκρατία», ίσως να μην έχουμε κατά νου μια μορφή οργάνωσης ή διακυβέρνησης ή μία κοινότητα, αλλά τη λεπτή ισορροπία μεταξύ των απεριόριστων προνομίων κάθε ατόμου και την αυστηρή ισότητα των δικαιωμάτων όλων των ανθρώπων. Η ζωή αποτελεί μια κατάσταση αρμονίας και αυτός είναι ο λόγος που θεωρώ ότι το πνεύμα της δημοκρατίας αποτελεί την πλέον φυσική ανθρώπινη συνθήκη.[5] Εδώ εντοπίζονται οι δυσκολίες που βιώνουν όσοι προσπαθούν να εκφράσουν τη δημοκρατία με παντιέρες και συνθήματα στην προσπάθειά τους να αντιπαρατεθούν με τις παντιέρες και τα συνθήματα μισητών πολιτικών δογμάτων. Καθώς η δημοκρατία δεν είναι στην πραγματικότητα ένα πολιτικό φαινόμενο, δεν μας εντυπωσιάζει το γεγονός ότι οι καλοπροαίρετοι υπερασπιστές της συναντούν ενοχλητικές δυσκολίες, όταν προσπαθούν να αντιμετωπίσουν τον αντίπαλο στο δικό του γήπεδο. Ένα γερμανικό φυλετικό δόγμα μπορεί να είναι απόλυτα άθλιο και κατάπτυστο, αλλά πολιτικά λειτουργεί άψογα και το καλύτερο που μπορούμε να κάνουμε για να το αντιμετωπίσουμε πολιτικά είναι να κραυγάζουμε μάλλον άσκοπα ότι αυτό ή εκείνο το δημοκρατικό πολίτευμα είναι εξίσου άψογο πολιτικά. Ωστόσο, με αυτόν τον τρόπο υποβαθμίζουμε τη δημοκρατική συνθήκη, καθώς προσπαθούμε να επικαλεστούμε όρους που θα ήταν κατανοητοί από φορείς βάρβαρων νοοτροπιών. Η δημοκρατία σύμφωνα με την εσώτερη σημασία της δεν έχει κάνει με την πολιτική, τις κομματικές διευθετήσεις και άλλα παρόμοια. Ένας Ρώσος δημοκράτης του παλαιού καιρού και ένας Αμερικανός ή Άγγλος, παρά τις διαφορές ως προς τον τρόπο διακυβέρνησης των χωρών τους, θα μπορούσαν εύκολα να βρουν κάποια φυσικά σημεία σύγκλισης, τα οποία να είναι τόσο οικεία, ώστε να είναι σχεδόν ανεπίδεκτα ορισμού. Η δημοκρατία είναι η ανθρωπιά στην καλύτερη εκδοχή της, όχι γιατί συμβαίνει να θεωρούμε ότι μια δημοκρατία είναι καλύτερη από έναν βασιλέα, ότι ένας βασιλέας είναι καλύτερος από το τίποτα και ότι το τίποτα καλύτερο από μια δικτατορία, αλλά επειδή αποτελεί τη φυσική συνθήκη κάθε ανθρώπου από τη στιγμή που ο ανθρώπινος νους απέκτησε συνείδηση του κόσμου και του εαυτού του. Από ηθική σκοπιά, η δημοκρατία είναι ανίκητη. Από μια φυσική σκοπιά, θα επικρατήσει η πλευρά που διαθέτει τα καλύτερα όπλα. Και οι δύο πλευρές διακρίνονται για την πίστη και την υπερηφάνειά τους. Το γεγονός ότι η δική μας πίστη και υπερηφάνεια είναι εντελώς διαφορετικής τάξης δεν μπορεί να αφορά έναν εχθρό που πιστεύει στην αιματοχυσία και είναι υπερήφανος για τον εαυτό του. Οι ύαινες πιστεύουν στα πτώματα –αποτελεί ματαιοπονία να τους μιλάμε για τη ζωή–, και μια χιονοστιβάδα προπαγανδιστικών φυλλαδίων εναντίον της Γερμανίας είναι λιγότερο αποτελεσματική από μια πραγματική μικρή χιονόπτωση στη Ρωσία![6] [1] Βλ. Αλεξάνδρα Ιωαννίδου, «Ο Ναμπόκοφ, ο δολοφόνος, η πόρνη και το ιερό βιβλίο», The Athens Review of Books, τχ. 117 (Μάιος 2020): 8-10. [2] Για τις πολιτικές ιδέες του Ναμπόκοφ, βλ. τα άρθρα των Dana Dragunoiu και Olga Voronina στον συλλογικό τόμο Vladimir Nabokov in Context, επιμέλεια David M. Bethea και Siggy Frank, Cambridge University Press, Καίμπριτζ 2018. [3] Το κείμενο αυτό παρουσιάστηκε τον Φεβρουάριο του 1942 σε μια δημόσια συζήτηση που πραγματοποιήθηκε στο κολέγιο Γουέλσλι της Μασαχουσέτης όπου δίδασκε ο συγγραφέας. Αναδημοσιεύεται στο Vladimir Nabokov, Think, Write, Speak: Uncollected Essays, Reviews, Interviews, and Letters to the Editor, επιμέλεια Brian Boyd και Anastasia Tolstoy, Knopf, Νέα Υόρκη 2019, σσ. 203-204. [4] Ο συγγραφέας αναφέρεται στον Αρχοντοχωριάτη του Μολιέρου. [5] Είναι αξιοσημείωτο ότι η εκτίμηση του Ναμπόκοφ για τη δημοκρατία ως μορφή αρμονικής συμβίωσης είναι τόσο βαθιά, ώστε να θεωρεί ότι επεκτείνεται και στον υπερφυσικό κόσμο! Στο μυθιστόρημά του Πνιν (1953) βάζει τον ομώνυμο ήρωα, μία από τις πλέον συμπαθείς και τραγικές μορφές ακαδημαϊκών στη μυθοπλασία του εικοστού αιώνα, να πιστεύει σε μια «δημοκρατία φαντασμάτων», όπου οι «ψυχές των νεκρών ενδεχομένως να συγκροτούν επιτροπές που συνεδριάζουν διαρκώς και παρακολουθούν τα πεπρωμένα των ζωντανών». [6] Η ναζιστική Γερμανία εισέβαλε στην τότε Σοβιετική Ένωση τον Ιούνιο του 1941. Την εποχή που γίνεται η παρέμβαση του Ναμπόκοφ η γερμανική προέλαση είχε αρχίσει να ανακόπτεται.

Ο Ναμπόκοφ για τη δημοκρατία

Σύνδεση